Araştırmada Kullanılan İstatistiksel Yöntemler

Araştırmada Nedensellik Analizi (Causality Analysis) olarak adlandırılan çok değişkenli bir analiz metodu kullanılmıştır. Literatür incelemelerine dayandırılarak oluşturulan hipotezler, nedensellik analizi yardımıyla test edilmiştir. Söz konusu analiz yöntemi değişkenler arasında doğrusal bir ilişkinin tanımlanmasına ve modeldeki yolların neden-sonuç ilişkisinin görülmesine imkan vermektedir (Şimşek, 2007: 33).

Araştırma modelinde, doğrudan gözlemleyemediğimiz sekiz adet değişken bulunmaktadır. Bunların her birisi kendilerini en iyi şekilde açıklayabilen değişkenlerle -temsil değişkenleri- temsil edilmektedir. Ölçüm modeli doğrudan gözlemlenemeyen bu değişkenleri en iyi şekilde açıklayabilen değişkenlerin belirlenmesi anlamını taşımaktadır (Şimşek, 2007: 12). Yani araştırmada sekiz tane ölçüm modeli söz konusudur. Nedensellik analizinin kullanılmasının nedeni, söz konusu gözlemlenemeyen değişkenlerin birden çok temsil değişkeni ile ölçülmesine imkan tanımasıdır. Ayrıca araştırmada ölçüm modelleri arasında test edilmek istenen sebep-sonuç ilişkisi nedensellik analizi ile mümkündür. Hipotezler arasında nedenselliğin aranması, bu analiz yöntemini gerekli kılmaktadır.

Çok değişkenli analiz yöntemleri, Yapıyı Keşfedici ve Yapıyı Test Edici (Yapıyı Onaylayıcı) Yöntemler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Buna göre Yapıyı Keşfedici Yöntemlere Faktör Analizi, Kümeleme Analizi ve Çok Boyutlu Ölçekleme dâhil edilirken; Yapıyı Test Edici (Yapıyı Onaylayıcı) Yöntemlere Regresyon Analizi, Varyans Analizi, Diskriminant Analizi, Conjoint Analizi ve Nedensellik Analizi dahil edilmektedir (Kelemci, 2002: 107).

Nedensellik analizi araştırmalarında son zamanlarda kullanılan ve yukarıdaki ayırımda ikinci grupta -Yapıyı Test Edici (Yapıyı Onaylayıcı)- yer alan en verimli araçlardan birisi de bu çalışmada kullanılan Yapısal Eşitlik Modeli’dir (YEM) (Hoyle, 1995; Hair vd., 1998; Şimşek, 2007). Bu çalışmada YEM kullanılmıştır.

Son yıllarda sosyal bilimler ve davranış bilimlerinde, YEM’in kullanımı artmış; özellikle yabancı literatürdeki bilimsel araştırmalarda oldukça önemli olmaya başlamıştır (Hoyle, 1995: 1; Stelzl, 1991: 199–225). YEM, değişkenler arasındaki ilişkileri tanımlamaya yarayan, küçük bileşenlerden oluşan ve çoklu regresyon modelinin geliştirilmiş şekli niteliğinde genel bir modeldir (Hoyle, 1995: 3). Ölçüm ve yapısal bileşenler bir araya getirildiğinde ortaya çıkan sonuç, ölçüm hatalarından arındırılmış bir şekilde, değişkenler arası ilişkileri değerlendirmede kullanılan kapsamlı bir istatistiksel modeldir. YEM; oldukça genel, doğrusal, kesitsel ve istatistiksel bir tekniktir. Doğrulayıcı faktör analizi (Confirmatory Factor Analysis), path (yol) analizi ve regresyon analizi gibi birçok yöntemi içermektedir (Tanaka, 1993: 10–39). Temel olarak yapısal eşitlik analizlerinin amacı, önceden belirlenen ilişkilerin verilerle doğrulanıp doğrulanmadığını ortaya koymaktır (Hoyle, 1995: 2). YEM çalışmalarının temel özelliklerinden birisi, araştırmanın gerçekleştirilmeden önce literatür taramasının detaylı bir biçimde tanımlanmış olmasıdır. Çünkü YEM ile literatüre dayalı modeller test edilmektedir. Bu teorik çerçevenin önemi, değişkenler arasındaki ilişkiyi açıklamasıdır. Yani araştırmacı, bir dizi değişken arasındaki ilişkiyi araştırmaya başlamadan önce, teorik olarak bu değişkenler arasında olası ilişkileri belirlemek zorundadır. (Şimşek, 2007: 1).

Bu çalışmanın araştırma modelinde yer alan değişkenler arasındaki muhtemel ilişkiler, daha önceden yapılmış teorik ve ampirik nitelikteki çalışmalara dayanmaktadır. Bu çalışmada, literatürdeki söz konusu yapının Türkiye’deki hipermarketler için ne derece geçerli olduğunun tespiti beklenmektedir. Dolayısıyla araştırmada yapılmak istenilen, YEM’in varoluş nedeniyle çok yakından ilişkilidir. Nitekim YEM çalışmaları, önceden belirlenen teorik çerçevenin araştırmacının üzerinde çalıştığı problem ve bununla ilgili veri seti tarafından doğrulanıp doğrulanmadığını test etmek amacıyla kullanılmaktadır. Yani keşfedici olmaktan çok, doğrulayıcı bir tekniktir (Şimşek, 2007: 1). YEM, uygun bir model bulmaktan çok, “Belirli bir model geçerli mi?” sorusuna cevap aramaktadır. Bu durum, araştırmada YEM’in kullanılmasının temel nedenlerindendir.²³

Nedensellik analizi kapsamında değerlendirilen diğer yöntemler -regresyon, korelasyon analizi gibi-, değişkenler arasındaki ilişkileri tam olarak neden sonuç ilişkisi bağlamında ortaya çıkartamamaktadır (Nakip, 2003: 290). Bunun yarattığı güçlük son yıllarda YEM modellerine dayanan Path (Yol) Analizi yöntemi ile aşılmaya çalışılmaktadır. Nitekim Yol Analizinde doğrudan gözlemlenemeyen değişkenler arasındaki ilişkilerde (hipotez testleri) “bir değişkenin, diğerinin nedeni olduğu”nu saptamak mümkündür (Schumacker ve Lomax, 2004: 151, 159). Ayrıca YEM uygulamaları ile birden fazla bağımlı değişken analize dahil edilebilmektedir. Model test edilirken bir değişken aynı anda bağımlı ve bağımsız durumda olabilmektedir. Yani, bir değişkene nelerin etki ettiği görülürken, aynı değişkenin nelere etki ettiği de görülebilmekte ve bu şekliyle model bir bütün olarak test edilebilmektedir. Örneğin, araştırma modelinde ve hipotezlerde mağazaya karşı tutum üzerinde etkili olan değişkenler tanımlanabilirken (mağazaya karşı tutum bağımlı değişken konumundayken), söz konusu değişkenin, perakendeci markaya karşı tutum ve marka tercihini etkilediği (bağımsız değişken konumunda) tanımlaması da yapılabilmektedir (Schumacker ve Lomax, 2004: 4). Dolayısıyla araştırma modelinin bir bütün olarak testi ve modelde test edilmek istenilen

23 Modelleme açısından yapısal eşitlik çalışmaları doğrulayıcı modelleme, alternatif modeller ve model geliştirme stratejileri olmak üzere üç türe ayrılmaktadır. Araştırmada doğrulayıcı modelleme stratejisi kullanılmaktadır. Nitekim doğrulayıcı modelleme stratejisinde araştırmacının temel amacı, teoriye dayalı olarak çok net belirlenmiş bir modelin data tarafından doğrulanıp doğrulanmadığını test etmektir (Şimşek, 2007).

değişkenler arası ilişkiler YEM ile mümkün olmaktadır. Model bir bütün olarak test edildiğinde, modelde yer alan tüm değişkenlerin eş zamanlı etkileri izlenebilmektedir. Bu sayede modelde belirtilen tüm değişkenlerin birbirleri üzerindeki dolaylı etkileri de görülebilmektedir. Ayrıca bağımsız değişkenler arasında bazı ilişkilerin varsayımıyla, bağımsız değişkenler arasındaki korelasyona da izin verilebilmektedir. Yani bağımlı değişken, bağımsız değişkenler arasındaki etkileşim ile de açıklanabilmektedir (Schumacker ve Lomax, 2004: 157). Nitekim araştırma modelindeki bağımsız değişkenler arasında ilişkilerin varlığı ve bunların mağazaya karşı tutum üzerinde eş zamanlı etkilerinin olabileceği teoride belirtilmektedir. Bu açıdan da araştırmanın mantığı, YEM ile örtüşmektedir.

Ayrıca YEM’in, nedensellik analizi kapsamında değerlendirilen diğer analiz yöntemlerine göre araştırma hatalarını daha aza indirme özelliği bulunmaktadır. Örneğin, bir değişken üzerindeki varyansın bir ya da birden fazla değişkenle açıklanmaya çalışıldığı regresyon analizinde, değişkenlerin ortak varyans olarak ifade edilemeyen ve hata olarak adlandırılan varyans, regresyon denklemi içinde yer almaktadır. YEM’de bu hata denkleme katılan tüm değişkenlerin hata varyansları birbirleriyle ilişkilendirilerek kontrol altına alınmaktadır. Verilerin analizinde ölçüm hataları da dikkate alınmaktadır. Dolayısıyla daha güvenilir sonuçlar almak mümkündür (Schumacker and Lomax, 2004: 7, 152; Şimşek, 2007: 9).

Araştırmada YEM’e ilave olarak bazı analizler de uygulanmıştır. Keşifsel faktör analizi ve frekans dağılımları bunların başlıcalarıdır. Bu tür analizlerde SPSS 15.0 (Statistical Package for the Social Sciences) paket programı kullanılmıştır.

YEM analizleri ve araştırma hipotezlerinin test edilmesi amacıyla, faktör analizleri ile regresyon analizlerinin bir arada yapılabildiği AMOS istatistiksel paket programı kullanılmıştır²⁴ AMOS, regresyondan daha fazlasına ihtiyaç duyulduğunda kullanılabilecek yapısal eşitlik modelleme aracıdır. Bu çalışmada da AMOS yardımıyla nedensel modeller kurulmuş ve analiz edilmiştir.

24 James Arbuckle tarafından geliştirilen AMOS programı, Yapısal Eşitlik Modellemesinde kullanılan bir yazılımdır (Schumacker ve Lomax, 2004).