Bölgesel kalkınma ajanslarının yapıları

Ajansların yapısı, ekonomik kalkınmayı hedeflemesi nedeniyle temelde benzer olsa da, çeşitli uzmanlaşma eğilimleri nedeniyle kendine özgü olmaktadır. Neredeyse tamamı merkezi idare tarafından kurulmuş kamu kurumu niteliğinde olan bu yapılar, tamamen yerel özellikler yansıtmakta olduğundan ve bulundukları bölgeye özgü ekonomik yapılarla uyumlu politikalar benimsediğinden, yapısal olarak çok farklılıklar göstermeseler de işlevsel olarak çeşitli farklılıklar gösterebilmektedir. Küreselleşme süreciyle birlikte artan rekabet yarışında şehirler ve bölgeler, ülkelerinin önüne geçmeye başlamıştır. Bu sebepten, geleneksel tavandan tabana yaklaşım, yerini giderek daha fazla yerel/bölgesel politikalar geliştirmek amacıyla tabandan tavana / yerelden merkeziye / aşıdan yukarıya yaklaşıma bırakmaktadır. Geleneksel yukardan aşağıya bölgesel politikalar, merkezi hükümetler tarafından bölgeler arasındaki eşitliği desteklemek için havuç ve sopa sistemi ile sert politika araçları kullanılarak (örneğin altyapı ve finansal destekler gibi) sorunlu bölgelere ekonomik faaliyetlerin yeniden dağıtılması ile denenmiştir. Diğer taraftan, tek bölgeyi kapsayan aşağıdan yukarıya bölgesel politikalar ilkesel olarak, öneriler, bağlantılar veya eğitim gibi genellikle yumuşak politika araçları ile yerel şirketlerin rekabetçiliğini arttırmayı sağlarken bölgesel politika için sorumluluk genellikle kamu kurumlarından uzaklaşmaktadır ve bunun yerine, sorumlukları kalkınma ve ekonomik kalkınma girişimleri olan yarı özerk kamu kurumlarına başka bir deyişle kalkınma ajanslarına geçmektedir (Halkier, 2006). Çizelge 3.1’de Cappelin (1997), Eraydın (2006) ve Halkier’in (2006) benzer sınıflama çalışmalarından derlenen geleneksel bölge politika ile yenilikçi bölge politika yaklaşımları karşılaştırılmıştır.

90

Çizelge 3.1 : Bölgesel politika yaklaşımları karşılaştırması.

Geleneksel bölge politikaları Yenilikçi bölge politikaları Politika eğilimi Tavandan tabana Tabandan tavana / tavandan

tabana

Yönetim modeli Merkezileşmiş Yetki devredilmiş / yarı özerk

Yaklaşım Devlet baskın Ortaklık baskın

Amaçlar

Bölgesel eşitlik

Ulusal ekonomik büyüme Az gelişmiş bölgelere yatırım Altyapının geliştirilmesi Bölgesel rekabet gücünün geliştirilmesi Bölgesel ekonomilerin kapasitelerinin arttırılması İçsel büyüme dinamiklerinin desteklenmesi

Stratejiler

Büyümenin yeniden dağıtılması

Bölge içi dayanışma

Yerel büyümenin güçlendirilmesi Bölge içi rekabet

Karar verme / uygulama sürecinin yapısı

Ulusal ölçekte genel politikalar ve bazı özel bölgelerin seçimi

Merkezi hükümetlerin takdir yetkisine bağlı seçim

Kademeli yapı

Bölgesel ve yerel hükümetin birlikte karar verme süreci Bölgesel-yerel karar yetkisi Yönetişim ağırlıklı karar süreci

Kademeli olmayan örgütlenme biçimleri

Politika araçları

Kamu finansal desteği Ağırlıklı olarak kamu kaynaklarına bağımlılık Tanımlanmış bölge birimleri için bağlayıcı kararlar Bürokratik düzenlemeler

Kamu finansal desteği

Koşullara bağımlı örgütlenme Gönüllü ve koşullu

bilgilendirme

Kamunun sağladığı danışma hizmetleri

Siyasal ortam Ulusal politikaların öne _{çıktığı bir siyasal ortam}

Ulusal politikalar ile bölgesel ve yerel politikaların ağırlık kazanması

Siyasi sorumluluk

Karar verme sorumluluğu olan merkezi hükümet Taşra teşkilatına verilen uygulama sorumluluğu

Ulusal hükümet ile bölgesel ve yerel örgütler (hükümetlerin) doğrudan politika

uygulamalarına yönelim Uygulamacı

kurumlar

Merkezi hükümet

Merkezi hükümetin taşra teşkilatları

Bürokratik ilişkiler

Bölgesel birimler Yarı özerk birimler Bürokrasi yerine, işletme yönetimi

İşlevsel yöntem

Otomatik / isteğe bağlı Sorunlara tepki veren (reactive)

Seçici olmayan

İsteğe bağlı

Sorunları öngörerek önlem geliştiren (proactive) Seçici

91

Merkezi yönetimler ile yerel yönetimler arasında kurulan ve yerel ekonomik kalkınmayı sağlamak amacındaki bölgesel kalkınma ajansları çoğunlukla tabandan tavana doğru örgütlenme modellerini benimsemekle birlikte, ulusal ölçekteki politikalar ise genel olarak tavandan tabana doğru örgütlenme özelliği taşımaktadır. Tabandan tavana yaklaşım genel olarak bölgesel kalkınma ajanslarına belli avantajlar getirmektedir. Bu avantajlar şöyle sıralanabilir; Bölgesel kurumun o bölgenin problemleri doğrultusunda tasarlanmış stratejileri üretmesi, daha etkin ve bürokrasiden uzak ilişkilerin kurulması, yarı-özerk yapılanan konum sayesinde siyasi müdahalelerden uzak kalınması, ekonominin yapısal sorunlarına uzun vadeli perspektiflerden bakabilmesi, bölgeye siyasi desteğin doğrudan ve etkili olarak girebilmesidir (Halkier, 2006).

Avrupa’daki bölgesel kalkınma ajanslarının birçoğu bağımsız kuruluşlar olmakla birlikte, politik desteği sağlayan kurumlara belirli mesafede durmak zorundadırlar. Bu kuruluşların çoğunun tek bir ekonomik ve politik desteğe sahip olmaları nedeniyle, yasal olarak bağımsız olsalar da faaliyetlerinde politik müdahale olasılığı mümkündür. Çizelge 3.2’de de görüleceği üzere bölgesel kalkınma ajanslarının sınıflandırması genel olarak politik destek sağlayan kurumlara, bürokratik özerkliklerine, kuruluş amaçlarına ve eylemlerine göre değişmektedir.

Çizelge 3.2 : Bölgesel kalkınma ajanslarının yasal yapıları (EURADA).

Yasal yapı Ülkeler

Kar amacı gütmeyen kuruluşlar Bulgaristan, Fransa, Macaristan, Ukrayna, Amerika

Kar amacı gütmeyen vakıflar Danimarka, Polonya Kar amacı gütmeyen şirketler Litvanya

Kamusal sorumlu limited şirket Hollanda, İrlanda, İtalya, Yunanistan, Almanya

Anonim şirket Slovakya, Polonya, Estonya

Kamu-özel anonim şirket Portekiz Yerel yönetim garantisiyle sınırlı

sorumlu şirket Birleşik Krallık

Sınırlı sorumlu şirket İsveç Karma ekonomi şirketi Fransa

92

Çizelge 3.2 : Bölgesel kalkınma ajanslarının yasal yapıları (EURADA) (devam).

Yasal yapı Ülkeler

Kamu-özel yasa kuruluşları İspanya

Vakıflar Romanya

Belediye girişimi Yunanistan

Belediyeler arası ajans Belçika

EURADA (1998), kurucularına (politik desteği sağlayanlara) göre bölgesel kalkınma ajanslarını, merkezi hükümet tarafından kurulanlar, yerel ve bölgesel otoriteler içerisinde kurulanlar, yerel ve bölgesel otoriteler tarafından kurulanlar ve kamu/özel sektör ortaklıkları tarafından kurulan bağımsız ajanslar olmak üzere dört ana grupta toplamaktadır.

Merkezi hükümet tarafından kurulan ilk gruptaki bölgesel kalkınma ajansları, genel olarak gelişmekte olan ülkelerde görülmekte ve üniter yapıya sahip devletlerde veya toplumsal bilincin tam olarak gelişmediği yerlerde reform hareketleri kapsamında dış desteklerle kurulmaktadır. Örnek vermek gerekirse Avrupa Birliği’ne yeni üye olan bazı Doğu Avrupa ülkeler ve Türkiye gibi aday konumdaki ülkeler sayılabilir. İkinci grupta yer alan ajanslar mevcut yerel ve bölgesel yönetimler içerisinde bulunmaktadırlar. Yerele yakın olmakla birlikte mevcut bürokrasi geleneği yüzünden uygulama güçleri azalma ihtimali olan bu kurumların etkinlikleri düşmekte, kaynaklara yeterince ve zamanında ulaşamamaları yüzünden işlevsiz hale gelebilmektedir. Üçüncü grupta yer alan ajanslar yerel ve bölgesel yönetimler tarafından kurulanlar olup daha hızlı karar alma mekanizmalarına sahip olsalar da politik tavırlara daha fazla bağımlıdır. Son grupta yer alan ajanslar ise kamu-özel sektör ortaklıkları tarafından kurulan bölgesel kalkınma ajanslarıdır. Hem yönetimleri hem de hedefleri bakımından kamu ve özel görüşleri bir araya getirebildikleri için bu tür ajanslar diğerlerine oranlara hem bir adım öndedirler hem de daha verimli çalışma şansına sahiptirler. Yönetimin hem kamu, hem de özel sektör tarafından ortaklaşa yapılmasıyla, halk katılımının da en iyi örneklerinden birini oluşturan bu tür ajanslar, EURADA’ya göre gelecekte en çok karşılaşılacak kalkınma ajansları türüdür (1998).

Politik desteği sağlayan kuruluşlar, ajansların yapılarında ve uygulama süreçlerinde önemli etkilere sahip olabilmektedir. Belirli bir mesafede duran ve politik desteği

93

sağlayan kurumlar (yerel, bölgesel veya ulusal) ise politikaların geliştirilmesine ve kaynakların kullanımına çok genel anlamda müdahale etmekle birlikte, stratejik girişimleri ve güçlerin kullanımını bölgesel kalkınma ajanslarının kendi bürokrasisine bırakmaktadır (Halkier ve diğerleri, 1998). Politik destek aynı zamanda ajansların bulunduğu ülkenin yönetim modeline bağlı olarak çeşitlenmekte ve yapılarını ülkeden ülkeye farklılıklar göstermektedir. Fransa ve İspanya gibi ülkelerde özel yasalara bağlı olan ajanslar çoğu ülkede bir çerçeve yasa veya devlet tarafından kurulmaktadır (Kayasü ve diğerleri, 2003).

Tunca (2011), Avrupa’daki kalkınma ajansları ile Türkiye’deki kalkınma ajanslarını karşılaştırdığı çalışmasında çeşitli bulgulara ulaşmıştır. Tunca (2011), Avrupa’daki kalkınma ajanslarının kamu ve özel sektör ağırlıklı bir yapıda kurulduğunu, ancak İtalya, İrlanda, İngiltere ve Türkiye’de merkezi yönetimin ağırlıklı olduğunu tespit etmiştir. Bu durumun Türkiye’de bölgesel yönetimlerin oluşmasından çekinilmesine bağlayan Tunca (2011); ülkemizin bölgeler arası dengesizlikleri giderme sürecinde olması sebebiyle Türkiye’deki kalkınma ajanslarının, altyapı projelerinin gerçekleştirilmesi, devlet yardımlarının sağlanması, yerel aktörlerin teşviki, bölgeler arası rekabetin sağlanmasına kadar geniş kapsamlı mekansal politikalara yoğunlaştığını ifade etmektedir.

Bölgesel kalkınma ajansları iç örgütlenmeleri itibariyle ikili bir yapıya sahiptir. Bir tarafta, yönetim kurulu, denetleme komitesi ve genel müdürlükten oluşan yönetimsel yapı bulunurken diğer tarafta ise, komisyonlar üzerinden teknik konuları inceleyen ve uzmanlardan oluşan bir yapı bulunmaktadır (EURADA, 1998). Yönetim kurulu, bölgesel kalkınma ajanslarını oluşturan paydaşlar tarafından seçilmekle birlikte, ortak hedeflere sahip ancak teknik olmayan temsilcilerden oluşur. Bazı ülkelerde ise merkezi yönetim kurul üyelerinin seçimine karışmakta ve bu üyeler merkezi yönetime karşı doğrudan sorumlu oldukları görevlerde de bulunabilmektedir.