Fiedler’in Durumsal Liderlik Teorisi

Fred Eduard Fiedler, liderin bulunduğu durum ve koşullardan etkilendiğini öne süren bu liderlik teorisinde, liderliği etkilediği öne sürülen durumları bilimsel yöntemlerle belirlemeye çalışmıştır (Baysal ve Tekinaslan, 1987: 157). Fiedler, liderlerin liderlik tarzlarını Tablo 6’daki LPC (Least Preferred Co-Worker = En Az Tercih Edilen İş Arkadaşı) olarak bilinen ölçekle ölçmüştür (Yazgan, 2011: 71).

En Az Tercih Edilen İş Arkadaşı Ölçeği’nin kullanımında, çalışanların birlikte çalıştıkları diğer çalışanlarla ilgili düşüncelerini belirtmeleri istenir. Çalışanların liderliklerine ilişkin puanları, birbirlerine zıt olan kavramlardan oluşturulmuş sorularla belirlenir. Onsekiz (18) boyuttan oluşan ölçekte her bir boyut, boyutlara bir (1) ila sekiz (8) arasında değişen puanlar verilerek ve verilen puanlar toplanarak ölçülür. (Özkalp vd., 1992: 183) Yüksek puana sahip lider, görevi başarmak için kişiler arası ilişkileri bir zorunluluk olarak görmekte ve iş arkadaşlarıyla kişisel ilişkiler kurmaktan hoşlanmaktadır (Bedeian, 1986: 471). Düşük puana sahip olan lider, işlerin başarılı bir biçimde tamamlanmasıyla ilgilenmekte ve çalışanlara olan davranışlarında göreve yönelik davranışları benimsemektedir (Yukl, 1981: 133). Puan 64 ve yukarısı ise, yüksek puanlı lideri; puan 63 ila 58 aralığında ise, orta puanlı lideri; puan 57 ve daha aşağısı ise, düşük puanlı lideri ifade etmektedir (Özkalp vd., 1992: 184).

Fiedler’in durumsal liderlik teorisine göre şu üç durumsal değişken bulunmaktadır (Wagner ve Hollenbeck, 1998: 231-232):

1-Lider ve Takipçileri Arasındaki İlişki: Liderin takipçileri tarafından benimsenip benimsenmediğini, lidere güven ve bağlılık duyulup duyulmadığını belirleyen değişkendir. Bu değişkene göre, lider takipçileri etkileyebiliyorsa en iyi ve en elverişli durum ortaya çıkarken; lider güven duyulmayan ve sevilmeyen bir kişi ise en zayıf ve en elverişsiz durum ortaya çıkmaktadır. Lider-takipçi ilişkisi, liderin grup üyeleri veya örgütün çalışanları tarafından kabul edilme derecesi ile ilişkilidir.

2-İşin Niteliği: Grubun varlık nedeni olan ve başarmaya çalıştığı iş, açık amaçlara sahip ve ayrıntıları belirlenmiş yol ve yöntemlere sahipse, bu yapısallaşmış ve planlanmış bir iş olarak tanımlanmaktadır. Eğer iş, ilk defa karşılaşılan karışık bir iş ise ve işin yapılma yöntemleri önceden belirlenmemiş ise yapısallaşmamış ve planlanmamış bir iştir. Rutin olarak tanımlanan işler, genellikle açık ve seçik amaçlara sahip olup, işin yapılma yöntemleri tüm grup üyeleri tarafından ayrıntılı olarak bilinmektedir. İlk defa karşılaşılan karmaşık işlerin yöntemleri, grup üyeleri kadar lider

tarafından da tam olarak bilinmediği için, planlanamayan işler olarak tanımlanır ve bu işler, lider için de olumsuz bir ortam yaratır.

Tablo 6. Fiedler’in En Az Tercih Edilen İş Arkadaşı Ölçeği

3-Liderin Pozisyon Gücü: Liderin bulunduğu konum nedeniyle sahip olduğu yasal güçtür. Liderin takipçilerini ödüllendirebilme ve cezalandırabilme yetkisini ifade eder. Liderin ödüllendirme ve cezalandırma gücü varsa, pozisyon gücü fazladır. Ödüllendirme ve cezalandırma gücü olmayan bir lider, sadece kendisine verilen işlerin dağıtıcısı konumunda ise liderin pozisyon gücü azdır (Hellriegel vd., 1986: 313-314). Liderin pozisyon gücünün belirlenmesinde, “Lider, takipçilerinin yükselmesinde ve alt görevlere atanmasında yetkili midir?, Liderlik süresi göreve mi bağlı, yoksa takipçilerinin davranışlarına mı?, Liderin verdiği ödül veya ceza bir başkası tarafından kaldırılabilir mi?, Lider işe ilişkin emirleri takipçilerine verebiliyor mu?, Lider takipçilerini güdüleyebiliyor mu?” sorularının cevaplandırılması gerekmektedir (Özkalp, 1986: 32).

Lider takipçi ilişkileri, işin niteliği ve liderin pozisyon gücü, başarılı bir liderlik için koşulların elverişliliğini ortaya koyar. Tablo 7’de görüldüğü üzere, lidere ilişkin sekiz (8) farklı koşul ortaya çıkmaktadır. Bir (1) sayısıyla ifadesini bulan durum en

Sempatik 8 7 6 5 4 3 2 1 Sevimsiz

Dostane 8 7 6 5 4 3 2 1 Dostane Olmayan

Muhalif 1 2 3 4 5 6 7 8 Tarafgir Gergin 1 2 3 4 5 6 7 8 Rahat Mesafeli 1 2 3 4 5 6 7 8 Yakın Soğuk 1 2 3 4 5 6 7 8 Sıcak Destekleyici 8 7 6 5 4 3 2 1 Düşmanca Sıkıcı 1 2 3 4 5 6 7 8 İlginç Kavgacı 1 2 3 4 5 6 7 8 Uyumlu Kasvetli 1 2 3 4 5 6 7 8 Neşeli Açık 8 7 6 5 4 3 2 1 Tedbirli Dedikoducu 1 2 3 4 5 6 7 8 Vefalı Güvenilmez 1 2 3 4 5 6 7 8 Güvenilir Düşünceli 8 7 6 5 4 3 2 1 Düşüncesiz Çirkin 1 2 3 4 5 6 7 8 Güzel Uzlaşılabilir 8 7 6 5 4 3 2 1 Uzlaşılamaz Samimiyetsiz 1 2 3 4 5 6 7 8 Samimi Nazik 8 7 6 5 4 3 2 1 Kaba Kaynak: Bedeian, 1987: 472.

elverişli koşulu, sekiz (8) sayısıyla ifade edilen durum ise en elverişsiz koşulu göstermektedir. Birinci durumda, lider takipçi ilişkileri iyi, işin niteliği biçimlendirilmiş ve liderin pozisyon gücü ise yüksek olduğu için, liderin başarılı olma ihtimali daha yüksektir. Diğer ucu oluşturan sekizinci durumda ise, lider takipçi ilişkileri yetersiz, işin niteliği biçimlendirilmemiş, liderin pozisyon gücü ise düşük olduğundan, liderin başarılı olması için en elverişsiz koşullar karşısına çıkmaktadır.

Fiedler ve Chemers, (1984: 179-184) liderlere durumu kontrol edebilmeleri ve değiştirebilmeleri için, bir kısım önerilerde bulunmuşlardır. Lider takipçi ilişkisi için, liderlerin astlarına daha çok zaman ayırmalarını, iş dışında gezi, piknik vb. etkinlikler düzenlemelerini, güvendikleri astlarından kendileri için çalışmalarını istemelerini, astlarını ödüllendirmelerini ve astları ile bilgi paylaşmalarını önermişlerdir. İşin niteliği için, liderlerin yatay örgütlenmeye gitmelerini, hizmet içi eğitim faaliyetlerini arttırmalarını, görevle ilgili diyagram vb. geliştirmelerini, astlarına danışmalarını, sorunu tanımlamalarını, yeni görev ve sorumlulukları gönüllülük temelinde üstlenmelerini ve kararlı olmalarını önermişlerdir. Son olarak, pozisyon gücü için ise, liderlerin konumlarının kendilerine sağladığı gücü gerektiğinde kullanmalarını, astlarının işleriyle ilgili bilgi edinmelerini, yetki devretmelerini, karar alma ve planlama süreçlerine astlarının katılımını sağlamalarını ve güçlerinin derecesini göstermek için tuzak kurmamalarını önermektedirler. (Aksel, 2008: 46)

Tablo 7. Durumsal Koşulların Sınıflandırılması Lider Takipçi

İlişkileri İyi Yetersiz

İşin Niteliği Biçimlendirilmiş Biçimlendirilmemiş Biçimlendirilmiş Biçimlendirilmemiş

Liderin

Pozisyon Gücü Yüksek Düşük Yüksek Düşük Yüksek Düşük Yüksek Düşük

Durum 1 2 3 4 5 6 7 8 En Elverişli Koşul En Elverişsiz Koşul Kaynak: Fiedler, 1978: 122.