Eleştirel Düşünme Becerileri, İzlemleri ve Eğilimleri

Eleştirel düşünme üç basamaktan meydana gelen düşünme süreçlerinin ikinci kademesinde yer almaktadır. Buna göre; düşünme süreçlerinin birinci basamağında problem çözme, karar verme gibi kompleks prosedürler yer alırken; ikinci basamağında yalnızca eleştirel düşünme; üçüncü basamağında da bilginin ya da diğer bir değişle verinin zihne işlenmesine olanak tanıyan, hatırlama, hafıza, uygulama, çözümleme gibi basit beceriler yer almaktadır. İkinci evrede bulunan eleştirel düşünme, birinci evrenin değerlendirilip sorgulandığı süreçleri ifade etmektedir. Genellikle problem çözme ve karar verme gibi işlemlerle bir tutulan eleştirel düşünme, bu becerilerle aynı anlamlarda ya da görevlerde değildir fakat her zaman bu kavramlarla birlik halindedir (Ertaş, 2012).

Birtakım beceri ve izlemlere sahip olan eleştirel düşünme süreçlerinin daha açık şekilde anlaşılması için bu beceri ve izlemlere değinmekte fayda olabilir. Bu fikirden hareketle, eleştirel düşünmenin bilişsel ve duyuşsal strateji (izlem) ve becerilerine yer verilecektir. Eleştirel düşünmenin kendine has iki izlemi bulunmaktadır. Bunlar; bilişsel izlemler ve duyuşsal izlemler olarak ikiye ayrılmaktadır. Bilişsel izlemle de kendi arasında mikro kabiliyetler ve makro kabiliyetler olmak üzere ikiye bölünmektedir. Mikro kabiliyetler (Ertaş, 2012’de belirtildiği üzere);

98

 Eleştirel kelimelerin düzenlenerek düşünceye ilişkin kusursuzluğun sağlanması

 Bir olay, konu ya da olgularda varolan benzerliklerin ve ayrımların fark edilmesi

 Varsayımların irdelenerek analiz edilmesi

 Konuyla alakalı olan ve olmayan olguların fark edilmesi

 Mantıklı/akılcı istidlallerde, yorumlarda ve çözümlemelerde bulunma  Argümanları ve olguların savlarını doğru şekilde değerlendirebilmek  Paradoksları ayırabilmek ve fark edebilmek ve

 Doğurguları ve neticeleri saptayabilmek şeklinde sıralanabilmektedir (Ertaş, 2012’de belirtildiği üzere).

Eleştirel düşünme becerilerine ait makro kabiliyetler de aşağıdaki gibi sıralanabilmektedir (Ertaş, 2012’de belirtildiği üzere):

 Anlamada yanlışlıkların yaşanmaması için genelleme yapılırken yalınlığın ve sadeliğin sağlanması

 Yakın/benzer olaylarla karşı karşıya gelindiğinde iç görüleri yeni kontekstlere uyarlayabilme

 Kişinin kendi bakış açılarını/perspektiflerini geliştirebilmesi

 Bir konu, olay, olgu hakkında varılan neticelerin, problemlerin ya da inanışların net bir konuma getirilmesi

 Kelime öbeklerini anlamlı ve arı hale getirmek ve doğru çözümlemeleri yapabilmek

 Elde edilen bilginin kaynaklarının güvenilir olup olmadığını denetlemek  Değer ve ölçütleri açık hale getirerek değerlendirme yapabilmek için bir ölçüm aracı yaratmak, standart belirlemek

99

 Detaylı ve derinlemesine sorgulama yapabilmek

 Yargıları, itikatları, perspektifleri veya kuramları etkili bir biçimde analiz ederek yeni çözüm yolları geliştirmek

 Eylem ve politikaları iyi şekilde çözümleyebilmek, disiplinlerarası ilişkileri sağlayabilmek, diyalektik uslama gerçekleştirebilmek, diyalogsal düşünebilmek, sokratik ve derinlemesine tartışmaları yürütebilmek için eleştirel okumayı başarabilmek (Ertaş, 2012’de belirtildiği üzere).

Eleştirel düşünme izlemlerinin ikinci kanadını oluşturan duyuşsal bölüm ise; bir şeylere bağlı kalmadan, bağımsızca düşünme, benmerkezci ya da toplum odaklı perspektifler yaratma, objektif düşünebilmek ve bu düşünme tarzını ünlük hayata entegre edebilmek, iyi niyete hizmet eden, alçak gönüllü, azimli, dürüst ve cesaretli bir bellek/zihin yaratabilmek ve kimi zaman yargıları erteleyebilme konusunda ustalaşmak gibi becerilerden oluşmaktadır.

Eleştirel düşünmenin bilişsel becerilerini mikro-makro kabiliyetler olarak değil de daha farklı olarak sınıflandıran Facione (1990), bu kabiliyetleri; yorumlama, analiz etme, değerlendirme, istidlallerde bulunma, açıklama yapma ve kendini düzenleme şeklinde ele almıştır. Facione (1990) sözü geçen kabiliyetleri de kendi içlerinde ayırarak detaylı bir biçimde açıklamıştır. Yorumlama becerisi; bölümlendirme yapabilmeyi, olgulara ait gizil kalmış anlamları saptayabilmeyi ve anlamları açıklığa kavuşturabilmeyi; Analiz becerisi; düşünceleri analiz edebilmeyi ve perspektifleri tanımlayabilmeyi; Değerlendirme becerisi; savları ve perspektifleri değerlendirebilmeyi; İstidlallerde bulunma; alternatifleri göz önünde bulundurarak delilleri sorgulayabilmeyi ve bu yollarla doğru neticelere ulaşarak mantıklı karar vermeyi; Açıklamada bulunmak; neticeleri açıklamak, metot ve sistemleri doğrulayabilmeyi ve sonuç olarak perspektifleri geliştirerek yeniden sunmayı;

100

Kendini düzenleme ise; kişinin kendisini sorgulayarak ulaştığı çıkarımlar sonucunda kendini düzeltmeye çalışmasını içermektedir (Facione, 1990).

Eleştirel düşünmenin bilişsel izlemleri bu şekilde açıklanırken; duyuşsal becerilerde ‘eğilim’ den bahsetmek gerekmektedir. Eğilim kelimesi Türk Dil Kurumunun hazırladığı sözlükte: ‘bir objeyi, bir düşünceyi, bir davranışı veya tutumu kısaca bir şeyleri sevmeye, gerçekleştirmeye ve o şeyleri yapmaya hazır konumda bulunma, meyletme ve içten yönelme hali’ olarak tanımlanmaktadır (Parlatır, Zülfikar ve Gözaydın, 1994). Zhang ise eleştirel düşünme eğilimlerini; bireyin eleştirel düşünebilmesi için gerekli olan isteğin, arzunun ve inancın bulunması şeklinde tanımlamış, buna ek olarak eleştirel düşünme eğilimleri ile sıkça yakın tutulan hatta bazen birbirinin yerine kullanmakta olan beceri sözcüğünü de; bireyin düşünme yetisinde bilinçli olarak çaba sarf ederek mantıklı ve rahatça eleştirel düşünebilmesi şeklinde açıklamıştır (Toyran, 2015’te belirtildiği üzere).

Yalnızca eleştirel düşünme becerilerinin bireyde yer alması, onun iyi bir eleştirel düşünür olduğu anlamına gelmemektedir. Bu becerilere ek olarak kişi eleştirel düşünmeyi destkleyici eğilimlere de ihtiyaç duymaktadır. Eleştirel düşünmek için fazlaca istekli, güdümlü olan bireyler, eleştirel düşünmenin tüm işlevlerini yerine getirmeye de hazır olan bireylerdir. Eğilimi düşük olan bireyler ise kompleks problemleri çözmede, bu problemler için çözüm farklı yolları üretme vb. eleştirel düşünme gerektiren işlevleri yerine getirmede isteksiz odluları için zorlanabilirler (Ennis, 1985). Burada önemli olan ve vurgulanmak istenen nokta; eleştirel düşünmenin gerçekleşebilmesi için yalnızca düşünme stratejilerinin ya da becerilerinin kazanılması değil, eleştirel düşünmeye karşı isteğin ve yönelimin de olması gerektiğidir (Ennis, 1985).

101