Beyoğlu‟nun bir Eğlence Merkezi Olarak Algılanması ve 6-7 Eylül

Bir kentin, insanların zihninde imajının oluĢmasındaki en önemli etkenler; içinde yaĢayan insanlarının yaĢantısı, faaliyetleri ve onlar hakkında dıĢ dünyanın duydukları ile ilgilidir. Bu ilginin bir tarihsel süreklilikle tekrarlanması ile bu imaj giderek en sıradan insanın zihninde adeta nesnel bir imgeye dönüĢmekte o kent ve sakinleri hakkında basmakalıp yargılar üretmektedir. Lynch‟e göre bizlerin bu Ģekilde kentler ve insanları hakkında oluĢturduğu imgeler bir bütünsellik arz etmez elbet ancak yine de bunların parçalı olması ve kent hakkında özcü yargılar üretmesini engellemez bu durum (Lynch,2011:2-3).

Bu yüzden Beyoğlu semti hakkında tarihsel süreklilikle gelen ve daha çok Ģehir efsanesi niteliğindeki bütünsel olmayan algı neredeyse bir bütünsellik gücünde sıradan insanın belleğine bu yere ait gerçek olmayan imgeyi bir nesnellik görüntüsü ile yerleĢtiriyor.

88

Tabi ki bu görüntünün eĢliğinde sadece Beyoğlu için değil onun içinde, kıyısında ve köĢesinde kalmıĢ diğer semtler için de makus bir talih baĢlıyor.

Bugünlerde Beyoğlu‟na yönelik algı ya da imge onun bir eğlence merkezi olduğu yönündedir, bu durum Beyoğlu‟nda hangi semtte oturursanız oturun peĢinizden sizi takip eden bir hedonist kitlenin tehdidini de beraberinde taĢıyor. Bugün Tophane, TarlabaĢı, ġiĢhane, Kuledibi, Asmalı Mescit gibi Beyoğlu‟nun kenar semtlerinin baĢına gelen de budur.

Beyoğlu hakkında zihinlerde yer etmiĢ ve bugünkü mekan paylaĢım sorununa etki eden bir algı olarak Beyoğlu‟nun bir eğlence merkezi olarak algılanması bugün Tophane semtine de etkide bulunmakta burada yaĢayan sakinler üzerinde eğlence sektörünün talep edenlerinin bir istilasına maruz kalmaktadır. Semtler hakkında oluĢan mitlerin ya da imgelerin nasıl bir süreç içinde ve düĢüncelerle ortaya çıktığını Perouse, tarihe derin bir müracaatla anlayabileceğimizi söylemektedir (Perouse,2011:17-20).

Ancak tarihe Perouse‟nin önerdiği Ģekilde baktığımızda Pierre Loti, Edmondo de Amicis, Gauiter, Gerard de Nerval, Flaubert ve Lamartine gibi oryantalist batılı gezginlerin, aydınların takdim ettikleri bir doğu Ģehri fantezilerinin en pejoratif görüntüsü ile karĢılaĢma riskimiz de vardır ki bu riskin Türk edebiyatının önemli aydınları üzerrindeki olumsuz etkilerini Pamuk, batılı gözüyle Ġstanbul‟a bakmanın örneklerini Ġstanbul ve Beyoğlu üzerine yazdığı satırlarda göstermektedir (Pamuk,2009:204-228).

Bu bakıĢ açısının inĢa ettiği Beyoğlu veya Pera algısı aslında bu algı sorunlarının temelini de oluĢturmaktadır. Pamuk‟a göre batılı yazarların Ġstanbul ve Beyoğlu hakkındaki hatta genel olarak Osmanlı Tarihi hakkındaki yazdıkları Türk düĢünce dünyasındaki batılılaĢma furyasına kendisini delicesine kaptıran Türk yazarlar arasında o kadar etkilidir ki bu durum “batılı gözüyle Ġstanbul ya da Beyoğlu‟na bakma algısının inĢasına neden olmuĢtur. Bu durumdan gerek Yahya Kemal gerekse de Ahmet Hamdi Tanpınar da kurtulamamıĢtır (Pamuk,2009:219-221).

89

Beyoğlu Belediyesi‟nin cadde ve sokaklara yayılan masa ve taburelere, eğlence tarzına savaĢ açması ve Tophane semtindeki butik otellere, sanat galerilerine ve eğlence mekanlarına olan halkın tepkilerini biraz da bu algı üzerinden okumakta, analiz etmede fayda vardır. Tarihsel misyonu ve vizyonu gereği Beyoğlu bölgesi daha çok gayrı Müslim azınlıkların yaĢam alanı olma özelliği vardır. Tophane, KasımpaĢa, ġiĢhane ile kuĢatılmıĢ bu bölge, aslında Osmanlı zamanında tipik bir kentsel ayrıĢma örneğidir. Sanıldığı gibi Osmanlı farklılıkların bir arada yaĢadığı bir kentleĢme yapısına sahip değildir. Bugün Tophane olarak bilinen semt eskiden Karaköy caddesinin deniz tarafında kalan ve gümrük hamalları, yeniçeriler dergah ve tekke müritleri ile beslenen Müslüman ahalinin yaĢadığı Beyoğlu‟nu kuĢatan adeta ona sınır çizen bir misyon ve vizyonla yapılandırılmıĢtı. Aynı durum Beyoğlu‟nun üst tarafında bulunan KasımpaĢa ve ġiĢhane için de söz konusudur.

Dört tarafı Müslüman ahali ile kuĢatılmıĢ Beyoğlu aynı zamanda semtler arasında ayrıca hendeklerin ve hendeklerin bitiminde Galata‟dan ġiĢhaneye uzanan surların çerçevelediği bir fanus içinde idi. Cumhuriyetle birlikte “Türkiye Türklerindir” ideolojisinin ve homojen bir ulus devlet üretme idealinin sonucu olarak 6-7 Eylül olayları ve akabinde 1974 Kıbrıs BarıĢ Harekatı sonrasında geliĢen bir dizi olaylarla sonuçlanan bir sürecin sonunda bugün Beyoğlu; hem KasımpaĢa‟yı hem de Tophane‟yi hem de ġiĢhane‟yi de iç içe geçiren ve böylece farklı etnik, kültürel, siyasi, dinsel, cinsel unsurları bir araya getiren bir mozaik görüntüye kavuĢmuĢtur.

Kaya‟ya göre Fatih, fetih sonrasında Galata surlarını yıktırma kararı vermiĢtir hatta Müslümanların bu semtlere yerleĢmesi teĢvik edilmiĢtir ancak ticaret merkezi olması hasebiyle bu semt, Haliç kıyısındaki Fener, Balat, Ayvansaray, Cibali gibi semtler ve Marmara denizi kıyısındaki Samatya, Kumkapı gibi bölgeler büyük ölçüde azınlıklara bırakılmıĢtır (Kaya,2010:101).

Tabi ki bu izolasyon durumu sonraki padiĢahlar eliyle de sürdürülmüĢtür. Ama bu durumun sadece bölgelerin ticaret merkezleri olmaları ile açıklanması eksik bir bilgi

90

olacaktır. Çünkü bu semtlerin yapılandırılmasında açıkça görülen durum, semt sakinlerinin kültürel, etnik, dini özellikleri dikkate alınarak bunun gerçekleĢtiği yönündedir.

Nitekim bölgenin Fatih zamanındaki yapılanması Ģu Ģekildedir: Tophane ile Pera arasında bulunan bölge, zamanla “Levanten” olarak adlandırılan Batı kökenli Ġstanbullu ailelerin ve diğer batılı ülke vatandaĢlarının oturdukları bir yaĢam alanı olarak Ģekillenecek, bu ülkelerin elçilikleri de buralarda inĢa olunacaktır (Kaya,2010:105). Zamanla Fatih Sultan Mehmet‟le birlikte baĢlayan bu süreç Galata etrafında Müslüman semtleri oluĢturmayla devam etmiĢtir. Galata‟nın etrafında bulunan KasımpaĢa‟ya tersanenin taĢınması ve Top döküm yerleri olarak konuĢlandırılan bölgenin Tophane gibi bir Müslüman semtini doğurmasıyla Galata ve Pera adeta Müslüman mahallelerinin kuĢatmasında surlar ve hendeklerle izole edilmiĢ bir görünüme kavuĢuyordu (Kaya,2010:102).

Aynı durum Fener Balat bölgesi için de söz konusu olmuĢtur. Bu bölgedeki Gayrı Müslim azınlık da etraflarında tarikatlar, dergahlar ve tekkelerin müritlerinin kuĢattığı bir halkanın içindeydiler (Kaya,2010:101).

Görüldüğü gibi fetih heyecanıyla Fatih, ilk zamanlar Galata bölgesini Müslüman halka açmaya çalıĢmıĢtır fakat daha sonra bunun üretebileceği sorunlar ya da bu tarz bir izolasyonun getireceği yararları dikkate alarak bundan vazgeçmiĢtir.(Kaya,2010:102) Böylece, o günden baĢlayarak Osmanlının son zamanlarına değin uzanan kentsel ayrıĢma esaslı bölge özelliği sürdürülmüĢtür. Bu durum, aslında Osmanlı kentsel planlama ya da yerleĢkesinin ayrıĢma mı paylaĢma esasına göre mi düzenlendiğinin cevabını verebilir niteliktedir.

Bu yüzden Osmanlı‟nın farklılıkları bir arada yaĢatma idealine vurgu yapanların aslında bir gerçeği ıskaladıkları gözden kaçmıyor. O da Osmanlının farklılıklara bir arada değil

91

de bir birlerinden bağımsız ve birbirleriyle temasa geçmelerini engelleyen tarzda bir kentsel yapılanma tarzı ile tahammül ettiği gerçeği.

Bu durumu Osmanlı kent mimarisini ele alırken açıkça görmemize rağmen Türkiye Cumhuriyetinin bir arada tüm kültürleri birbirine benzetme ve yok ederek tek kültür çatısı altında eritme çabası Osmanlının farklılıkları bir arada ama birbirleri ile temasa geçmeden yaĢatma yaĢatma ideali ile aynı zannedilmektedir.

Aslında ikisi arasındaki temel fark birincisinde, yani Osmanlının kentsel mekan planlamasında kültürleri, yaĢam tarzlarını ve gösterenleri olan kültürel dinsel sembolleri koruma amacı öne çıkarken Cumhuriyet devri kent planlamasının hedefinde ise bu kültürleri homojenleĢtirme çabası vardır.

Gerçekte bugün Tophane semtinde 6-7 Eylül olayları ile baĢlayan kentsel mekanı paylaĢma sorununun tarihsel arka planını oluĢturan neden de bu iki dönem arasındaki kentsel yapılanma tarzındaki radikal farklılıktır. Osmanlı da asla sorun oluĢturmamıĢ bu yapılanma biçiminin dönem dönem cumhuriyet döneminde sorunlar üretmesi bundandır. Özellikle Osmanlıda Gayrı Müslim yaĢam tarzının doğal bir getirisi olan eğlence mekanlarının Beyoğlu‟ndaki varlığının doğallığı ve Beyoğlu‟nun bir gayrı müslim semti olarak algılanmasının sonucu olarak bugün bu semtte değiĢik kültürel, dinsel etnik kimlikleri buluĢturan Beyoğlu‟na dönük bir ezberi oluĢturmuĢtur (Ortaylı,2008:80-81).

Bu algı ve bu algı sonucu ortaya çıkan yaĢama pratikleri karĢısında birçok Müslüman yaĢam tarzını bu semtte yaĢayan ahalinin tepkisini çekmektedir. Kısacası Beyoğlu, eskiden de sadece bir eğlence merkezi değildi. Böyle algılanmasının nedeni Osmanlı zamanında buranın sadece Gayrı Müslim bir ahali topluluğuna mekan olmasıdır. Böyle olduğu için de Gayrı Müslim yaĢam pratiği içinde doğal karĢılanabilecek eğlence mekanlarına, meyhanelere, sahip olmakla Müslüman ahali nezdinde buralardaki mekanların bir kaçamak yapma adresleri olmasıdır (Ortaylı,2008:77-80).

92

Ġslami yaĢam tarzının yaĢandığı mahallerde, mekanlarda Ġslam‟a uygun olmayan eğlence imkanlarının bu semtlerde bulunabilmesi de zamanla buranın topyekun bir eğlence mekanı olarak algılanmasını doğurmuĢtur. Hendekleri, surları aĢarak Beyoğlu‟na gelen Müslüman kesime mensup eğlence serüvencilerinin ağzından gözünden anlatılan Beyoğlu bu yolla ve geçen zaman içinde bir eğlence fenomeni olarak üretilmiĢtir (Dökmeci,1990:28).

Bu üretim, bugünkü algının doğuĢuna da kaynaklık etmiĢtir. Beyoğlu‟nun bugünkü imgesinin oluĢmasında Ġstanbul hakkında üretilen oryantalist argümanların eleĢtirisini keskin bir dille yapan Perouse, gerçekçi Ġstanbul algısının ortaya çıkmasının önündeki en büyük engel olarak bu argümanları gösterir (Perouse,2011:18-19).

Beyoğlu, Osmanlı‟nın Batı‟ya açılan penceresidir. Osmanlı‟nın son dönemlerinde Batı hayranlığı vardı. Bu hayranlığı ve hevesi doğuran birinci örnek Beyoğlu‟ndaki yaĢam tarzından alınıyor. Avrupa‟dan haber alma kaynağı da yine Beyoğlu idi. Avrupa‟nın değiĢik ülkelerinden, milletlerinden gelen farklı kültürdeki insanlar burada kendilerine bir yaĢam alanı buluyorlardı.

Yahya Kemal‟in “ezansız semt” dediği, Tanpınar‟ın nefrete yakın bir küçümseme ile bahsettiği Beyoğlu‟nun edebiyatımızın önde gelen isimlerinin algı dünyasındaki karĢılığı oldukça olumsuzdur (Pamuk,2009:240). Buna rağmen aynı yazarların batılılaĢma cereyanının etkisi ile Pera‟da yaĢama arzuları da bir o kadar ilginç bir tezattır (Pamuk,2009:240).

Pierre Loti‟nin; Ġstanbul‟un özellikle Galata, Pera bölgesini betimleyen satırlarında bu bölgede yaĢayan Gayrı Müslim azınlığın yaĢam tarzının bir parçası olarak her gece coĢkulu, Ģatafatlı eğlenceler düzenlediği görülüyor. Müslüman ahalinin sadece ramazan aylarında geceleri bu bölgedeki coĢkuyu, Ģatafatı gölgede bırakacak bir eğlence kültürüne sahip olduğu anlatılmaktadır (Loti,1999).

93

Beyoğlu ile ilgili eğlence yeri olma imgesini güçlendiren anlatılar Loti ile sınırlı değildir. Amıcıs, Ġstanbul seyahatinden edindiği izlenimlerini aktardığı bir seyahat güncesi tarzındaki kitabında klasik oryantalist tanımlamalar ve betimlemeleriyle bildik bir Ġstanbul takdimi yapar. Bu takdimde sefahat, fantezi, gizem, harem gibi hayal dünyasının sınırlarını zorlayan iĢtahlı aktarımlar yapar Ġstanbul ve Beyoğlu hakkında (Amıcıs,1981).

Beyoğlu aynı zamanda Batı tarzında yaĢamın en somut görünen yeri olmuĢtur. AvrupalılaĢmak, BatılılaĢmak isteyenlerin tercih ettiği mekân yine Beyoğlu olmuĢtur. Bu anlamda pilot bölgeydi. Fakat Osmanlı bunu model olsun, pilot bölge olsun diye yapmadı. Uluslararası hukukun getirdiği bir sonuçtu bu. Cumhuriyet‟le birlikte geliĢen ulus devlet projesi için aslında Beyoğlu bir tehdit oluĢturmaktaydı. Çünkü Beyoğlu çok uluslu, çok kültürlü yapıdan oluĢuyordu.

Türkiye Cumhuriyeti‟nin ulus devlet idealine aykırıydı Beyoğlu. Yani Türkiye tek tipleĢtiriliyorken Beyoğlu karmaĢık ve kozmopolit bir yapısıyla ön plana çıkıyordu. Beyoğlu, “Ne mutlu Türküm diyene” Ģeklinde kendisini ifade eden bir sistemin kuruluĢ felsefesine aykırı bir yer aslında. 6-7 Eylül olaylarının bu yüzden patladığı bile söylenebilir.

Osmanlı‟ya baktığımızda o yapıda kozmopolit bir toplum hiç rahatsızlık vermemiĢtir. Çünkü Osmanlı farklılıklardan besleniyordu. Herkesi farklılıklarıyla kabul ediyordu. Türkiye Cumhuriyeti ise etnik ve dinsel temelli unsurlara vurgu yaptığından farklılıklar kendisinin kuruluĢ felsefesine aykırı geliyordu. 6-7 Eylül Olaylarını doğuran ana sebep Türkiye Cumhuriyeti‟nin bünyesinde yabancı unsurlara tahammül edememesidir. Farklılıkları neredeyse bünyesinden atmaya çalıĢmıĢtır.

Beyoğlu sadece bir eğlence mekânı değildir. Eğlence mekânı olarak algılanması bir dayatmadır. Bu algıyı doğuran tarihsel süreç Ģöyle baĢladı; Burada yoğunluk olarak yaĢayan Gayrı Müslimlerin yaĢam tarzlarının, kültürlerinin doğal bir sonucu olarak

94

ortaya çıkmıĢ bazı eğlence mekânlarının varlığı bir gerçektir. Ama bu, bütün Beyoğlu‟nun eğlence mekânı olduğunu göstermez (Ortaylı,2008:77-82).

Müslüman ahalinin içinden Ġslami yaĢam tarzına kayıtsız ya da Avrupai yaĢam tarzına öykünen (özenen) insanların sadece bu tip mekânlarda eğlenebilme imkânı bulmaları, bu mekânların da Beyoğlu‟nda (Pera‟da) bulunması zamanla halkın gözünde Beyoğlu‟nun sadece bir eğlence mekânı olarak algılanmasını beraberinde getirdi. Hatta edebiyatımızda Bekri Mustafa tarzı mizahi tiplemeler bu kaçkınları sembolize eden örneklemelerdir (Ortaylı,2008:77-82).

Ortaylı‟ya göre Beyoğlu‟nda hâlihazırda yaĢanan bir kültür, bir inanç, iktisadi ve sosyal yönden alabildiğince canlı bir yaĢam vardı. Eğlence mekânları da bu mekânların sadece küçük parçalarıydılar. Beyoğlu, değiĢik yaĢam tarzlarının bir arada bulunduğu bir bölgedir. Dindar insan kiliseye gider, tekstilcileri, mağazacıları, esnafları, mahallelisi, aileleri, eğitim yuvaları var. Ortaylı‟nın bu bilgiler eĢliğinde sorduğu soru ve cevabı oldukça manidardır; “Osmanlı zamanında buranın halkı dindar bir halkmış. Çünkü adım başı kilise vardır, peki, Beyoğlu bir eğlence mekânıdır algısı neyi doğurur? Sanatsal ve kültürel açıdan ciddi bazı yozlaşmaların önünü açar. Ailelerin, mahallelinin buralardan çekip gitmesini hızlandırır. Ahlaksızlığın, suçların artmasına neden olur” (Ortaylı,2008:78-82).

Bugün buralarda Müslüman ahaliler değil de Yahudi, Hıristiyan veya Rum ahalisinden oluĢan aileler yaĢasaydı onlar da “sadece eğlence mekânıdır” algısından rahatsız olacaklardı. YerleĢik mahalle, ev, sokak, esnaf, cami, kilise, eğitim ve sağlık alanları bu algı yüzünden hep tehdit altındadır. Beyoğlu‟nda bir yaĢam kurulmuĢtur. Aileler var, mahalleli var, eğitim, sağlık, kültür ve tarihi alanları var. Eğlence mekânıdır derseniz buraları yok sayarsınız.

Gayri Müslimler yaĢamıĢ buralarda o yüzden eğlence mekânı olmuĢtur diyenler ve bu algıyı yaymaya çalıĢanlar aslında Gayrı Müslim unsurların hayat tarzlarına bakıĢta ve yanlıĢ algılanmaların oluĢmasına zemin oluĢturmaktadırlar.

95