Evli kişiler, bazı hukuki işlemler bakımından fiil ehliyetleri sınırlandırılmış olsalar da, dava ehliyetleri sınırlı değildir. Bu kişiler söz konusu işlemlere ilişkin dava açıp yürütebilecekleri gibi, aleyhlerine açılmış olan bir davayı da bizzat yürütebilirler. Yani evli kişilerin dava ehliyetleri tamdır93.
Kendilerine yasal danışman atanmış kişiler, kural olar dava ehliyetine sahiptirler. İstisnai olarak, kendisine yasal danışman atana kişi dava açma veya bir davda sulh olmak istiyorsa yasal danışmanının görüşünü anlamak zorundadır (TMK. m. 429/ b.1)94.
§ 12. SINIRLI EHLİYETSİZLER
I. SINIRLI EHLİYETSİZLER GRUBUNA GİREN KİŞİLER
Türkiye Hukukunda sınırlı ehliyetliler gurubuna giren kişiler ayırt etme gücüne sahip küçükler ve ayırt etme gücüne sahip kısıtlılardan oluştuğu belirtilmektedir95.
91
Zevkliler / Acabey / Gökyayla, s. 286-287; Ayan / Ayan, s. 34.
92
Zevkliler / Acabey / Gökyayla, s. 286-287; Ayan / Ayan, s. 34.
93
Zevkliler / Acabey / Gökyayla, s. 287.
94
Ayan / Ayan, s. 34.
95
Saymen, s. 106; Ataay, s. 78-79; Birsen, s. 113; Oğuzoğlu, s. 272-273; Tekinay, s. 222-224; Öztan, s. 82-110; Dural, s. 68-69; Dural / Öğüz, s. 61; Akipek / Akıntürk / Ateş Karaman,
156
Azerbaycan Hukukunda sınırlı ehliyetsizler grubuna giren küçükler Türkiye Hukukunda olduğu gibi olay esnasında ayırt etme gücünün olup olmadığını bakılmaz. Çünkü Azerbaycan Mülki Mecellesinin 28/ III. maddesine esasen 7-18 yaşa kadar olan küçükler sınırlı ehliyetsizler grubuna girer. Yani kanunun koyucu 7- 18 yaşa kadar olan küçüklerin sınırlı ehliyetli olacakları karine olarak kabul etmiştir. Bu karine adi karinedir ve aksi ispat edilebilir.
Fiil ehliyetine sahip olabilmek için, kişinin ergin olması, ayırt etme gücünün bulunması ve kısıtlanmamış olması gerekir (TMK. m. 10, 14; AMM. m. 28/ II, 32, 342, 343, 346, 1105, 1106, 1107). Sınırlı ehliyetsizler, grubuna giren kişiler fiil ehliyetinin koşullarından ayırt etme gücüne sahip olup da diğer iki koşuldan yani ergin olma ve kısıtlı olmamadan sadece birine sahiptirler. O halde sınırlı ehliyetsiz kişiler ayırt etme gücüne sahip kişilerdir. Fakat, ya ergin değillerdir ya da ergin olmakla birlikte kısıtlıdırlar. Bu nedenle de sınırlı ehliyetsizler kişiler grubuna iki kişi grubu girmektedir. Bunlar ayırt etme gücüne sahip küçükler ve ayırt etme gücüne sahip kısıtlılardır96.
Ayırt etme gücüne sahip küçükler, onsekiz yaşını doldurmamış, yani normal erginliğe erişmemiş, fakat ayırt etme gücüne sahip olan kişilerdir. Bu kişilerin fiil ehliyetine sahip değildirler. Ancak, ayırt etme gücüne sahip olduklarından dolayı sınırlı ehliyetsiz sayılırlar. Mesela, 7 veya 15 yaşındaki bir çocuk ayırt etme gücüne sahip olabilir; fakat erginlik yaşını doldurmadığı için, fiil ehliyetine tam olarak sahip değildir.
Ergin bir kişi ayırt etme gücüne sahiptir. Fakat, ayırt etme gücüne etkili olmayan bir sebepten dolayı kısıtlanmış olduğundan tam fiil ehliyetine sahip değildir. Ancak, ayırt etme gücüne sahip olduklarından dolayı sınırlı ehliyetsiz sayılırlar. Akıl hastalığı, akıl zayıflığı alkol ve uyuşturucu madde bağımlıları dışında, kısıtlıların
s. 302; İmre, s. 389-419; Oğuzman / Seliçi / Oktay-Özdemir, s. 72-73; Zevkliler, s. 88-91;
Zevkliler / Acabey / Gökyayla, s. 269-271; Ayan / Ayan, s. 30-48; Bilgen, s. 33; Kılıçoğlu, s.
145; Zevkliler / Havutçu / Gürpınar, s. 104-110.
96
157
büyük kısmı ayırt etme gücüne sahiptir. Çünkü istisnai haller hariç, esas itibariyle kısıtlılardan savurganlar, kötü yaşam tarzından ve kötü yönetimde bulunanlar, bir yıl ve daha uzun hürriyeti bağlayıcı cezaya mahkûm olanlar ile kendi istekleri üzerine kısıtlanmış bulunanlar, ayırt etme gücüne sahip bulunan kimselerdir97.
Sınırlı ehliyetsizlerin, tam ehliyetsizlerden farkı, ayırt etme gücüne sahip olmaları sebebiyle fiil ve işlemlerinin anlamını, sonucunu belirli bir ölçüde idrak edebilecek ve dış etkenlere karşı koyabilecek güçte olmalarıdır. Ayırt etme gücü ise fiil ehliyetinin doğal ve en önemli şartıdır98. Bu gücü sahip olan bir kimse küçük veya kısıtlı olsa bile, akla uygun biçimde hareket etme iktidarına sahip olduğundan, iradeleri ile yaptıkları işlemlerinin bazılarına sonuçlar bağlanmış, hukuka aykırı fiiller sonucunda vermiş olukları zararlardan dolayı sorumlu tutulmuşlar99.
Sınırlı ehliyetsizler için kanunun tarafından temsilciler ön görülmüştür. Küçükler için velayet kurumu kısıtlılar için de vesayet kurumu kanunda düzenlenmiştir (TMK. m. 335, 404 vd.). İstisnai olarak, kısıtlanmış bir kişi de velayet altına alınabildiği gibi (TMK. m. 419/ III), velayet altında bulunmayan bir küçük de vesayet altına konulabilir (TMK. m. 404/ I). İşte gerek velayet hakkını kullanan veli, gerekse vesayet hakkını kullanan vasi sınırlı ehliyetsiz için kanuni temsi yetkisine sahiptir (TMK. m. 342, 448).
Azerbaycan öğretisinde Mülki Mecellenin sınırlı ehliyetsiz olarak kabul ettiği kişiler iki veya üç grup çıkarmaktalar. Bir grup yazarlar100 7-18 yaşlı küçükleri ve kısıtlıları nispi ehliyetliler, kısmı ehliyetliler ve sınırlı ehliyetliler şeklinde üç gruba ayırmaktalar. Nispi ehliyetliler 14-18 yaş arası küçük. Kısmi ehliyetliler, 7-14 yaş arası küçük. Sınırlı (mahdut) ehliyetliler, alkol, uyuşturucu veya uyarıcı maddelerin kötüye kullanması, ayrıca kumar bağımlısı olması sonucunda, ailesinin maddi durumunu ağırlaştıran gerçek kişinin fiili ehliyeti mahkeme tarafından kısıtlanan
97
Akipek / Akıntürk / Ateş Karaman, s. 321.
98
Köprülü, s. 224.
99
Özsunay, s. 59-60; Akipek / Akıntürk / Ateş Karaman, s. 302.
100
158
kişilerdir101. Başka bir görüş göre102, 7-18 yaşlı küçükleri ve kısıtlılar mahdut ehliyetiler, ehliyeti sınırlandırılanlar şeklinde iki gruba ayırmaktalar. Sınırlı (mahdut) ehliyetliler, 7-18 yaşlı küçükler. Sınırlı ehliyetliler de kendi içinde 7-14 yaşlı küçükler ve 14-18 yaşlı küçükler diye iki gruba ayrılmaktalar. Ehliyetli sınırlandırılanlar (mahdutlaştırılanlar), alkol, uyuşturucu veya uyarıcı maddelerin kötüye kullanması, ayrıca kumar bağımlısı olması sonucunda, ailesinin maddi durumunu ağırlaştıran gerçek kişinin fiili ehliyeti mahkeme tarafından kısıtlanan kişilerdir103.
Öğretinin 7-18 yaşlı küçükleri ve kısıtlıları tek bir grup olarak değil de üç veya iki gruba ayırarak incelenmesinin sebebi söz konusu kişilerin hukuka uygun ve hukuka aykırı fiil ehliyetlerinin Azerbaycan Mülki Mecellesinde farklı düzenlenmesinde kaynaklanmaktadır. Şöyle ki, kanunun koyucu, aşağıda da belirteceğimiz gibi, 7-18 yaş arasın küçükleri tek başlarına yapabilecekleri hukuki işlemler bakımdan 7-14 ve 14-18 olarak ikiye kısma ayırtmıştır. 14-18 yaşlı küçüklerin yapabilecekleri hukuki işlemler 7-14 yaşlı küçüklere oranla daha fazladır (AMM. m. 29/ II, 30/ II). Diğer bir fark, hukuka aykırı fiil bakımından kendini gösterir. Şöyle ki, 14-18 yaş arası küçükler, hukuka aykırı fiillerinden sorumlu oldukları halde (AMM. m. 30/ III, 1104) 7-14 yaşlı küçükler sorumlu değiller (AMM. m. 29/ III, 1103). Kısıtlar fiil ehliyeti ise 14-18 yaşlı küçüklerin ehliyeti ile paralellik gösterse de 7-14 yaşlı küçüklerle bazı farklılıklar göstermektedir (AMM. m. 32/ I). Ancak, söz konusu kişiler ehliyet durumlarında bazı farklılıklar olsa da Azerbaycan Mülki Mecellesinin farklı hükümlerinde bu kişilerden bahsederken sınırlı fiil ehliyetiler terimini kullanmaktadır (AMM. m. 33, 35, 76, 365, 379, 552). Kanaatimizce doğru bir kullanım şeklidir. Çünkü 7-18 yaşlı küçükleri ve kısıtlılar tam fiile ehliyetine sahip olmadıkları gibi tam ehliyetsiz de değiller. Bu kişiler tam ehliyetsizler oranla kendi fiilleri ile kendileri için hak kazanabilir ve borç doğurabilirler. Buna karşılık tam ehliyetsizler oranla bu ehliyet sınırlıdır.
101 Krasavçikova, s. 106-113; Allahverdiyev, s. 370-394. 102 Göyüşov, s. 70-74. 103 Göyüşov, s. 70-74.
159
II. SINIRLI EHLİYETSİZLERİN FİİL EHLİYETİ BAKIMINDAN HUKUKİ DURUMLARI
Türkiye Hukukunda sınırlı ehliyetsizlerin hukuki durumu esas itibariyle Türk Medeni Kanununun 16. maddesinde düzenlenmiş bulunmakla beraber, bu hususta Türk Medeni Kanununun başka maddelerinde de hükümler bulunmaktadır (TMK. m. 359, 449, 453, 455)104. Azerbaycan Hukukunda ise sınırlı ehliyetsizlerin hukuki durumu Azerbaycan Mülki Mecellesinin 29, 30, 32, 343, 344, 345, 1103, 1104 ve 1106. maddelerinde düzenlenmiştir. Ancak Azerbaycan Mülki Mecellesinin başka maddelerinde de konuya ilişkin hükümler bulunmaktadır.
Fiil ehliyeti, insan fiillerine hukuki sonuç bağlanmasını sağlar105; yani hukuki fiiller yapabilme ehliyetidir. Hukuki filler, hukuk düzeni tarafından tasvip edilip edilmemelerine göre, hukuka uygun fiiller ve hukuka aykırı fiiller şeklinde iki kısma ayrılır106. Fiil ehliyeti de bu ayrımı yansıtacak biçimde iki kısma ayrılmaktadır: hukuka uygun fiillerde bulunabilme ehliyeti ve hukuka aykırı fiillerden sorumlu tutulabilme ehliyeti. Bu sebepten de aşağıda sınırlı ehliyetsizlerin hukuka uygun fiillerde bulunabilme ehliyeti ve hukuka aykırı fiillerden tutulabilme ehliyeti şeklinde iki kısma ayırarak incelenecektir.
A. Sınırlı Ehliyetsizlerin Hukuka Uygun Fiillerde Bulunabilme Ehliyeti