Hukuk Muhakemeleri Kanunu, tespit davasının yanı sıra “Belirsiz Alacak ve Tespit Davası” başlığı altında bir düzenleme getirmiştir382. Kanunî düzenlemesi yeni olmakla birlikte doktrinde383 ve maddî hukukta da bu dava türüne rastlanmaktaydı384. Madde gereğince; belirsiz alacak ve tespit davasının385 açılabilmesi için alacağın tam ve kesin olarak belirlenmesinin mümkün olmaması ya da imkânsız olması gerekmektedir386.
Bu davanın açılabilmesi için hukukî ilişkinin ve tespit edilebilen oranda alacağın bir miktarının belirtilmiş olması gerekmektedir387. Alacağın asgari bir miktarı davaya konu edilebilir388. Alacak miktarının ya da alacağın değerinin tam ve kesin olarak belirlenmesinin beklenemeyeceği hâllerde bu dava türüne başvurulabilir. Bunun için alacak miktarının ya da değerinin şüpheye mahâl bırakmayacak biçimde belirlenmesinin davacıdan beklenemeyeceği ya da beklenmesinin imkânsız olması gerekmektedir. Bu dava türü, davacıya alacağın tam olarak belirlenemediği hâllerde özellikle, haksız fiilden doğan tazminat davalarında, alacağı talep edebilme imkânı verir389. Belirsiz alacak davasına, zararın ancak dava sırasındaki incelemeden sonra belirlenebileceği tazminat taleplerinde başvurulabilir390.
380
KURU, Tespit, s. 75; KURU - BUDAK, age., s. 270; ERDOĞDU, agm., s. 29.
381
KURU - BUDAK, age., s. 271.
382
md. 107: “(1) Davanın açıldığı tarihte alacağın miktarını yahut değerini tam ve kesin olarak belirleyebilmesinin kendisinden beklenemeyeceği veya bunun imkânsız olduğu hâllerde, alacaklı, hukukî ilişkiyi ve asgari bir miktar ya da değeri belirtmek suretiyle belirsiz alacak davası açabilir.
(2) Karşı tarafın verdiği bilgi veya tahkikat sonucu alacağın miktarı veya değerinin tam ve kesin olarak belirlenebilmesinin mümkün olduğu anda davacı, iddianın genişletilmesi yasağına tabi olmaksızın davanın başında belirtmiş olduğu talebini artırabilir.
(3) Ayrıca, kısmi eda davasının açılabildiği hâllerde, tespit davası da açılabilir ve bu durumda hukukî yararın var olduğu kabul edilir.”
383
ANSAY, agm., s. 81.
384
KARSLI, age., s. 400; örneğin, 818 sayılı BK. md. 42.
385
Her ne kadar kanunî düzenlemede “Belirsiz Alacak ve Tespit Davası” olarak yer alsa da bu dava “belirsiz alacak” davası olarak anılmaktadır. bkz. KARSLI, age., s. 387.
386
PEKCANITEZ - ATALAY - ÖZEKES, age., s. 302.
387
KURU - ARSLAN - YILMAZ, İcra, s. 269; PEKCANITEZ - ATALAY - ÖZEKES, age., s. 302.
388
MUŞUL, age.,s. 129; KARSLI, age., s. 316.
389
PEKCANITEZ - ATALAY - ÖZEKES, age., s. 300; KURU - BUDAK, age., s. 146.
390
52
Hukukî korumanın niteliği bakımından belirsiz alacak davası alacağın tam olarak belirlenemediği391 ancak yine de ödenmesinin istendiği bir eda davasıdır392. Eda davası açmak yerine belirsiz alacak ve tespit davası açma imkânının olması yerinde görülmüştür393.
Davaya, hukukî ilişkinin tamamını kapsayan biçimde tespit davası açılabilmesi ve alacak tam olarak belirlenemese de hukukî ilişkinin bir kısmı hakkında eda davası açılabilecek olan hâller için başvurulabileceği ifade edilmiştir394. Ancak, belirsiz alacak davasının395 kabul edildiği hukuk sistemlerinde miktarı belli olmayan alacaklar için tespit davası açılmasında hukukî yararın olmadığı ve kanunî bir varsayımla hukukî yararın kabul edilmesinin gerekli olmadığı ifade edilmiştir396. Dava açıldığı sırada, miktarı henüz belirlenemeyen ancak hukukî ilişkinin bir kısmı hakkında, eda davasının açılabileceği durumlarda, hukukî ilişkinin tamamı için tespit davası açmakta menfaatin olduğu ifade edilmiştir397.
Belirsiz alacak davasının sadece para alacakları için açılabildiği398 oysa tespit davasının daha kapsamlı talepler için açılabileceği de hatırlanmalıdır. Konusu para olmayan eda davaları için belirsiz alacak davası açılamamaktadır399.
Alacağın tam olarak belirlenebildiği hâlde davacının alacağın talebi için açabileceği başka dava türleri olduğundan bu davanın açılmasında hukukî yarar bulunmamaktadır. Belirsiz alacağın tespit edilmesi hâlinde ifa gerçekleşecekse dava açılmasında hukukî yararın varlığı kabul edilmektedir400.
Belirsiz alacak ve tespit davası, hak arama özgürlüğüne ve usul ekonomisine401 sağladığı katkı nedeniyle faydalı görülmektedir. Bununla birlikte bu
391
KARSLI, age., s. 387.
392
PEKCANITEZ - ATALAY - ÖZEKES, age., s. 299.
393
POSTACIOĞLU, age., s. 223.
394
KURU - BUDAK, age., s. 147.
395
bkz. Belirsiz Alacak Davası ile Karşılaştırılması, s. 51.
396
KURU - BUDAK, age., s. 149.
397
HANAĞASI, age., s. 256.
398
KARSLI, age., s. 400.
399
PEKCANITEZ - ATALAY - ÖZEKES, age., s. 303.
400
ANSAY, agm., s. 81.
401
53
dava türünün uygulamaya yansıyacak boyutu, kısmi davaların önemini azaltması olarak görülmektedir402.
VI. MEDENÎ USUL HUKUKUNDA TESPİT DAVASININ ŞARTLARI
Her davada aranan genel dava şartları, bu dava türü için de aranmaktadır. Bununla birlikte tespit davasının açılabilmesi için özel dava şartları getirilmiştir403. Tespit davasının özel dava şartları; hukukî ilişkinin ve hukukî yararın varlığıdır. Bu şartlar, “tespit davasının kendine özgü şartları404” olarak ifade edilmiştir405. Bilindiği gibi bir davaya ilişkin dava şartlarının davanın her aşamasında mahkemece kendiliğinden gözetilmesi gerekir406. Bu dava şartlarından birinin dahi bulunmaması davanın esasına girilmeksizin usulden reddini gerektirir407. Tespit davasında bu iki şartın var olup olmadığını gözetmekle hâkim görevli kılınmıştır408. Yani bu şartların re’sen gözetilmesi zorunludur409. Kanunî düzenlemeyle getirilen bir başka şart da
402
KARSLI, age., s. 403.
403
KURU - BUDAK, age., s. 80; KARSLI, age., s. 379.
404
“Kural olarak tesbit davasının dinlenebilmesi için genel dava şartlarından başka iki özel koşula daha ihtiyaç vardır. Sözü edilen ve aşağıda açıklanan koşullar öğretide ve yerleşik Yargıtay uygulamasında "TESBİT DAVASININ KENDİNE ÖZGÜ KOŞULLARI OLARAK NİTELENDİRİLMEKTEDİR" Sözü edilen özel koşullara gelince;
1- Özel koşulların ilki, tesbit davasının konusunu ancak bir hukukî ilişkinin oluşturabileceği tartışmasızdır. Gerçekten, tesbit hükmü, hak ve alacakların doğduğu hukukî ilişkinin mevcut olup, olmadığını tesbit etmekte olup, miktarları hakkında bir şey içermez. Bu nedenle uygulamada, konusu, yalnızca maddi vakıa ya da vakıalar olan tesbit davaların dinlenemeyeceği sonucuna varılmıştır. Kural olarak maddi vakıa ya da vakıalar ancak hukukî bir ilişki ile birlikte tesbit davasına konu olabilirler. 2- Davacının sözünü ettiği açık bir anlatımla öne sürdüğü hukukî ilişkinin, mevcut olup olmadığının, hemen tesbitinde, hukukî bir yararı bulunmalıdır. Hukukî yarar koşulu, tesbit davasını hükme bağlayan tüm yasalarda öğretide ve uygulamada kararlılıkla aranmaktadır.
Öte yandan, bir hukukî ilişkinin, hemen tesbitinde, hukukî yararın varlığının kabul edilebilmesi için, üç koşulun birlikte olması zorunludur. Sözü edilen üç koşulu hemen açıklamak gerekirse;
A) Davacının bir hakkı veya hukukî durumunun hâlihazır bir tehlike ile ciddi biçimde tehdit edilmiş olması ve sözü edilen TEHLİKENİN YAKIN VE TEHDİDİN CİDDİ OLMASI GEREKİR.
B) Bu ciddi tehdit sebebiyle davacının hukukî durumunun tereddüt ya da belirsizlik içinde olmsteı, bu hsusun davacı için bir zararı meydana getirebilecek nitelikte bulunması gerekir. Tehdit, objektif olarak değerlendirildiğinde, bir zarar doğurabilecek nitelikte olmalıdır.
C) Yalnızca koşulları usulün 237. maddesi hükmünde tanımlanan biçimde kesin hükmün sonuçlarını meydana getiren, cebri-icraya yetki vermeyen bir başka deyişle icra ve infaz kabiliyeti bulunmayan TESBİT HÜKMÜNÜN BU TEHLİKEYİ ORTADAN KALDIRACAK NİTELİKTE OLMASİ ZORUNLU OLDUĞU GİBİ, DAVACININ, HUKUKEN KORUNMA İHTİYACIDA HALİHAZIRDA BULUNMALIDIR. ÖZELLİKLE HUKUKİ YARAR KOŞULU TESBİT DAVASININ AÇILDIĞI GÜNDE MEVCUT OLMALI VE HÜKÜM VERİLENE-DEĞİN VARLIĞINI DA SÜRDÜRMESİ
ZORUNLUDUR.” Y. 7. H.D., 22.11.2005 T.,2005/3747 E., 2005/3674 K., UYAP.
405
KARSLI, age., s. 379.
406
HMK. md. 115/1.
407
KURU - ARSLAN - YILMAZ, age., s. 275.
408
KURU - BUDAK, age., s. 157; Kendiliğinden araştırma ilkesinin dava şartları bakımından uygulaması hk. bkz. HANAĞASI, age., s. 290-294.
409
54
maddî vakıalar için tespit davası açılamamasıdır410. Yine bu başlık altında bu şart da incelenecektir.