AKIL YÜRÜTME VE TASDİK ÇEŞİTLERİ
A. AKIL YÜRÜTME
I- KIYAS
3. Kıyasın Çeşitleri
3.2. İstisnalı (Şartlı) Kıyaslar
3.2.1 Bitişik Şartlı (Muttasıl) Kıyaslar
2. Eğer Arş’ın sahibi (Allah) ile beraber başka ilahlar bulunmuş olsaydı, mutlaka arş sahibinden arzuları olur, O’na karşı çıkarlardı. (Birinci öncül).
Var oldukları tasavvur edilen bu ilahların bir talepte bulunmadıkları bilinmektedir. (İkinci öncül).
O halde Arş sahibinden başka İlah mevcut değildir. (Sonuç)
Gazali, el-Kıstasu’l-Mustakim adlı eserinde bitişik şartlı kıyaslara yukarıdaki ayetlerin dışında şu örnekleri de vermektedir:
Eğer güneş doğarsa yıldızlar görünmez. (Bu öncül, tecrübe ile bilinir) Güneş’in doğduğu bilinmektedir. (Bu öncül de his ile bilinir)
O halde yıldızlar görünmez. (Sonuç)
Eğer filan kişi yemiyorsa toktur. (Bu öncül, tecrübe ile bilinir) Onun yediği bilinmektedir. (Bu öncül de his ile bilinir)
Hisse ve tecrübeye dayanan bu iki öncülden zorunlu olarak şu sonuç çıkar:
O halde o, tok değildir.199 Bu tür kıyasları birbirlerine bağlayan şart “eğer....
ise” ifadesidir.
Bitişik şartlı kıyaslarda, dört mod bulunur. Bunların ikisi sonuç verir, ikisi de sonuç vermez.
Sonuç veren modlar şunlardır:
a- Talinin (lazım) çelişiği (nakiz) ikinci öncül olarak kabul edildiğinde, mukaddemin çelişiği sonuç olur.200 Yani taliyi istisna etmek, zorunlu olarak mukaddemin (melzum) istisna edilmesini gerektirir.201
Mesela;
Eğer bu namaz sahih ise namaz kılan temizdir.
Namaz kılan temiz değildir.
O halde bu namaz sahih değildir.202
199 Gazali, el-Kıstasu’l-Mustakim, s. 53.
200 Gazali, el-Mustasfa I, s. 41; Makasıdu’l-Felasife, s. 85.
201 Gazali, el-Kıstasu’l-Mustakim, s. 55.
202 Gazali, el-Mustasfa I, s. 41; el-Kıstasu’l-Mustakim, s. 55.
Görüldüğü gibi tali bulunmayınca, mukaddem de bulunmamaktadır. Tali olan
“namaz kılan” temiz olmayınca, mukaddem olan “namaz” da sahih olmamaktadır.203 Gazali, bu tür kıyaslarda tali için lazım, mukaddem için de melzum ifadelerini kullanmaktadır.
b- Mukaddemin aynısı ikinci öncül olarak alınırsa, sonuç talinin aynısı olur.204 Yani mukaddemin varlığı, zorunlu olarak talinin varlığını gerektirir.205 Mesela;
Eğer bu namaz sahih ise namaz kılan temizdir.
Bu namazın sahih olduğu bilinmektedir.
O halde namaz kılan temizdir.206
Görüldüğü gibi mukaddem bulununca, zorunlu olarak tali de bulunmaktadır.
Sonuç vermeyen modlar ise şunlardır:
a- Talinin aynısı alındığında kıyas sonuç vermez.207 Yani talinin varlığı, mukaddemin varlığına delalet etmez.208 Mesela;
Namaz sahih ise namaz kılan temizdir.
Namaz kılanın temiz olduğu bilinmektedir.
Bu öncüllerden namazın sahih veya bozulmuş olduğu sonucu çıkmaz, çünkü namaz başka bir nedenden dolayı da bozulabilir.209
b- Mukaddemin çelişiğini ikinci öncül olarak kabul etmek de, talinin aynını ve çelişiğini sonuç vermez.210 Yani mukaddemin istisna edilmesi, talinin istisna edilmesine delalet etmez.211
Namaz sahih ise namaz kılan temizdir.
Namazın sahih olmadığı bilinmektedir
203 Gazali, el-Kıstasu’l-Mustakim, s. 55.
204 Gazali, el-Mustasfa I, s. 41.
205 Gazali, el-Kıstasu’l-Mustakim, s. 55.
206 Gazali, el-Mustasfa I, s. 41; el-Kıstasu’l-Mustakim, s. 55; Esasu’l-Kıyas, s. 32.
207 Gazali, el-Mustasfa I, s. 41; Makasıdu’l-Felasife, s. 85.
208 Gazali, el-Kıstasu’l-Mustakim, s. 55. Bkz. Emiroğlu İ., Mantık Yanlışları, s. 91 (taliyi onaylama yanlışı)
209 Gazali, el-Mustasfa I, s. 41; Makasıdu’l-Felasife, s. 85; el-Kıstasu’l-Mustakim, s. 55,56;
Mihakku’n-Nazar, s. 96.
210 Gazali, el-Mustasfa I, s. 41; Makasıdu’l-Felasife, s. 85; Mihakku’n-Nazar, s. 96; Miyaru’l-İlm, s.
153.
211 Gazali, el-Kıstasu’l-Mustakim, s. 56.
Bu kıyas da sonuç vermez, çünkü namazının sahih olmayışı temizliğin dışında başka bir sebepten olabilir.212 “Eğer bu namaz sahih ise, namaz kılan temizdir”
önermesi; temiz olmanın, namazın geçerliliğinin ayrılmaz bir özelliği olduğunu göstermektedir. Fakat namaz kılan kişinin temiz olmasının ne namaz ve ne de geçerlilik için bir özellik yapılması mümkün değildir.213
Talinin aynı ve mukaddemin çelişiğinin sonuç vermediği şu örnekten de açıkça anlaşılmaktadır: Mesela,
Uzaktan fark edilen bir şey insan ise canlıdır.
Fakat o insandır.
O halde o canlıdır, bu hüküm açıktır.
Bu kıyasta istisna edilen önerme mukaddemin aynısıdır. Fakat ikinci öncülde
“O canlı değildir” denirse, istisna edilen önerme, talinin çelişiği olur. Böyle bir durumda görülen şeyin insan olmadığı sonucuna varılır. Bunu anlamak da çok ince bir idrak gerektirir. Bu idrak “Eğer o şey canlı değil ise insan da değildir”
önermesinin bilinmesi ile kendisini gösterir. “Eğer insan ise canlıdır” öncülü ise basit bir idrakle anlaşılır.214 Gazali, sonuç vermeyen bu iki modu şeytanın ölçüsü olarak kabul etmekte ve bazı Batinilerin bilgilerini bu ölçülerle ölçtüğünü ifade etmektedir.215
Gazali’ye göre, bir şey başka bir şeye tali kılındığında, mukaddemin taliden daha genel olmayıp, ona eşit veya daha özel olması gerekir. Özelin gerçekleşmesi, zorunlu olarak daha genelin de gerçekleşmesini gerektirir. Çünkü, siyahın varlığı, rengin varlığını gerektirir. “Talinin aynının teslimi”nden (alınmasından) kastedilen budur.
Daha genelin gerçekleşmemesi, zorunlu olarak daha özelin de gerçekleşmemesini gerektirir. Zira, rengin olmaması, siyahın olmamasını gerektirir.
“Lazımın çelişiğinin teslimi”nden kastedilen de budur. Ancak daha genelin gerçekleşmesi daha özelin gerçekleşmesini gerektirmez. Rengin varlığı, siyahın
212 Gazali, a.g.e., s. 56; el-Mustasfa I, s. 41; Mihakku’n-Nazar, s. 96.
213 Gazali, Mihakku’n-Nazar, s. 97.
214 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 153; Makasıdu’l-Felasife, s. 84.
215 Gazali, el-Kıstasu’l-Mustakim, s. 55.
varlığını gerektirmez; bundan dolayı talinin aynısı ikinci öncül olarak kabul edildiğinde kıyas sonuç vermez.216
Daha özelin olmaması, daha genelin ne varlığını nede yokluğunu gerektirir.
Şöyle ki, siyahın olmaması rengin ne varlığını nede yokluğunu gerektirir.
“Mukaddemin çelişiğinin teslimi (ikinci öncül olarak kabul edilmesi) asla sonuç vermez” ifadesinden kastedilen de budur. Daha özel bir şeyin, daha genel bir şeye tali olması ise hatadır. Mesela, “Eğer bu bir renk ise bu siyahlıktır” demek böyledir.217
Gazali, zikredilen bu açıklamaları Makasıdu’l-Felasife adlı eserinde şu örnek ile izah etmektedir: “Canlı” kelimesi “insan” kelimesinden daha genel olduğu gibi tali mukaddemden daha genel ise; genel olan olumsuzlandığında özel olan da olumsuzlanmış olur. Bu durumda canlı olumsuzlandığında insan da olumsuzlanmış olur. Özel olan olumsuzlandığında ise, genel olan olumsuzlanmaz. Dolayısıyla insanın olumsuzlanması canlının olumsuzlanmasını gerektirmez. Buna göre özel olan tespit edildiğinde genel de tespit edilmiş olur fakat, genelin tespit edilmesi, özelin tespit edilmesini gerektirmez.218
Görüldüğü gibi bu dört istisnadan sadece iki tanesi yani; mukaddemin aynı, talinin aynını; talinin çelişiği de mukaddemin çelişiğini sonuç vermektedir.
Mukaddemin çelişiğinin, talinin aynı olması, talinin mukaddeme eşit ve ondan daha genel olmaması şartına bağlıdır. Bu şartlar gerçekleştiğinde mukaddemin çelişiği, talinin kendisini sonuç olarak verir.219
Eğer tali mukaddeme eşit ise, dört mod sonuç verir:220 Mesela;
Bu nesne cisim ise bileşiktir.
Bu nesne cisimdir.
O halde bu nesne bileşiktir.
Bu nesne bileşiktir. (ikinci öncül) O halde bu nesne cisimdir.
216 Gazali, el-Mustasfa I, s. 41; Mihakku’n-Nazar, s. 97.
217 Gazali, el-Mustasfa I, s. 42; Mihakku’n-Nazar, s. 97.
218 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 86
219 Gazali, a.g.e., s. 85; Miyaru’l-İlm, s. 152-153.
220 Gazali, el-Mustasfa I, s. 42; Mihakku’n-Nazar, s. 97; Miyaru’l-İlm, s. 154.
Bu nesne cisim değildir.
O halde bu nesne bileşik değildir.
Bu nesne bileşik değildir.
O halde bu nesne cisim değildir.221
Gazali, alemin bir yaratıcısının varlığını ispatlamak için bitişik şartlı kıyastan şu örneği vermektedir:
Eğer alem sonradan olma (hadis) ise, onun bir yaratanı (muhdisi) vardır.
Alemin sonrada olduğu bilinmektedir.
O halde alemin bir yaratanı vardır.222
Birinci öncül iki önermeden oluşmaktadır. Aralarındaki şart edatı düşürülürse bu iki önerme birbirlerinden ayrılır. Bu iki önermeden biri, “Eğer alem hadis ise”
diğeri de “Onun bir yaratanı vardır” önermesidir. Birinci önermeye “mukaddem”
ikincisine de “lazım” veya “tabi” (tali) denir.223 İkinci öncül ise “mukaddem” adı verilen önermenin aynısıdır ki bu, “Alemin hadis olduğu bilinmektedir” önermesidir.
Bu iki öncülden “O halde alemin bir yaratıcısı vardır” sonucu çıkar.224
Gazali, yukarıda zikrettiğimiz sonuç veren ve sonuç vermeyen bitişik şartlı kıyasların modlarını Mekasıdu’l-Felasife adlı eserinde, zikrettiğimiz bu örnek üzerinde uygulamaktadır.225
Bitişik şartlı kıyaslara fıkıh ile ilgili şu örnekği vermek mümkündür:
Eğer vitir namazı binek üzerinde kılınabiliyorsa nafile namazdır.
Vitir namazının binek üzerinde kılındığı bilinmektedir.
O halde vitir namazı nafile bir namazdır.226
Bitişik şartlı kıyasın öncülleri hem olumlu hem de olumsuz olabilir. Mesela;
221 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 85. Bkz. el-Mustasfa I, s. 42; Mihakku’n-Nazar, s. 97; Miyaru’l-İlm, s. 154.
222 Gazali, el-İktisat fi’l-İktisat, s. 24; el-Mustasfa I, s. 40; Mihakku’n-Nazar, s. 95.
223 Gazali, el-Mustasfa I, s. 40; Mihakku’n-Nazar, s. 95; Makasıdu’l-Felasife, s. 84; Miyaru’l-İlm, s.
152.
224 Gazali, el-Mustasfa I, s. 41; Mihakku’n-Nazar, s. 95; Miyaru’l-İlm, s. 152.
225 Bkz. Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 85.
226 Gazali, el-Mustasfa I, s. 41; Mihakku’n-Nazar, s. 95; Miyaru’l-İlm, s. 152; Acem, Refik, a.g.e., s.
134.
Eğer İlah tek değil ise alem düzenli değildir Fakat alem düzenlidir.
O halde İlah tektir.227
Bitişik şartlı kıyaslarda mukaddem bir çok hükümden oluşabilirken, talinin tek bir hüküm olması gerekebilir. Mesela;
Eğer ilim tek şey ise bölünmez.
Bölünmeyen bir şey bölünende yer edinmez.
Bütün cisimler bölünendir.
İlim nefiste bir haldir.
O halde nefis (ruh) cisim değildir.
Böyle bir kıyasta öncüller sabittir ve zatidir. Tali – ki o “nefis cisim değildir”
önermesidir- lazımdır.
Aynı şekilde mukaddem bir tek ve tali bir çok hükümden meydana gelebilir.
Mesela;
Eğer çocuğun Müslüman olması sahih ise, onun Müslüman olması ya farz ya mubah ya da nafiledir.
Onun Müslüman olması ne farz, ne mubah nede nafiledir.
O halde çocuğun Müslümanlığının sahih olması mümkün değildir.
Eğer ruh (nefis) bedenden önce var ise o ya çoktur ya da tektir.
Ruhun ne çok ne de tek olması mümkün değildir
O halde ruhun bedenden önce var olması mümkün değildir.228
Gazali şartlı kıyasları genellikle olumlu hükümlerden oluştururken Farabi, şartlı kıyasların sadece iki olumlu hükümden değil, iki olumsuz hükümden de yapılabileceğini ifade etmektedir. Mesela, ona göre “Eğer güneş doğmazsa gündüz olmaz” önermesi iki olumsuz hükümden meydana gelmiştir. Ayrıca böyle bir kıyas bir olumlu ve bir olumsuz hükümden de yapılabilir. Nitekim, “Eğer gece olmazsa gündüz olur” önermesi biri olumlu biri olumsuz olmak üzere iki hükümden oluşmaktadır.229
227 A.g.e., s. 155.
228 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 155.
229 Farabi, a.g.e., s. 67.
Yukarıda da ifade edildiği gibi Gazali, bitişik şartlı kıyasları vahiy kaynaklı olarak görmekte, bu kıyaslara Kur’an’dan, fıkıhtan, kelamdan ve diğer bazı ilimlerden örnekler vermektedir. Ona göre bitişik şartlı kıyaslar son derece önemlidir, çünkü bu kıyaslar pek çok ilmi alanda kullanılabilmektedir.230 Gazali, bu kıyasların özellikle de sonuç vermeyen modlarının Batiniler tarafından kötü niyetli olarak kullanılmasına da dikkat çekmekte ve bu kıyasları kullanan kimseleri bu anlamda uyarmaktadır.