Önermenin Döndürülmesi

Döndürme, önermeler için son derece önemlidir, çünkü delil bazen istenilen sonucun kendisine değil, onun döndürülmüş şekline karşılık gelir; böylece sonuca

586 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 119-120.

587 Bkz. A.g.e., s. 119.

588 Öner, N., Klasik Mantık, s. 89; Felsefe Yolunda Düşünceler, s. 174.

ulaşmak mümkün olur.⁵⁸⁹ Yani bazen bir şeyin döndürmesini bildiğimizde kıyasın sonucunu da biliriz. Ayrıca bazı kıyaslar döndürmenin (aks) sonucuna bağlı olarak daha açık hale gelir.⁵⁹⁰ Gazali, önermelerin döndürülmesini son derece önemsemiş, örneklerini de özenle seçmiştir. Ancak o, döndürmeyi klasik mantıkçıların yaptığı gibi düz ve ters döndürme şeklinde ikiye ayırmamış, döndürme başlığı altında düz döndürmeyi ele almıştır.

Gazali’ye göre görünüşü itibariyle her önermenin döndürülmesi mümkündür.

Ancak döndürülen her önerme doğru olmaz. Çünkü döndürme, “niteliğine yani olumluluk ve olumsuzluk, doğruluk ve yanlışlığına dokunmadan bir önermede yüklemi konu ve konuyu yüklem yapmaktır; döndürme yapıldıktan sonra önerme eskisi gibi doğruluğunu koruyorsa bu önermeye döndürülmüş (makus) önerme denir.”⁵⁹¹ Eğer önermede doğruluk devam etmiyorsa “döndürme (inikas)” değil,

“inkilab (yer değiştirme)” olarak isimlendirilir.⁵⁹²

Gazali, döndürme başlığı altında klasik mantıkçıların ele aldıkları, tekil önermelerin döndürülmesi üzerinde durmamaktadır, çünkü ona göre tekil önermeler nazariyatta kullanılmayıp, tersine işler, zanaatlar ve alışkanlıklarda kullanılır.⁵⁹³ Önermeler A, E, I, O sembolleri ile gösterilir. A ve I, latince “Affirmo”

(evetliyorum/onaylıyorum), E ve O harfleri de “Nego”

(değilliyorum/onaylamıyorum) anlamlarına gelen kelimelerden gelir. A, tümel olumlu, I, tikel olumlu, E, tümel olumsuz, O, tikel olumsuz önermeyi ifade eder.⁵⁹⁴

Gazali’ye göre önermelerin döndürülmesi şöyledir:

589 Gazali, Mihakku’n-Nazar, s. 88.

590 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 129.

591 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 64; Miyaru’l-İlm, s. 126; Mihakku’n-Nazar, s. 88. Bkz. Emiroğlu, İ., “İzmirli’nin Mantık Anlayışı”, s. 199; Zimmermann, F. W., Al-Farabi’s Commentry and Short Treatise on Aristotle’s De Interretatione, s. 234.

592 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 126. Farabi, İbn Sina ve Ebheri’nin de döndürme tanımları Gazali’nin yaptığı tanım gibidir. Bkz. Farabi, Peri Hermenias (Kitabu’l-İbare), s. 44; İbn Sina, a.g.e., s. 42;

Ebheri, a.g.e., s. 4.

593 Gazali, Mihakku’n-Nazar, s. 88.

594 Bkz. Taylan, N., Mantık Tarihçesi Problemleri, s. 111; Emiroğlu, İ., Ana Hatlarıyla Klasik Mantık, s. 125; Öner, N., Klasik Mantık, s. 62.

1. Tümel olumsuz: Tümel olumsuz bir önerme, tümel olumsuz olarak döndürülür⁵⁹⁵ (E -E). Gazali’nin tümel olumsuz önermenin döndürülmesi ile ilgili verdiği örnekleri şöyle sıralamak mümkündür:

Hiçbir ezeli bileşik değildir. Doğru Hiçbir bileşik ezeli değildir.⁵⁹⁶ Doğru

Hiçbir insan taş değildir. Doğru

Hiçbir taş insan değildir. Doğru

Hiçbir insan kuş değildir. Doğru

Hiçbir kuş, insan değildir. Doğru

Zikredilen örneklerdeki ikinci önermeler, birincinin döndürülmüş şeklidir.

Yani tümel olumsuz önerme yine tümel olumsuz olarak döndürülmüştür.⁵⁹⁷ Eğer birinci önerme doğru ise ikinci önermenin de doğru olması gerektiği açıktır. Böyle bir önermenin açılımı şu şekilde yapılabilir: “Hiçbir kuş insan değildir” önermesi doğru olmazsa, bazı kuşların insan olması imkanı doğar. Eğer bu mümkün ise

“Hiçbir insan kuş değildir” önermesi yanlış olur. Bu durumda insanın kuş olması mümkün olur; bu da doğru olarak kabul ettiğimiz “Hiçbir insan kuş değildir”

önermesinin doğruluğunu ortadan kaldırır.⁵⁹⁸

Görüldüğü gibi tümel olumsuz bir önerme, tümel olumsuz olarak döndürülmekte ve eğer tümel olumsuz önerme doğru ise döndürülmüş şekli de doğru olmaktadır.

2. Tikel olumsuz: Tikel olumsuz önerme döndürülemez⁵⁹⁹ (O-Yok). Çünkü

“Bazı renkler siyah değildir” dendiğinde, “Bazı siyahlar renk değildir” demek doğru olmaz ve bunun böyle olması “Her siyah renktir” deme imkanını da bize vermez.⁶⁰⁰

595 Gazali, Mihakku’n-Nazar, s. 88-93; Makasıdu’l-Felasife, s. 64; Miyaru’l-İlm, s. 126.

596 Gazali, Mihakku’n-Nazar, s. 88,93.

597 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 64; Mihakku’n-Nazar, s. 88.

598 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 126-127.

599 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 65; Mihakku’n-Nazar, s. 88; Miyaru’l-İlm, s. 127.

600 Gazali, Mihakku’n-Nazar, s. 88.

Yine “Bazı insanlar katip değildir” ifadesinin doğru olması “Bazı katipler insan değildir” ifadesinin doğru olmasını gerektirmez.⁶⁰¹ Gazali, Miyaru’l-İlm adlı eserinde ise şu örneği vermektedir; “Bazı canlılar insan değildir” önermesi doğrudur, ancak bu önermenin döndürülmesi “Bazı insanlar canlı değildir” olur; bu ise doğru değildir.⁶⁰² Yani tikel olumsuz önermenin döndürmesi olmaz, çünkü asıl önerme doğru olduğu halde, döndürme yoluyla elde edilen önerme bazen doğru bazen yanlış olmaktadır. “Bütün insanlar canlı değildir” denemez. Böyle bir önermenin ne tümel ne de tikel döndürmesi doğru bir sonuç verir.⁶⁰³

3. Tümel olumlu: Tümel olumlu bir önerme, tikel olumlu olarak döndürülür⁶⁰⁴(A-I). Gazali, eserlerinde tümel olumlu önermenin döndürülmesine aşağıdaki örnekleri vermektedir:

Her siyah renktir. Doğru

Bazı renkler siyahtır.⁶⁰⁵ Doğru

Bütün insanlar canlıdır Doğru Bazı canlılar insandır. Doğru

Eğer tümel olumlu önerme tümel olarak döndürülürse, zikredilen önermenin döndürülmesi “Bütün canlılar insandır” şeklinde olur ki bu da yanlıştır.⁶⁰⁶ Buna göre, tümel olumlu bir önerme tümel olarak döndürülmez. Çünkü “canlı” olan yüklemin konudan daha genel olması mümkündür. Örneğimizde yüklem olan “canlının” konu olan “insandan” daha fazla kısımları vardır; bu nedenle “Bütün canlılar insandır”

demek mümkün değildir. Çünkü canlılardan insan olmayanları da vardır; at ve onun gibi diğer türler böyledir.⁶⁰⁷

601 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 65.

602 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 127.

603 Emiroğlu, İbrahim, a.g.e., s. 148.

604 Gazali, Mihakku’n-Nazar, s. 94; Makasıdu’l-Felasife, s. 65; Miyaru’l-İlm, s. 127.

605 Gazali, Mihakku’n-Nazar, s. 88,94.

606 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 65; Miyaru’l-İlm, s. 127.

607 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 127.

4. Tikel olumlu: Tikel olumlu bir önerme tikel olumlu olarak döndürülür⁶⁰⁸ (I-I). Gazali, döndürmenin bu şekline de şu örnekleri vermektedir

Bazı renkler siyahtır. Doğru Bazı siyahlar renktir.⁶⁰⁹ Doğru

Bazı canlılar insandır. Doğru Bazı insanlar canlıdır.⁶¹⁰ Doğru

Bazı insanlar katiptir. Doğru Bazı katipler insandır. Doğru

Gazali’ye göre eğer bu son örnekten “Bütün katipler insandır” önermesi gerekli olur denirse, bu sonuç tikel olumlu önermeden çıkmaz, ancak hariçten bildiğimiz

“İnsandan başka katip yoktur” bilgisine dayanılarak böyle denebilir. Yoksa tikel olumlu bir önermenin tümel olarak döndürülmesi mümkün değildir.

Bu karışıklıkları önlemek için mantıkçılar önermeleri bir takım harflerle izah etmeye yönelmişlerdir. Mesela, konuyu A ile yüklemi de B ile ifade etmişlerdir:

Her A, B dir.

Bazı B’ler A’dır gibi.⁶¹¹

Yani “Her insan canlıdır” önermesi doğru olunca bundan “Bazı canlıların insan olduğu” anlamı çıkar. Bu, tümel olumlu önermenin döndürülmesi tikel olumludur (Mucibe-i külliyenin aksi, mucibei cüziyedir) kaidesiyle ifade edilir.⁶¹² Zikredilen form tümel olumlu bir önermenin formudur; dolayısıyla tikel olumlu olarak döndürülmüştür. Burada “A ve B” harfleri çeşitli müphem şeyleri ifade etmektedir;

önermenin daha kolay anlaşılması için birer sembol olarak kullanılmışlardır.

608 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 65; Mihakku’n-Nazar, s. 88; Miyaru’l-İlm, s. 128; el-Munkız, s. 41.

609 Gazali, Mihakku’n-Nazar, s. 88-89

610 Gazali, Makasıdu’l-Felasife, s. 65.

611 Gazali, Miyaru’l-İlm, s. 128; el-Munkız, s. 40.

612 Gazali, el-Munkız, s. 41.

Gazali’ye göre Batiniler, bir şey ile aksini birbirlerinden ayıramadıkları için yanlışa düşmüşler ve döndürmeyi, lazım⁶¹³ sanmışlardır. Ona göre Batinilere bu şaşırtıcı delilleri hazırlayanlar dindar olmayan filozoflardır, bunlar mantık şartlarına uygun olarak konuşurlar. Ancak tümel olumlunun aynen değil, tikel olumlu olarak döndürülmesi gerektiğini unutmuşlardır. Halbuki “Her siyah renktir” önermesi doğru olursa, “Her renk siyahtır” önermesi doğru olmaz. Bunun gibi “Her doğru ve gerçek birdir” önermesi doğru ise, “Her bir olan doğru ve gerçektir” önermesi doğru değildir.⁶¹⁴

Görüldüğü gibi Gazali, önermelerin döndürülmesi üzerinde ayrıntılı bir şekilde durmuş döndürmenin şartlarına riayet edilmediği zaman bir takım yanlışlıkların meydana gelebileceğini örneklerle izah etmiştir.