Eleştirel Düşünmenin ve Eleştirel Düşünen Bireylerin

Eleştirel düşünme becerisi kazanmış bireyler, bu özelliklerinden dolayı girdikleri ortamlarda -özellikle akademik ortamlarda- dikkatleri üzerlerinde toplayabilirler, ayrıca çevrelerinde dinleme, gözlem ve analiz gibi davranışlarda aktif olarak rol alabilirler (Umar, 2014).

Her düşünme biçiminde olduğu gibi eleştirel düşünmenin de kendi içinde belli nitelik ve özelliklere sahip olduğu söylenebilmektedir.. Bu özellikler Aydın (2000)’a göre şu şekilde sıralanmaktadır:

 Değişkenler arasındaki anlamsız ve mantıksız görülen ilişkileri eleyerek, mantıklı bağlantılar kurma

 Elde varolan bilgilerden yeni bilgiler üreterek, geliştirilen çözüm yollarının gerçekliklerini kanıtlama veya yanlışlama

 Düşünme süreçlerine yaratıcılın, esnekliğin ve geliştirilebilirlik yeteneklerinin eşlik etmesi

 Varolan probleme çok yönlü ve bütünsel olarak yaklaşabilme

 Geçerliliği ve güvenirliği kanıtlanan savların neticelerine göre adım adım problem alanını küçültme, sorunu açıklayabilme ve geçerli görülen çözüm yollarını rapor halinde sunma (Aydın, 2000).

Koçak (2014) ise, eleştirel düşünmeye ait beş temel özelliğin bulunduğunu vurgulayarak bu özellikleri şu şekilde sıralamıştır:

 Zekâmızı, bilgimizi, belleğimizi ve bilimsel becerilerimizi kullanırken aktif olmak

 Ön yargı ve otoriteden bağımsız olmak

 Fikirlerini zenginleştirirken, kendi düşünceleriyle farklı fikirleri de gözden geçirerek alması gerekeni seçmek ve bu nedenle yeni düşüncelere açık olmak

102

 Fikirleri destekleyen kanıtları ve nedenlerini dikkate almak

 Neyin sebep neyin sonuç olduğunu, nelerin kanıt olarak kullanıldığını, hangi fikirlerin temel, hangilerinin destekleyici olduğunu açıklamak, yani organizasyon yapmak (Koçak, 2014).

Eleştirel düşünmenin, analitiklik, doğruyu arama, sistematiklik, açık fikirlilik, meraklılık, olgunluk ve kendine güven gibi alt boyutları bulunmaktadır. Bu alt boyutlar, eleştirel düşünebilen her kişide bulunması gereken kıstaslar olarak görülmekle birlikte; nesnel kanıtları göz önünde bulundurarak bir bilgiyi inceleme, güçlü problemler/sorunlar karşısında akıl yürütme stillerini kullanma, etkili sorular sorabilme, kendi yargılarıyla zıt düşüncede bulunan kişilerle karşılaştığında dahi objektif düşünebilme ve kendi kullandığı akıl ürütme süreçlerini güvenilir bulma gibi konuları da içinde barındırmaktadır (Kökdemir, 2003).

Eleştirel düşünmenin üç temel özelliğinden bahsetmek mümkündür. (a) Eleştirel düşünme, muhakemeye dayalı bir düşünme sürecidir. Bu süreçte elde edilen yargı ve sonuçların uygun, güçlü ve güvenilir delillere dayandırılarak gelişi güzel olmadığından emin olunmalıdır, (b) eleştirel düşünme, derinlemesine ve detaylı düşünmek demektir, kişinin kendi ürettiği veya diğer kişilerden elde ettiği bilgileri ya da fikirleri, mantık çerçevesinde bilinçli olarak değerlendirebilmesi gerekmektedir, (c) eleştirel düşünme bir bilgiyi ya da görüşü değerlendirirken güçlü şekilde odaklanmayı ve amaçlı olarak hareket etmeyi gerektirmektedir. Burada bahsi geçen amaç, bireyin ne yaptığı ya da neye inandığına ilişkin görüşlerinde en faydalı kararları almaktır (Akar, 2007’de belirtildiği üzere).

Eleştirel düşünmeye eğilimi olan bireyler, olmayan bireylerden belli özellikler bakımından ayrılmaktadırlar. Eleştirel düşünebilen bireyleri, diğerlerinden

103

farklılaştıran yanlarının bulunduğunu Schafersman (1991) da vurgulamış ve bu nitelikler /yetenekler şu şekilde sıralanmıştır (Özdemir, 2005’te belirtildiği üzere);  Delilleri ustaca ve özgürce kullanma

 Fikirlerini örgütleyerek, bu fikirleri insicamlı ve öz biçimde dile getirme  Güvenilir olarak nitelendirilen ve nitelendirilmeyen gözlemler ve gerçekler arasındaki ayrımın farkına varma

 Bir yargı ya da karara ilişkin elinde yeteri kadar delil bulunmaması halinde, bu karar ya da yargıyı erteleyebilme

 Eşil/alternatif eylemlerin ortaya çıkabilecek sonuçları hakkında tahminlerde bulunma

 Nesnel/tarafsız ve detaylı bir şekilde gözlemlerde bulunarak konu ya da olayla ilgili delilleri, bilgileri ve belgeleri toplamada ısrarlı olma

 Elde edilen bilgilerin arasındaki neden-sonuç ilişkilerini fark ederek bunları anlamlandırabilme

 Bağımsız bir biçimde öğrenmeye ilişkin istek ve yeteneklere sahip olma  Açık bir görüşe sahip olma ve bir konu hakkındaki alternatifleri ve görüşleri dikkate alarak düşünceyi şekillendirebilme ve ifade edebilme

 Belli konularda bir tartışma ortamı yaratarak bilimsel bir süreç dâhilinde bu tartışmaları devam ettirme

 Öğrenilen problem çözme yöntemlerini gerçek yaşama ve yaşamda bulunan her alana aktarabilme

 Ulaşılabilen kaynakların güvenirliğini sürekli sorgulama ve test etmeye çalışma

 Bir bilgi ya da konu hakkındaki neden-sonuç ilişkilerini ve sayıtlıları göz önünde bulundurarak bunlardan bir sonuca ulaşmaya çalışma

104

 Etkili, açık ve duru bir biçimde soru sorma yeteneğine sahip olma

 Uygun deneceler formüle etme ve hipotezler kurabilme (Özdemir, 2005’te belirtildiği üzere).

Ennis de yukarıdaki kriterlere benzer bir görüşü savunarak eleştirel düşünme perspektifine sahip bireylerin, sabırlı olma, esnek ve mantıklı düşünceler eşliğinde davranışlar sergileme, iyi niyetlilik, açık fikirlilik, özerklik ve bağımsızlık gibi becerileri taşıdığını söylemiştir (Korkmaz, 2009’da belirtildiği üzere).

Norris ve Ennis (1989), eleştirel bakış açısına sahip bireylerin göstermesi gereken tutum ve davranışları şu şekilde paylaşmaktadırlar:

 Güvenilir kaynaklardan bilgi elde etmeye çalışma

 Bir problemin ya da tezin nasıl ifade edilebileceğine ilişkin görüşler arama  İçinde bulunduğu durumu etkili bir biçimde açıklayabilme

 Orijinal düşüncelere sahip olma

 Bir fikre ilişkin alternatif/eşil düşünceleri arama

 Başkalarının da fikirlerini göz önünde bulundurarak, görüşlere karşı açık fikirli olma

 Bir konu hakkında neden-sonuç ilişkilerini ve delilleri ele alarak pozisyon belirleme

 Konulara ilişkin mümkün olduğunca kesinlik aramak

 Varolan problemin kompleks yapısına karşı organize bir tutum sergileme  Eleştirel düşünmenin bütün süreç ve becerilerini kullanabilme

 Sezgilere, bilgi düzeylerine ve başkalarının duygu, düşünce ve davranışlarına karşı duyarlı olma (Norris ve Ennis, 1989).

Eleştirel düşünmeye ulaşan bir kişi Cüceloğlu (1993)’na göre; kendi düşünce sürecinin bilincine varabilen bir kişidir. Eleştirel düşünür larak nitelendirilen kişiler,

105

kendi düşünme süreçleri hakkında düşünebilen, bu süreçlere bilinçli olarak yön vermeyi başarabilen yaratıcı ve girişimci ruha sahip kişilerdir. Eleştirel düşünürler kendi fikirleri ile diğer kişilerin düşünme süreçlerini karşılaştırarak analiz yapmayı öğrenmiş ve öğrendiği farklı düşünme stratejilerini hayata geçirebilen bireylerdir (Cüceloğlu, 1993). Kısaca kişinin kendi sınırlarının bilincinde olarak ve bazen de sınırlarının dışına çıkarak yeni perspektiflere açık olması anlamına gelmektedir. Ayrıca eleştirel düşünmeyi kendisine hedef edinen kişi edindiği ve öğrendiği bilgileri günlük hayatında da rahatça uygulayabilmektedir. Eğer birey öğrendiği bilgileri günlük yaşamına entegre edemiyorsa, eleştirel düşünmeyi tam anlamıyla başaramıyor demektir (Kaloç, 2005’te belirtildiği üzere).

Eleştirel düşünebilme davranışı ve tutumu günümüzde her birey gibi, öğrencilere de kazandırılması gereken bir nitelik olarak görülmektedir. Eleştirel düşünebilen öğrenciler, okul hayatlarında ve gerçek yaşamlarında plan yapmaya istekli, esnek düşünüşe sahip, sebat eden, kendini düzenlemeye/gerçekleştirmeye hazır, uzlaşmacı, alçak gönüllü, açık fikirli, kimsenin etkisinde kalmadan düşünen sağlıklı bireyler olarak görülmektedirler. Bu görüşlerden ve alan yazında yer alan bilgilerden yola çıkarak, eleştirel düşünme becerisine sahip olan kişilerin birçok olumlu özellik taşıdıklarından bahsetmek de mümkün görülmektedir (Umar, 2014’te belirtildiği üzere).

Bir problemin çözümüne giden yolu ezberlemek insanların o an işlerine yarayabilir, fakat bir problemin çözümüne ilişkin birçok yol üretmek, eleştirel düşünme becerilerinin geliştirilmesiyle mümkün olmaktadır. Organize bir dizi zihinsel beceri ve aktiviteyi içeren eleştirel düşünme, karşılaşılabilecek herhangi bir problem, düşünce ya da durumu belli kıstaslar eşliğinde değerlendirebilmektir. Eleştirel düşünmeyi benimseyen bir kişi, sorunları ve eksiklikleri kabul ederek

106

düşüncelerini objektif olarak değerlendirebilen ve böylece yanlış fikirlerini filtreleyebilen, düşünme alanı açık, kendisi için en doğru davranışı bilinçli olarak sergileyebilen bir kişi olacaktır (Has, 2012).

2.1.8.6 Eleştirel Düşünmenin Önemi ve Çeşitli Psikolojik Danışmanlık