Fiil ehliyetine sahip ve on sekiz yaşını doldurmuş olan gerçek kişilerle tüzel kişiler, önceden izin almaksızın dernek kurma hakkına sahiptir. Ancak, Türk Silahlı Kuvvetleri ile genel ve özel kolluk personeli ve özel kanunlarında dernek kuramayacakları belirtilen memur statüsündeki kamu görevlileri sürekli olarak dernek kuramazlar511.
Bir teşebbüsün dernek olabilmesi için, en az yedi gerçek veya tüzel kişinin, kazanç paylaşma dışında, kanunlarla yasaklanmamış belirli ve ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere bilgi ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirmek amacıyla biraraya gelmiş olmaları şarttır512. Buna göre; “Anayasada belirtilen Cumhuriyetin temel nitelikleri ile (174.) maddesinde belirtilen inkılap kanunlarının korunması hükümlerine, milli güvenliğe ve kamu düzenine, genel sağlık ve genel ahlaka aykırı olarak, Türkiye Cumhuriyetinde ırk, din, mezhep ve bölge farklılığı veya bunlara dayanarak azınlık yaratmak ve Türkiye Cumhuriyetinin üniter devlet yapısını bozmak, Atatürk’ün kişiliğini, ilkelerini, çalışmalarını veya anılarını kötülemek veya küçük düşürmek ya da başkalarının hürriyetlerini kısıtlamak amacıyla dernek kurulamaz”513.
Dernekler, ilgili kişilerin dernek kuruluş bildirisini ve eklerini merkezlerinin bulunduğu yerdeki vali veya kaymakama vermek suretiyle tüzelkişilik kazanırlar. Kuruluş bildirisinde, dernek organlarının seçimle oluşumuna kadar dernek işlerini yürütmeye ve temsil etmeye yetkili geçici yönetim kurulu üyelerinin ad, soyad ve ikametgahları ile kurulacak derneğin adı,
508 Adli ve Önleme Aramaları Yönetmeliği, m. 17. 509 Adli ve Önleme Aramaları Yönetmeliği, m. 18/d, e. 510 Adli ve Önleme Aramaları Yönetmeliği, m. 19. 511 2908 sayılı Kanun, m. 4.
512 2908 sayılı Kanun, m. 1. 513 2908 sayılı Kanun, m. 5.
124 ikametgah adresi, kurucuların adı, soyadı, doğum yeri ve tarihi, meslek veya sanatı, tabiiyeti ile ikametgahlarının belirtilmesi ve bildirimin bütün kurucular tarafından imzalanması ve bildiriye kurucuların nüfus cüzdanı örneklerinin, adli sicil belgelerinin ve kurucuların ayrı ayrı düzenledikleri dernek kurucusu olabilme şartlarını belirten imzalı beyannameler ile kurucular tarafından imzalanmış tüzüğün dört adedinin eklenmesi şarttır. Bildiri ve bildiriye ekli belgelerin, valilik veya kaymakamlıkça alınmasını müteakip, ilgililere bir “alındı belgesi” verilir. Söz konusu alındı belgesinin üzerinde bildirimin verildiği tarih, saat, gün, ay ve yıl olarak belirtilir. Birden çok ilde faaliyet yürütecek derneklerin kuruluş bildiri ve tüzükleri, valilik ve kaymakamlıklar tarafından bir hafta içerisinde İçişleri Bakanlığına gönderilir514.
Bildirim ile tüzel kişilik kazanan derneklerden, bir ilde faaliyette bulunacakların bildirim ile eklerinin doğruluğu ve tüzükleri, valilik tarafında otuz gün içinde incelenir. Birden çok ilde faaliyet yürütecek derneklerin bildirim ile eklerinin doğruluğu ve tüzükleri, İçişleri Bakanlığı Dernekler Daire Başkanlığı tarafından altmış gün içinde incelenir. Söz konusu bildirim ile eklerinde veya tüzükte hukuka aykırılık veya noksanlık tespit edildiği takdirde, bunların giderilmesi veya düzeltilmesi geçiçi yönetim kurulundan yazılı olarak istenir. Yazının geçici yönetim kuruluna tebliğinden itibaren otuz gün içinde söz konusu eksiklik veya hukuka aykırılıklar giderilmez ise, vali veya kaymakam tarafından durum Cumhuriyet savcılığına bildirilir. Cumhuriyet savcılığı söz konusu derneğin feshi ve isterse faaliyetinin durdurulması talebiyle yetkili mahkemeye başvurur515.
Dernek bildiriminin vali veya kaymakama verildiği tarihten itibaren on beş gün içerisinde dernek tüzüğü ile ikametgahının mahalli bir gazetede, yoksa ildeki mahalli bir gazetede yayınlanması zorunludur. Söz konusu gazeteden beş nüshası on beş gün içerisinde geçici yönetim kurulu tarafından dernek merkezinin bulunduğu yerdeki valilik veya kaymakamlığa verilir516.
Bildirimden itibaren tüzelkişilik kazanan dernekler, tüzüklerinin mahalli gazetede yayımlandığı günü izleyen altı ay içerisinde ilk genel kurul toplantılarını yapmak ve idari organlarını oluşturmak zorunda olup; bu zorunluluğa uymadıkları takdirde vali veya kaymakam tarafından derneğin kendiliğinden dağılmış sayılmasına karar verilir517.
514 2908 sayılı Kanun, m. 9. 515 2908 sayılı Kanun, m. 10. 516 2908 sayılı Kanun, m. 13. 517 2908 sayılı Kanun, m. 14.
125 Yönetim kurulu tarafından, genel kurul toplantısına katılma hakkı bulunan dernek üyeleri, toplantının yapılacağı tarihten en az on beş gün önceden günü, saati, yeri ve gündemi mahalli bir gazetede ilan edilmek suretiyle genel kurul toplantısına çağrılır. Yine yönetim kurulu tarafından toplantının yapılacağı gün, saat ve yer ile toplantı gündemi, toplantı gününden en az on beş gün önce vali veya kaymakama yazı ile bildirilir518. Bunun üzerine vali veya kaymakam tarafından, dernek genel kurul toplantısında hazır bulunmak üzere hakim ve savcılar ile adli ve idari yargı memurları, Türk Silahlı Kuvvetleri, genel ve özel kolluk kuvvetleri mensupları dışında bir memur hükümet komiseri olarak görevlendirilir. Hükümet komiserine gerekirse yeteri kadar yardımcı da görevlendirilebilir519. Dernek genel kurul toplantısı, ilanda belirtilen ve vali veya kaymakama bildirilen gün, saat ve yerde yapılır. Hükümet komiserinin toplantıya katılmamış olması, toplantının ertelenmesini gerektirmez520. Vali veya kaymakam veya genel kurula katılan hükümet komiseri, genel kurul toplantısının kanuna veya derneğin tüzüğüne aykırı şekilde yapıldığını tespit ettiği takdirde, yirmi dört saat içerisinde yetkili cumhuriyet savcılığına suç duyurusunda bulunur521.
Derneğin genel kurulu tarafından yapılan seçimi izleyen yedi gün içerisinde dernek yönetim kurulu başkanı tarafından derneğin yeni yönetim ve denetleme kurulları ile derneğin diğer organlarına seçilen asıl ve yedek üyelerin ad ve soyadları, baba adları, doğum yeri ve tarihleri, meslekleri ve ikametgahları dernek merkezinin bulunduğu yerdeki vali veya kaymakama yazılı olarak bildirilir522.
Tüzüklerinde belirtilmiş olmak şartıyla dernekler, gerekli gördükleri yerlerde şube açabilirler. Dernek yönetim kurulunca yetki verilen en az üç kişi tarafından gerekli bilgi ve belgelerin şubenin açılacağı yerdeki vali veya kaymakama verilmesi zorunludur523.
Kuruluş amaçları aynı olan en az beş derneğin bir araya gelmesi ile federasyon; kuruluş amaçları aynı olan en az üç federasyonun bir araya gelmesi ile de konfederasyon kurulabilir524. Federasyon ve konfederasyonlar aynı şekilde tüzüklerinden dört nüshasını, kuruluş bildirisine
518 2908 sayılı Kanun, m. 21. 519 2908 sayılı Kanun, m. 67. 520 2908 sayılı Kanun, m. 24. 521 2908 sayılı Kanun, m. 69. 522 2908 sayılı Kanun, m. 30. 523 2908 sayılı Kanun, m. 31. 524 2908 sayılı Kanun, m. 34.
126 ekli olarak vali veya kaymakama vermekle tüzel kişilik kazanırlar. Valilik veya kaymakamlıklar tarafında tüzükler İçişleri Bakanlığına gönderilir525.
Dernekler tarafından yapılan, basılan veya dağıtılan her türlü bildiri, beyanname ve benzeri sesli, yazılı veya görsel yayınlar; Anayasada belirtilen Cumhuriyetin temel niteliklerine ve inkılap kanunlarının korunması hükümlerine aykırı olarak, Devletin iç ve dış güvenliğini, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozucu mahiyette veya suç işlemeye, ayaklanmaya teşvik edici bir mahiyet taşıdığı veya Devletin gizli belgelerini açıklamak, Atatürk’ün kişiliğini, ilkelerini ve çalışmalarını küçük düşürmek ve kötülemek veya başkalarının şöhret ve haklarına, özel ve aile hayatlarına tecavüz etmek amacına yönelik bulunduğu takdirde; vali veya kaymakamın emriyle toplattırılabilir. Vali veya kaymakam bu kararını yirmi dört saat içerisinde asliye ceza hakimliğine bildirir. Hakim tarafından vali veya kaymakamın bu kararı, en geç kırk sekiz saat içinde karara bağlanır. Şayet kırk sekiz saat içinde hakim tarafından karar verilmez ise, vali veya kaymakamın toplatma kararı hükümsüz hale gelir526.
Dernekler; İçişleri Bakanlığı veya vali veya kaymakamlar tarafından gerekli görülen hallerde, idare yerleri, müesseseleri ve her çeşit eklentileri, defterleri, hesap ve işlemleri itibariyle her zaman denetlenebilirler. İçişleri Bakanlığı, dernek denetimlerini, Dernekler Daire Başkanlığı veya Mülkiye Teftiş Kurulu marifetiyle yapar. Vali ve kaymakamlar bizzat denetleyebilecekleri gibi, görevlendirecekleri memur veya memurlar marifetiyle de denetletebilirler. Denetim esnasında veya sonucunda, suç teşkil eden fiillerin tespiti halinde; valilik veya kaymakamlık tarafından derhal ilgililer hakkında Cumhuriyet savcılığına suç duyurusunda bulunulur. Dernekler, faaliyetleri ile gelir ve gider hesaplarının sonuçları hakkında düzenleyecekleri beyannameyi, her yıl sonu itibariyle vali veya kaymakama vermek zorundadırlar527.
Polis ve jandarma, derneklerin idare yerleri, müesseseleri ve tesisleri ile her çeşit eklentilerine, vali veya kaymakamın yazılı emriyle her zaman girebilir. Derneklerin idare yerleri ile tesis ve her türlü eklentilerine, on sekiz yaşından küçüklerin yanlarında veli veya vasileri olmadan kabul edilmelerine ve dernek lokallerinde alkollü içki kullanılmasına, dernek yöneticilerinin bu doğrultudaki müracaatları üzerine vali veya kaymakam tarafından izin verilebilir528. 525 2908 sayılı Kanun, m. 36. 526 2908 sayılı Kanun, m. 44. 527 2908 sayılı Kanun, m. 45. 528 2908 sayılı Kanun, m. 48.
127 Derneklerin genel kurulları tarafından, toplantıya katılan üyelerinin üçte iki çoğunluk oyları ile her zaman fesihlerine karar verilebilir. Yönetim kurulu tarafından, derneğin feshinin genel kurul kararından itibaren beş gün içerisinde valilik veya kaymakamlığa bildirilmesi zorunludur529.
Dernekler, vali veya kaymakam tarafından eksiklik veya hukuka aykırılığın giderilmesine ilişkin yazıya rağmen, otuz gün içinde eksiklik veya aykırılık gidermez ise veya tüzükte belirtilen süre içerisinde olağan genel kurul toplantısını yapmaz ve kanunen oluşturulması gerekli organlarını oluşturmaz ve vali veya kaymakamın yazılı ihtarına rağmen üç ay içerisinde gereğini yerine getirmez ise, dernek merkezinin bulunduğu yerdeki vali veya kaymakamın yazılı ihbarı ve Cumhuriyet savcılığının açacağı dava üzerine asliye hukuk mahkemesi kararıyla feshedilir530.
Dernekler, kuruluş amaç ve şartlarını kaybettiği veya acze düştüğü veya yönetim kurulunun tüzüğe göre kurulmasına imkan kalmadığı veya üst üste iki olağan genel kurul toplantısının yapılamadığı hallerde kendiliğinden dağılmış sayılır ve bu hal vali veya kaymakamın veya Cumhuriyet savcılığının talebi üzerine sulh hukuk mahkemesince tespit edilir531.
Faaliyetleri itibariyle dernek veya şubesi; Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün, milli güvenliğin, kamu düzeninin, genel ahlakın, suç işlenmesini veya suçun devamını önlemenin yahut yakalamanın gerektirdiği ve gecikmesinde sakınca bulunan hallerde, o derneğin merkezinin veya şubesinin bulunduğu il valiliği tarafından, gerekçeli bir kararla faaliyetten alıkonulabilir. Derneklerin faaliyetten alıkonulabilme yetkisi, sadece valilere tanınmış olup; kaymakamlara faaliyetten alıkoyma yetkisi tanınmamıştır. İlgili valilik faaliyetten men kararını yirmi dört saat içinde ilgili asliye hukuk mahkemesinin onayına sunmak ve mahkeme de kararını kırk sekiz saat içinde vermek zorundadır. Aksi takdirde valiliğin verdiği men kararı hükümsüz hale gelir532.
Kendiliğinden dağıldığı tespit edilerek kapatılmasına ve feshine karar verilen derneklerin, tasfiye işlemleri tamamlandıktan sonra, bir il sınırları içerisinde faaliyette bulunan derneklerin,
529 2908 sayılı Kanun, m. 49. 530 2908 sayılı Kanun, m. 50. 531 2908 sayılı Kanun, m. 51. 532 2908 sayılı Kanun, m. 54.
128 dernek kütüğündeki kayıtları vali veya kaymakamın; birden fazla ilde faaliyette bulunanların kütükteki kayıtları ise İçişleri Bakanlığının onayı ile silinir533.
Derneklerin, kamu hizmeti görülen resmi bina ve tesisler ile her türlü resmi ve özel eğitim ve öğretim kurumlarında ve eklentilerinde yapacakları toplantı ve diğer faaliyetleri ancak ilgili kurum amirlerinin yazılı kabulü ve vali veya kaymakamın izin vermesi ile mümkündür534.
İçişleri Bakanlığınca derneklere ilişkin iş ve işlemleri yürütmek, hizmetleri görmek amacıyla valilikler bünyesinde dernekler il müdürlükleri ve kaymakamlıklar bünyesinde de dernekler şeflikleri oluşturulmaya başlanmış ve derneklere ilişkin bütün iş ve işlemler polis teşkilatı tarafından bu birimlere devredilmiştir535.