Çağdaş Araştırmalar

Çalışmamızda kullandığımız araştırma eserlerini, ilki Gazneli Devleti tarihiyle ve diğeri de Gazne şehriyle ilgili yapılan araştırmalar olarak genel anlamda iki kısımda değerlendirmemiz mümkündür. Söz konusu bu araştırmaların ağırlığını Afganistan ve İran’da yapılan Farsça çalışmalar oluşturmaktadır. Bununla beraber Arapça, Türkçe ve İnglizce gibi batı dillerinde yapılan araştırmalar da mevcuttur.

Gazne tarihiyle ilgili yapılan araştırmalara bakıldığında şehir ile ilgili ilk çalışma diyebileceğimiz eser XIX. yy’da H. G. Raverty tarafından kaleme alınan Ghaznin And Its Environs: Geoghraphical, Ethnographical and Historical isimli çalışmasıdır.60

Bu, İngliz ordusunda binbaşı olan Raverty’nin “ Notes on Afghanistan” isimli mecmuasının, 1994 yılında Pakistanlı Ahmad Nabi Khan

56

Avfî, Nûrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Yahyâ el-Hanefî (v. 629/1232 [?]), Lübâbü’l-Elbâb, Haz., Edwarde G. Browne ve Mirza M. Kazvînî, Brill Yay. Leiden, 1906.

57 _{Unsûrî, Ebü’l-Kāsım Hasen b. Ahmed Unsurî-i Belhî (v. 431/1039-40), Divân, haz., S. Debîr Sâkî,} nşr. Kitâbhâne-i Senâî, 2. Baskı, yyy., hş.1363/1984.

58 _{Ferruhî-i Sîstânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Cûlûg (v.429/1037-8), Divân-ı Hekîm Ferruhî-i Sîstânî, haz.,} Muhammed Debîr-i Sâkî, nşr. İntişârât-i Zevvâr, 2. Baskı, Tahran, hş.1349/1970.

59

Senâî, Ebü’l-Mecd Hakîm Mecdûd b. Âdem Senâî-yi Gaznevî (v. 525/1131 [?]), Divân, tsh ve thk. Müderris Rızevî, nşr. Çâphâne-yi Şirket-i Tabı’-i Kitâb, yyy., hş.1320/1941.

60 _{Raverty, Henry George, Ghaznin And Its Environs: Geoghraphical, Ethnographical and Historical,} Ed., Ahmad Nabi Khan, nşr. Sang-e Meel Publication, Lahor, 1995.

tarafından kitap haline dönüştürülen bir eserdir.61 Çalışma konumuzla ilgili bilgilerinin diğer kaynaklarla farklı olmadığı bu eserden, yerine göre bazı konularda istifade edilmiştir.

Diğer bir çalışma da Şeyh Muhammed Rızâ’nın (v.1942 m) Riyâzü’l-Elvâh-i Gazne62 ismiyle dönemin Afgan kralı Emîr Habibullah’a takdim ettiği eseridir. Gazne’de mezar taşlarının kitabelerini konu edinen bu eserden aynı zamanda Gazne’de medfun bulunan devlet ve ilim ricalinin mezarlar ve mekânlarıyla ilgili bilgi aktarırken istifade edilmiştir. Gazne ile ilgili yazılan diğer bir eser de Şâlîzî’nin kaleme aldığı Târîh-i Husûsî-i Gaznîn63

adlı eseridir. Henüz basılmayan bu eserin fihristlerindeki başlıklardan anlaşıldığı üzere 1933 yılından sonra yazıldığı anlaşılmaktadır. Müellifinin hayatıyla ilgili detaylı bilgilere ulaşamadığımız bu eserin kullandığı kaynaklara bakıldığında sonraki yıllarda yazılan Târîh-i Firişte gibi eserlerden istifade ettiği görülmektedir.64

Gazne ile ilgili diğer bir çalışma ise Celâlî’nin Gazne ve Gazneviyân65 adlı eseridir. İlk baskısı 1968 yılında yapılan bu eser özellikle Gazne’nin Gazneliler dönemindeki sınırları ile ilgili verdiği bilgiler açısından orjinallik arz etmektedir. Çalışmamızın tekmili bakımından sıkça başvurduğumuz bu eserin müellifinin Gazne ile ilgili diğer bir çalışması olan “Yâd-i ez Şevket-i Gaznî”66 makalesinden, çalışmamızın özellikle kültürel ve dinî alanlarıyla ilgili faydalanılmıştır. Araştırmanın özellikle ilim ve kültür bölümlerini yazarken sıkça istifade ettiğimiz diğer bir araştırma eser de 2011 yılında Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih bölümünde doktora tezi olarak yapılan ve 2014 yılında basılan Semâhî’nin el- Hayâtü’s-Sekâfiyye fî Gazne min Muntasifi’l-Karni’r-Râbi ilâ Muntasifi’l-Karni’s-

61 _{Raverty, Ghaznin And Its Environs, s. 8.}

62 _{Rızâ, Muhammed, Riyâzü’l-Elvâh-i Gazne, nşr. Encümen-i Tarih-i Afganistan, Kâbil, 1967.} 63 _{Şâlîzî, Ali Ahmed b. Fakir Ahmed, Târîh-i Husûs-i Gazneyn, yazma eser (1993’ten sonra} yazılmıştır.) Kitabhâneyi Akadim-i ûlûm-i Afganistan, No: 5396.

64

Şâlîzî, Târîh-i Husûs-i Gazneyn, vr. 26. 65

Celâlî, Gulâm Ceylânî, Gazne ve Gazneviyân, haz. Muhammed Server Mevlâyî, İntişârât-ı Emîr Kebîr Yay. 2. Baskı, Kâbil, hş.1390/2011.

66 _{Celâlî, Gulâm Ceylânî, “ Yâd-i ez Şevket-i Gaznî ”, Sâlnâme-yi Kâbil, Yıl:4, Sayı: 12, Kâbil, Yaz} hş.1314/1935.

Sâdis Ba’de’l-Hicre67 adlı eseridir. Bu eserin Gazne’nin ilmî ve kültürel hayatıyla ilgilidir. Bizim çalışmamız ise Gazne’nin coğrafi, fizikî, mimârî, siyâsî, sosyo- kültürel ve ilmî durumlarını içerdiği için daha kapsamlıdır. Bu durum da bizim çalışmamızın orjinallığı bakımından önem arz etmektedir. Şehrin ilim ve kültürel hayatı ile ilgili kullandığımız diğer araştırma eserler Hayderî’nin Ferheng ve Tamaddün-i İslâmî-i Gaznîn der Ahd-i Gazneviyân,68 Senâ Gaznevî’nin Eş’e-i Zerrîn Tezkire-i Ürefâ-i Gaznîn,69 Hisâriyân’ın Edebiyât-i Fârisî der Devre-i Gazneviyân ve Hükümethâ-i Muâsır-i ân70 adlı eserlerdir.

Çaşılmamızın özellikle sosyal ve idarî durumları kısımlarında yararlandığımız çağdaş eserlerin başında Enverî’nin İstilâhât-i Divânî-i Devre-i Gaznevî ve Selcûkî,71 Hanefi Palabıyık’ın Vâlilikten İmparatorluğa Gazneliler,72 Mededî’nin Vaz’i İctimâ-i Dervre-i Gazneviyân,73 Velî Arab’ın Evzâi Ferheng-i Şehr-i Ganznîn der Kûrûn-i Nûhistîn İslâmî tâ Karn-i Şaşım-i Hicrî,74

İmâdî’nin Horasân fî’l-Asri’l-Gaznevî75 ve Abdülbeşîr Azam’ın derlediği Gazne ve Gazneviyân der Güstüre-i Târîh’i76

isimli eserleri gelmektedir.

Gazne’nin coğrafi konumu ve fiziki durumuyla ilgili bölümlerini yazarken konuyla ilgili bazı coğrafya telif eserlerinden istifade edilmiştir. Bunlar Azimî’nin

67 _{Semâhî, Şirîn Abdurrahman Muhammed, el-Hayâtu’s-Sekâfiyye fî Gazne min Müntasifi’l-Karni’r-} Râbî’ ilâ Müntasifi’l-Karni’s-Sâdis Ba’de’l-Hicre, nşr. Mektebetü’s-Sakafati’d-Dinîyye, Kahire, 2014.

68

Hayderî, Kudretullah, Ferhang ve Temeddün-i İslamî-yi Gazneyn der Ahd-i Gazneviyân, nşr. Afganistan Haberleşme ve Kültür Bakanlığı, 2011.

69 _{Senâ Gaznevî, M. Akber, Eş’e-i Zerrîn Tezkere-i U’refâ-i Gaznîn, nşr. Binâh-i İntişârât ve Matba-i} Meyvend, 3. Baskı, Kâbil, hş.1389/2010.

70 _{Hisâriyân, İkrâmüddîn, Edebiyâti Farsî Darî der Devre-yi Gazneviyân, İntişârât Beyhakî, Kâbil,} 1391/2012.

71

Enverî, Hasan, İstilâhât-ı Devre-i Gaznevî ve Selcûkî, nşr. Kitâbhâne-i Tahûrî, Tahran, 2535 Şahinşâh Takvimi.

72 _{Palabıyık, M. Hanefi, Valilikten İmparatorluğa Gazneliler, Araştırma Yay. Ankara, 2002.}

73 _{Mededî, Muhammed Akber, Vaz’ı İctimâ’-i Devre-yi Gazneviyân, nşr. Vezâret-i İtlaât ve Ferheng} ve Riyâset-i İntişârât-i Kütb-i Beyhakî, Kâbil, hş. 1389/2010.

74 _{Velî Arab, Mesûd ve Mustafa Resûl-i Pur, Evzâ’-ı Ferheng-i Şehr-i Gaznîn der Kûrûn-i Nûhistîn-i} İslâmî, nşr. Terâvâ, Ahvâz, 1394/2015.

75

İmâdî, M. Hasan Abdülkerîm, Horasân fî’l-Asri’l-Gaznevî, nşr. Müessesetu Hamade li’l-Hıdemat ve’d-Dirasati’l-Camiiyye, İrbid, tsz.

76 _{Gazne ve Gazneviyân der Güstüre-i Târîh, Mecmûa-i Makalât, Ed., Abdülbeşîr Azam, nşr.} Vezârât-i İtlaât ve Ferheng, Kâbil, hş.1388/2010.

Coğrafya-i Vilayet-i Gaznî,77

Ensârî’nin Gazne ve Gazneviyân der Târîh,78 Habibî’nin Coğrrâfiyâ-i Târîh-i Afganistan,79

Bombacı’nın Hüner-i Sâmânî ve Gaznevî,80 Gubâr’ın Coğrrâfiyâ-i Târîh-i Afganistan81 ve Ârız’ın Coğrrâfiyâ-i Vilâyât-i Afganistan82 isimli eserlerinden istifade edilmiştir.

Aynı şekilde Gazneli Devletiyle ilgili yapılmış olan araştırma eserleri de Gazne’nin özellikle siyâsî durumunu ele alırken yararlandığımız kaynaklar arasındadır. Bu tür çalışmalar Bosworth’un The Ghaznavides,83 Nazım’ın The Life and Time of Sultan Mahmud of Ghazna,84 Hashmi’nin Successors of Mahmûd of Ghazna,85 Erdoğan Merçil’in Gazneli Devleti Tarihi,86 aynı müellifin Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler,87 _{Halilî’nin}

Saltanat-i Gazneviyân,88Furûzânî Gazneviyân: ez Peydâyiş tâ Furûpâşî89 isimli eserlerden oluşmaktadır.

Gazne veya Gazneli Devletiyle ilgili yazılmış olan mezkûr çalışmalarda, ağırlıklı olarak şehrin tek yönü ele alınmış ve diğer hususlara ise ya değinilmemiş ya da çok özet şeklinde geçilmiştir. Gazne’nin yaklaşık bir buçuk asırlık tarihini ihtiva

77

Azimî, Muhammed Azim, Coğfaya-yi Vilayet-i Gaznî, nşr. İntişârât-ı Beynelmilel-î el-Hedâ, Kâbil, hş.1391/2012.

78 _{Ensârî, Fârûk, Gazne ve Gazneviyân der Târîh, nşr. Bünyâd-ı İctimâ-yi Âryânâ, Kâbil,} hş.1394/2016.

79 _{Habîbî, Abdulhay (v.1984), Coğrâfyâyî Târîh-i Afganistan, Mecmuay-i Makalât, 3. Baskı,} İntişârât-ı Meyvend Yay. Kâbil, hş.1382/2003.

80

Richard Ettinghausen, Umberto Schrato ve Bombaci, Alessio., Hüner-i Sâmânî ve Gaznevî, çev. Yakdub Ajend, nşr. İntişârât-i Mevla, 4. Baskı, Tahran, hş.1394/2015.

81 _{Gubâr, Mîr Gulâm Muhammed, Coğrrâfiyâyi Târîh-i Afganistan, Bingâh-i İntişârât ve Meyvend,} Kâbil, hş.1390/2011.

82 _{Ârız, Gulâm Ceylân, Coğrafya-yi Vilâyât-ı Afganistan, yey, yyy, 2009.}

83 _{Bosworth, Clifford Edmund, The Ghaznavides, Çev. Hasan Anuvşa, Müessese-yi İntişârât-ı Kebîr,} Yay. 5. Baskı, Tahran, hş.1385/2006.

84

Nazım, Muhammed, Hayât ve Avkât-ı Sultan Mahmud-i Gaznevî, çev. Abdulgafûr Aminî, Matbaa- yi Umumî, Kâbil, 1939.

85 _{Hâşmî, Yusuf Abbas, Successors of Mahmûd of Ghazna in Political, Cultural and Administrative} Perspective, South Asian Publishers, Karachi, 1988.

86 _{Merçil, Erdoğan, Gazneli Devleti Tarihi, TTK YAY. Ankara, 1989.} 87

Merçil, Erdoğan, Afganistan’da ve Hindistan’da bir Türk Devleti: Gazneliler, Bilge Kültür Sanat Yay. İstanbul, 2014.

88 _{Halilî, Halilullah, Saltanat-i Gazneviyân, İntişârât – Emîrî, 3. Baskı, Kâbil, 1390/2011.}

89 _{Furûzânî, Seyd Ebu’l-Kâsim, Gazneviyân: ez Peydâyiş tâ Furûpâşî, nşr. Sâzımân-i Çap ve} İntişârât, 2. Baskı, Tahran, hş.1386/2007.

eden bu çalışamada, ulaşılan bilgiler ışığında şehrin tüm yönleri ele alınmaya çalışılmıştır.