Girit’in Fethiyle İlgili Eseler

Yaklaşık çeyrek asır süren Girit’in fethi Osmanlı tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Bilhassa Kandiye’nin fethiyle ilgili pek çok eser kaleme alınmıştır. Bizim çalışmamızı oluşturan Hasan Efendi’nin kaleme aldığı “Tevârîh-i cezîre-i Girid” isimli eser, bunlardan birisidir. Bu eserlerin çoğu sefere bizzat katılan kişilerin kaleme aldığı gazâvatnâmelerdir97_.

Girit’in fethiyle ilgili eserlerin çoğunluğunu uzun yıllar süren Kandiye’nin fethi ve bu fethi gerçekleştiren Sadrazam Fazıl Ahmed Paşa’nın mücadelelerini anlatan eserler oluşturmaktadır. Girit fethiyle ilgili yazılan bu eserler konu itibariyle birbirlerine benzeseler de her kaynağın Girit tarihinde ayrı bir yeri ve önemi vardır.

Târîh-i Girid; Hanyalı Nuri’nin Girit’in fethinden bahseden eseridir. Bu eserin başında müellifin hal tercümesi vardır. Eserin son kısmında da Kandiye ve Hanya muhafızları yer almaktadır98_{. Kandiye muhâfızları, “Fethinden beri Kandiye} kalʻası muhafızı olan vazir-i aʻzam hazretlerinin ismi şerifi başlığıyla” “Târîh-i

Ikrıtiş” (Girid) isimli eserde de yer almaktadır99_.

Fütühat-ı Hanya; 1055 (1645) Girit fethinde Hanya Kalesi’nin alınmasından bahseden müellifi belli olmayan bir eserdir100. Bu eser ile çalışmamızın esasını teşkil eden “Tevârîh-i Cezîre-i Girid” adlı eser arasında Hanya’nın fethinin anlatıldığı ilk kısımda benzerlikler bulunmaktadır.

Girid Seferi; 1055 (1645) Kaptan-ı derya Yusuf Paşa’nın Girit seferini hikâye eden müellifi belli olmayan bir eserdir101_.

97 _{Gazavatnâme özellikle Osmanlıların hıristiyan devletlere karşı yaptıkları savaşları anlatan eserlerin}

genel adıdır. Mustafa Erkan, “Gazavatnâme”, DİA, XII, İstanbul 1996, s. 440.

98 _{Agah Sırrı Levend, Gazavât-nâmeler, Ankara 2000, s. 125.}

99 _{Târîh-i Ikrıtiş (Girid), İ.Ü., Nadir Eserler Kütüphânesi, Ty. No. 2356, vr. 349.} 100 _{Fütûhât-ı Hanya, Hafız Ahmed Paşa (Köprülü Ktb.) No. 337/4.}

Girid Seferi; 1055 (1645)’de açılan Girit seferini ve 1065 (1655) yılına kadar Çanakkale’deki deniz savaşlarını anlatan eserin müellifi belli değildir. Bu eseri Agâh Sırrı Levend, Gazavat-nâmeler adlı eserinde Kâtip Çelebi’ye ait olduğunu iddia etmektedir102. Eserin giriş kısmı Girid Fethi Tarihi adlı esere benzemektedir.

Girid Fethi Tarihi; Girit seferinden bahseden bu eserin de müellifi belli değildir103_{. Giriş kısmı Kâtip Çelebi’ye atfedilen Girid Seferi adlı esere} benzemektedir. TTK Kütüphanesi Yazmaları No: 3605’te kayıtlı olan eserde104_, kaynaklardaki ifadelerin çoğu zaman aynen aktarılmıştır. Yaptığı alıntılarda fazlasıyla yazım hatası yapmış olması müellifin devlet kademesinde yer alan bir kalem erbabı olmadığı izlenimi vermektedir. Satır aralarında yapılan ekler ve bazı cümlelerin üstünün çizilmiş olması eserin müsvedde olduğu izlenimini güçlendirmektedir105_.

Bu eserin, çalışmamızın esasını oluşturan Tevârîh-i Cezîre-i Girid adlı eserle de benzeşen kısımlar bulunmaktadır. Bu benzerlikler özellikle Kandiye’nin fethi kısmına kadar yoğundur. Bunun sebebi aynı eserin bir başka nüshası olduğundan değil, o dönem tarihçiliğinde bir metod olarak kullanılan aktarma yönteminden ve ortak kaynakların kullanılması geleneğinden kaynaklanmaktadır. Kandiye’nin fethi, fetih sırasında kullanılan malzeme ve şehit sayılarında da farklık göstermektedir. Bunun yanında Tevârîh-i Cezîre-i Girid’in son bölümünü oluşturan Osmanlı öncesi Girit tarihinin anlatıldığı kısım da farklıdır.

Fetih-nâme; Sipâhizâde Ahmed’in 1055 (1645)’te açılan Girit seferini ve 1658 yılına kadar geçen olayları anlatan eseridir106_.

Târîh-i Fazıl Ahmed Paşa; Erzurumlu Osman Dede’nin, Fazıl Ahmed Paşa’nın zeferlerini tasvir ettiği bir eserdir. Eserin başında müellif “Bende-i kemer-

beste-i etkıyâ Erzenü’r-Rumi Osman Dede”ibaresiyle adını verir. Eserin sonunda da

102 _{Levend, Gazavât-nâmeler, s. 115.}

103 _{Ayşe Pul, Girit Savaşı ile ilgili Bir Türk kaynağının Tahlili, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora}

Tezi, Ankara 2004, s. 1-240.

104 _{Pul, Girit Savaşı ile ilgili Bir Türk kaynağının Tahlili, s. 1-240.}

105 _{Necdet Öztürk-Murat Yıldız, Osmanlı Tarihçileri, İstanbul 2013, s. 127.} 106 _{Levend, Gazavât-nâmeler, s. 116.}

Baş Tezkireci Mezakki Süleyman Efendi’nin Kandiye fethi hakkında iki kasidesi yer almaktadır107_.

Târîh-i Muʻteber; Köprülü Fazıl Ahmed Paşa’nın 1080 (1666-67)’deki Girit Seferini anlatan bir eserdir. Eserin müellifi “Li mühürdâr-ı sadr-ı aʻzam-ı esbak Fatih- i Kandiye” olarak geçmektedir. Eserin başında 1076 (1665)’da Varat Kalesi’nin fethinden sonra Nemçe Çasarına gönderilen ahidnâme sûreti ile Nemçe Çasarı’ndan sulh için gelen ricânâme sûreti yer almaktadır. İ.Ü. Nadir Eserler Kütüphanesindeki nüshasında eserin ismi “Târîh-i Fazıl Ahmed Paşa Feth-i Kandiye” olarak yer almaktadır. Bu eserin sonunda da Girit fethi sırasında kullanılan malzeme ve verilen şehîd sayıları bulunmaktadır108_.

Bu eser “Târîh-i Kandiye” eseriyle benzeşmektedir. Çalışmamızı oluşturan “Tevârîh-i Cezîre-i Girid” eseriyle de Kandiye fethi kısmı benzeşmektedir. Fakat eserin sonunda yer verilen Girit’in fethi sırasında kullanılan malzeme listesi ve şehit sayılarında farklılık göstermektedir.

Cevâhirü’l-Tevârîh der Beyân-ı Menâkıb-ı Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa; Körülü Fazıl Ahmed Paşa’nın uzun süre mührdârlığını yapan Hasan Ağa’nın yazdığı eserdir109. Bu eserin yazarının Osman Dede olabileceği ile ilgi görüşler bulunmakla beraber Osman Dede’nin eserin yazarı değil düzenleyicisi olduğu sanılmaktadır110_. Eser beş fasıl ve ve bir hatimeden oluşmaktadır. Eserin ilk bölümü, Fazıl Ahmed Paşa’nın beylerbeyliğini, ikinci bölüm, Macaristan seferini, üçüncü bölüm, Kandiye seferi hazırlıklarını, dördüncü bölüm, Kandiye Muhasarasını ve muhasara sırasında yaşanan gelişmeleri, beşinci bölüm ise deniz savaşları ve Kandiye’nin fethini konu edinmektedir. Eserin sonunda hattı hümayun ve mektuplar yer almakta111_{, bir de Fazıl} Ahmed Paşa için Baştezkireci Mezakki Süleyman Efendi’nin yazdığı iki kaside

107 _{Erzurumlu Osman Dede, Târîh-i Fazıl Ahmed Paşa, Süleymaniye kütüphanesi, Hamidiye}

Koleksiyonu, vr. 83a-86a.

108 _{Târîh-i Mu’teber, İ.Ü. Nadir Eserler Kütüphanesi, Ty. No: 6062.} 109 _{Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, s. 238.}

110 _{Ebubekir Sıddık Yücel, Mühürdar Hasan Ağa’nın Cevâhirü’t-Tevârihi, Erciyes Üniversitesi Sosyal}

Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Kayseri, 1996, s. 2.

bulunmaktadır112_{. Bu eserin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki nüshası} “Tevârîh-i Feth-i Kalʻa-i Kandiye li-Köprülü Sadr-ı aʻzam Ahmed Paşa” adıyla kayıtlıdır113_.

Kandiye Fethi; Ahmed Hamdi’nin, Fazıl Ahmed Paşa’nın Kandiye fethinden bahseden eseri I. Selim’in Mısır seferinden bahseden “Tuhfetü’l-guzât” adlı eserin üçüncü bölümünü oluşturmaktadır114_.

Fetihnâme-i Kalʻa-i Kandiye; Kandiye’nin fethi üzerine Fazıl Ahmed Paşa tarafından IV. Mehmed’e hitaben yazılan bir eserdir115_.

Târîh-i Sefer ve Feth-i Kandiye; Fazıl Ahmed Paşa’nın 1666-1669 yılları arasında yaptığı Kandiye muhasarasına yeniçeri gediklisi olarak katılan Mustafa bin Mustafa tarafından kaleme alınan sefer günlüğü şeklinde tertip edilmiş bir eserdir116_.

2.2. Temel Kaynaklarda ve Arşiv Belgelerinde Girit Seferinin