Çelişik Önerme ve Şartları

Gazali’ye göre Batiniler, bir şey ile aksini birbirlerinden ayıramadıkları için yanlışa düşmüşler ve döndürmeyi, lazım⁶¹³ sanmışlardır. Ona göre Batinilere bu şaşırtıcı delilleri hazırlayanlar dindar olmayan filozoflardır, bunlar mantık şartlarına uygun olarak konuşurlar. Ancak tümel olumlunun aynen değil, tikel olumlu olarak döndürülmesi gerektiğini unutmuşlardır. Halbuki “Her siyah renktir” önermesi doğru olursa, “Her renk siyahtır” önermesi doğru olmaz. Bunun gibi “Her doğru ve gerçek birdir” önermesi doğru ise, “Her bir olan doğru ve gerçektir” önermesi doğru değildir.⁶¹⁴

Görüldüğü gibi Gazali, önermelerin döndürülmesi üzerinde ayrıntılı bir şekilde durmuş döndürmenin şartlarına riayet edilmediği zaman bir takım yanlışlıkların meydana gelebileceğini örneklerle izah etmiştir.

oluşudur” şeklinde tanımlarken⁶¹⁷ Katibi de neredeyse aynı tanımı kabul ederek Ebheri’yi takip etmiştir.⁶¹⁸

Gelenbevi, çelişik önermeleri ele alırken Gazali’nin değinmediği şahsi önermelerin çelişikliğine de değinerek olumlu olan tekil (şahsiyye) önermenin çelişiğinin, tekil olumsuz bir önerme, olumsuz olan tekil önermenin çelişiğinin de tekil olumlu bir önerme olduğunu ifade eder. Mesela, “Zeyd insandır” önermesi

“Zeyd insan değildir” önermesinin çelişiğidir.⁶¹⁹

Gazali’ye göre çelişik iki önerme, mesela “Alem hadistir”, “Alem hadis değildir” önermelerinde olduğu gibi, biri doğrulandığında diğeri zorunlu olarak yanlışlanan iki önerme demektir. Bu iki önermeden birinin yanlışlanması durumunda, diğerinin doğrulanmasının gerekebilmesi için bir takım şartlar vardır.⁶²⁰ Gazali, bu şartları bazı eserlerinde yedi olarak sıralarken, bazılarında da sekiz olarak sıralamaktadır. O, bu şartlara örnek verirken bir çok mantık kitabında bulabileceğimiz örneklerin yanı sıra fıkıhtan da örnekler vermekte, böylece fıkıh ile ilgili hüküm veren kimselerin çelişik önermeleri bilmesinin gerekliliğini vurgulamaktadır. Ona göre çelişik önermeleri anlamak, düşünce (nazar) için son derece önemlidir. Çünkü bazen burhan bir şeyin kendisine değil, onun çelişiğine delalet eder; böylece ona delalet etmiş gibi olur. Bazen bir şey kıyasın öncülleri için konur ve onun çelişiği bilinmezse delalet yönü bilinmez. Bazen de delaletin açık olduğu zannedilir; aslında açık değildir. Bu nedenle çelişik önermelerin şartlarını bilmek gerekir. Eğer bu şartlara dikkat edilmezse pek çok alanda özelikle de nazariyatta yanlışlıklar meydana gelir.⁶²¹ Ona göre çelişik önermelerin şartlarını şöyle sıralamak mümkündür:

1. Her iki önermede kendisi hakkında hüküm verilen (konu/mahkumun aleyh), mücerret sözcükle değil bizzat aynı olmalıdır.⁶²² Yani iki önerme, isimde bir oldukları gibi konuda da gerçekten bir olmalıdır;⁶²³ anlam bir olmadığı halde sözcük

617 Ebheri,a.g.e., s. 4; Fevzi, Ömer, a.g.e., s. 37.

618 el-Katibi, Necmeddin, a.g.e., s. 270.

619 Bingöl, Abdülkuddus, a.g.e., s. 86.

620 Gazali, el-Mustasfa I, s. 36; Mihakku’n-Nazar, s. 86.

621 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 121.

622 Gazali, el-Mustasfa I, s. 36; Mihakku’n-Nazar, s. 86.

623 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 62; Miyaru’l-İlm, s. 122.

aynı olursa, iki önerme çelişik olmaz. Mesela, “Nur göz ile algılanır” ve “Nur göz ile algılanmaz” önermelerinde birinci önermedeki nur ile “ışık”, ikinci önermedeki nur ile “akıl” kastedilirse çelişiklik ortaya çıkmaz.⁶²⁴

İki önermedeki konu faklı olunca çelişiklik gerçekleşmediği gibi, konu müşterek bir terim olursa yine çelişiklik gerçekleşmez. Mesela, “Alem hadistir”,

“Allah hadis değildir” önermeleri çelişik değildir, çünkü bu iki önermede konu faklılığı vardır. Konunun müşterekliğine ise Gazali, Miyaru’l-İlm’de şu örneği vermektedir: “Ayn sarıdır”, “Ayn sarı değildir.” Ayn terimlerinin biriyle “dinar”

diğeriyle de “göz organı” kastedilirse çelişiklik oluşmaz.⁶²⁵

2. Önermelerde isim farklı olsa da hükmün (yüklem) bir olması gerekir.⁶²⁶ Mesela, “Alem kadimdir”, “Alem kadim değildir” deyip, birinci önermede geçen kadim terimiyle, Allah’ın “ke’l-urcuni’l-kadim” (sonunda o, eski bir hurma dalı gibi döndü. 36.Yasin,39) ayetinde zikrettiği anlamı kastetmek böyledir.⁶²⁷ Bunun içindir ki fakihlere göre “Bir şey yapmaya zorlanan (mükreh), muhtardır (seçme gücüne sahiptir)”, “Bir şey yapmaya zorlanan, muhtar değildir (mükreh muhtar değildir)”

önermeleri birbirine çelişik olmaz.⁶²⁸ “Muhtar” kelimesi müşterek olduğu için iki farklı anlam için kullanılmaktadır. Yani kendisiyle bir şeyi terk etmeye güç yetiren ve bir takım arzulardan dolayı bir şeye atılan kimse kastedilir. Lafız müşterek olduğu zaman, hakikatte “konu” ve “yüklem” birden fazla olur ancak, görünüşte onların bir olduğu zannedilir. Bu bakımdan önemli olan lafızın zahiri değil, hakikatidir.⁶²⁹

“Ayn” ismi, önermelerin konusu olduğunda (bir önceki örnekte olduğu gibi) onların birbirlerinin çelişiği olmayı engellediği gibi, yüklem olan “muhtar” ismi de müşterek bir kelime olduğundan, önermelerin birbirlerine çelişik olmalarını

624 Gazali, el-Mustasfa I, s. 36; Mihakku’n-Nazar, s. 86.

625 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 122. Ayrıca bkz. Makasıdu’l-Felasife, s. 62.

626 Gazali, el-Mustasfa I, s. 37; Mihakku’n-Nazar, s. 86; Makasıdu’l-Felasife, s. 62; Miyaru’l-İlm, s.

122.

627 Gazali, el-Mustasfa I, s. 37; Mihakku’n-Nazar, s. 86.

628 Gazali, el-Mustasfa I, s. 37; Mihakku’n-Nazar, s. 86; Miyaru’l-İlm, s. 122.

629 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 122.

engellemektedir.⁶³⁰ Gazali’ye göre “İnsan yaratılmıştır”, “İnsan taş değildir”

önermeleri de çelişik olmaz, çünkü yüklemleri bir birlerinden farklıdır.⁶³¹

3. İzafetle ilgili iki önermede izafetin bir olması gerekir. Mesela, “Zeyd babadır”, “Zeyd baba değildir” denirse bu öncüler çelişik olmaz. Çünkü Zeyd, Halid’in babası olmadığı halde Bekir’in babası olabilir. Aynı şekilde yirmiye ve otuza izafetle “on yarımdır”, “on yarım değildir” demek de böyledir.⁶³² Yine “Kadına veli olunur”, “Kadına veli olunmaz” önermeleri nikah ve satım akdine nispetle doğru olur.⁶³³ Gazali, fıkıh ile ilgili olan bu son örnekle ilgili olarak Miyaru’l-İlm’de Ebu Hanife ile Şafii arasındaki görüş farklılıklarını ayrıntılı bir şekilde izah etmektedir.⁶³⁴ 4. İki önerme kuvve ve fiil bakımından eşit olmalıdırlar.⁶³⁵ Mesela, “Su bardakta iken yanıltıcıdır”, “Su bardakta iken yanıltıcı değildir” yani su bardakta iken kuvve olarak yanıltıcı, fiilen yanıltıcı değildir. “Kınındaki kılıç kesicidir”,

“Kınındaki kılıç kesici değildir” önermeleri de böyledir.⁶³⁶ Ayrıca Gazali, konuyla ilgili şu örnekleri vermektedir: “Testideki şarap (hamr) sarhoş edicidir”, “Testideki şarap sarhoş edici değildir”; birinci önerme ile potansiyel (bilkuvve) olarak sarhoş edicilik, ikinci önerme ile de fiili olarak sarhoş edicilik kastedilirse, çelişiklik meydana gelmez.⁶³⁷ Yine “Bardaktaki su akıcı ve temizdir”, “Bardaktaki su akıcı ve temiz değildir” önermelerinde suyun bilkuvve olarak akıcı olduğu ve bilfiil olarak akıcı olmadığı kastedilirse, yüklem bakımından bir ihtilaf oluşacağı için, çelişiklik meydana gelmez. Gazali konuyla ilgili Kur’an’dan şu örneği vermektedir: “Attığın zaman sen atmadın ama Allah attı.”⁶³⁸ Bu ayetteki “atma” nefy ve ispat içindir. Fakat

630 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 62.

631 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 122.

632 Gazali, el-Mustasfa I, s. 37; Mihakku’n-Nazar, s. 86; Makasıdu’l-Felasife, s. 63; Miyaru’l-İlm, s.

123.

633 Gazali, el-Mustasfa I, s. 37; Mihakku’n-Nazar, s. 86; Miyaru’l-İlm, s. 123.

634 Bkz. Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 123-124.

635 Gazali, el-Mustasfa I, s. 37; Mihakku’n-Nazar, s. 87; Makasıdu’l-Felasife, s. 63; Miyaru’l-İlm, s.

124.

636 Gazali, el-Mustasfa I, s. 37; Mihakku’n-Nazar, s. 87.

637 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 63.

638 Enfal, 17.

nefy (olumsuzluk) ciheti, ispat (olumluluk) ciheti değildir, bu nedenle bu ayette çelişiklik yoktur.⁶³⁹

5. Yüklemin, konunun farklı bölümleri hakkında olmaması gerekir. Mesela,

“Zenci siyahtır”, “Zenci siyah değildir” önermelerinden ikinci önermede zencinin dişlerinin siyah olmadığı kastedilebilir.⁶⁴⁰ “Falancanın gözü siyahtır” “Falancanın gözü siyah değildir” önermelerinden birincisi ile sadece gözün bebeğinin siyah olduğu, ikincisiyle de bütün gözün siyah olmadığı kastedilebilir. Bu durumda bu önermeler arasında çelişki olmaz.⁶⁴¹

Gazali, Fıkıh ile ilgili olarak da şu örneği vermektedir:

Hırsız kesilir (maktu’).

Hırsız kesilmez. Bu örnekten hırsızın ellerinin kesilip, ayakları ve burnunun kesilmeyeceği kastedilebilir.⁶⁴²

6. Önermelerde mekan ve zaman bakımından eşitlik olmalıdır.⁶⁴³ Mesela,

“Alem hadistir”, “Alem hadis değildir” önermelerinde alemin ilk varlığı zamanında hadis olduğu, daha önce ise hadis olmadığı yani mevcut olmadan önce “yok”, mevcut olduktan sonra “baki” olduğu kastedilirse⁶⁴⁴ ya da “Çocuğun dişleri çıkar”,

“Çocuğun dişleri çıkmaz” önermelerinden biriyle çocuğun bebekliği, diğeriyle de daha sonraki dönemi kastedilirse,⁶⁴⁵ bu önermeler arasında çelişiklik meydana gelmez. Gazali, fıkıh ile ilgili şu örneği vermektedir; “İçki haramdır”, “İçki haram değildir” önermelerinde birincisi ile haram hükmünün gerçekleştiği, ikincisi ile de haram hükmünün gerçekleşmediği dönemler kastedilirse çelişiklik olmaz.⁶⁴⁶

7. Önermelerden birinin olumlu, diğerinin olumsuz olması gerekir. Mesela,

“Alem hadistir”, “Alem hadis değildir” önermeleri çelişik iken “Alem hadistir”,

639 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 124.

640 Gazali, el-Mustasfa I, s. 37; Mihakku’n-Nazar, s. 87.

641 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 62.

642 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 123; Bkz. Emiroğlu, İ., Mantık Yanlışları, s. 144 vd.

643 Gazali, el-Mustasfa I, s. 37; Mihakku’n-Nazar, s. 86; Makasıdu’l-Felasife, s. 63; Miyaru’l-İlm, s.

124.

644 Gazali, el-Mustasfa I, s. 37; Mihakku’n-Nazar, s. 86,87.

645 Gazali, el-Mustasfa I, s. 37; Mihakku’n-Nazar, s. 86,87; Miyaru’l-İlm, s. 124; Bkz. Emiroğlu, İ., a.g.e., s. 144 vd.

646 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 124.

“Alem hadistir” önermeleri birbirinin çelişiği olmazlar. Bu nedenle çelişik iki önerme olumluluk ve olumsuzluk bakımından birbirlerinden farklı olmalıdır. “Alem hadistir” dediğimizde önerme doğru, “Alem hadis değildir” dediğimizde de önerme yanlış olur, eğer kendisiyle hadisin nefyini kastediyorsak “kadim” sözü de böyledir.⁶⁴⁷

Özetle iki önerme olumluluk ve olumsuzluk hariç diğer konularda kesinlikle birbirlerinden farklı olmalıdırlar.

İki önermeden biri, aralarında çelişik olmaksızın aynı konuda diğerinin olumlu kıldığını olumsuz kılar. Eğer konu tümel olup tekil değilse, ona bir şart daha eklenmelidir. O da önermelerden biri tümel diğeri de tikel olduğundan nicelikte birbirlerinden farklı olmalarıdır. İki önerme de tikel ise “imkan” şıkkına dayanarak ikisinin de doğru olması mümkündür:

Bazı insanlar katiptir.

Bazı insanlar katip değildir, önermelerinde olduğu gibi.

İki önerme de tümel ise, “imkan” şıkkına dayanarak bunların yanlış olması mümkündür.

Bütün insanlar katiptir.

Bütün insanlar katip değildir, gibi.⁶⁴⁸

Tümel olumlu ile tikel olumsuz, tümel olumsuzla tikel olumlu önermeler çelişiktir. Gazali bu tür önermeleri örnekleriyle şöyle sıralar:

Tümel olumlu önermeler:

Bütün insanlar canlıdır. Doğru Bazı insanlar canlı değildir. Yanlış

Bütün insanlar katiptir. Yanlış Bazı insanlar katip değildir. Doğru Bütün insanlar taştır. Yanlış Bazı insanlar taş değildir. Doğru

Zikredilen önermelerden biri doğru, diğeri ise yanlıştır.

647 A.g.e., s. 121-122.

648 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 63; Mihakku’n-Nazar, s. 88; Miyaru’l-İlm, s. 125.

Tümel olumsuz önermeler;

Hiçbir insan canlı değildir. Yanlış Bazı insanlar canlıdır. Doğru

Hiçbir insan taş değildir. Doğru Bazı insanlar taştır. Yanlış

Hiçbir insan katip değildir. Yanlış Bazı insanlar katiptir. Doğru

Zorunlu olarak zikredilen bu önermelerden doğru olanı da yanlış olanı da vardır.

Gazali, iki tümel önermenin aynı şekilde imkansızlık (imtina) ve zorunluluğa (vucup) göre de doğru ve yanlış olarak bölümlere ayrılabileceğini, ancak bunun için yüklemin konuya nisbeti ve onun zaruri olup olmadığının bilinmesinin şart olduğunu ifade eder.⁶⁴⁹

Görüldüğü gibi Gazali’ye göre her önermenin olumluluk ve olumsuzlukta görünürde kendisine muhalefet eden bir çelişiği vardır. Bunlar doğrulama ve yanlışlama şeklinde bölünürse, çelişik önerme olarak isimlendirilir. Yani birinci önerme doğru olduğunda ikinci önermenin yanlış, birinci önerme yanlış olduğunda ise ikinci önermenin doğru olması gerekir.⁶⁵⁰ Farabi, karşıt ve altkarşıt önermelere kısaca da olsa değinirken,⁶⁵¹ Gazali karşıt, altkarşıt ve altıkları açık bir şekilde ele almamıştır dolayısıyla Gazali, karşı olumları yani karşıt, alt karşıt ve altıkları ele almadığı için, Aristoteles karesi olarak da isimlendirilen “karşıtlık karesini” göz önünde bulundurmamıştır. O sadece bu karede bulunan çelişik önermeleri ele almıştır. Bu da, bize göre onun çelişik önermelere verdiği önemi göstermektedir.

649 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 125.

650 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 62.

651 Bkz. Farabi, K. Kıyasi’s-Sağir, s. 57-58.