ANLATIM BOZUKLUKLARI

Anlatım bakımından bozuk ve yanlış yazılan metinler, genellikle metni okuyan kişide olumsuz düşüncelerin oluşmasına neden olmaktadır. Yazışmalarda bozuk anlatım ya da yanlış sözcük ve cümle kullanımını önlemenin temel koşulu, yapılan hataları görebilecek ve bu hataları düzeltebilecek kadar dilbilgisi kurallarını öğrenmektir.

Anlatım bozuklukları çeşitli nedenlere bağlı olarak ortaya çıkar. Bir cümlede aynı anda birden fazla kelimenin kullanılması, kelimelerin yanlış anlamlarda kullanılması, kelimelerin yerinde kullanılmaması ve eklerin yanlış kullanılması gibi nedenler anlatım bozukluklarının nedenleri arasında gösterilebilir. Özel veya resmi yazışmalarda kısaltmaların bilinen kurallara göre yapılmaması da bir başka dil ve anlatım bozukluğu nedenidir (Tutar, 2002:42-43). Kısaltmaların kullanımı konusuna en yaygın uygulama, ifadenin ilk geçtiği yerde açık ve kısaltma biçiminin birlikte kullanılmasıdır. Metnin devamında söz konusu ifadenin yalnızca kısaltmasını kullanmak yeterlidir. Yaygın olarak kullanıldığı düşüncesiyle ya da İmlâ Kılavuzu’nda bu şekilde yer aldığı göz önünde bulundurularak bazı yazışmalarda açık biçimleri olmaksızın doğrudan kısaltma kullanılmaktadır. Ancak bu tür uygulamalar zaman zaman karışıklığa neden olmaktadır. Örneğin; İmla Kılavuzu’nda Anadolu Üniversitesi, Ankara Üniversitesi ve Atatürk Üniversitesi’nin kısaltması ‘A.Ü.’ şeklinde gösterilmektedir. Başlıkta ya da metin içinde açık adı yazılmaksızın A.Ü. kısaltmasının kullanılması, yazışmanın yanlış şekilde işleme konmasına ya da işlem süresinin uzamasına neden olabilir.

Yazılı anlatımlarda genel olarak yapılan yanlışları, biçimsel yanlışlar, dilbilgisi yanlışlar, anlatım yanlışları, düzenleniş yanlışları, yazım ve noktalama yanlışları olmak üzere altı grupta toplamak mümkündür (Aktaş ve Gündüz, 2004:115). Ancak burada edebi metinlerde yapılan cümle hataları ayrıntılı olarak ele alınmayacak; genel olarak yazışmalarda yapılan anlatım ve cümle yapılarındaki bozukluklar ele alınacak ve bu hatalara ilişkin örnekler verilecektir.

Genel olarak yazılarda yapılan anlatım bozuklukları şu başlıklar altında toplanabilir:

Gereksiz kelimeler: Cümlelerde gereğinden fazla sözcük ya da

sözcüklerin kullanılması en çok yapılan hatalardan biridir. Cümlelerde gereksiz sözcük kullanımı, anlatılan konunun etkisini azaltmaktadır. Bu tür sözcüklerden arındırılmış cümlelerde anlam yönüyle azalma ya da değişme olmaz.

(Uçakların iniş-kalkış yaptığı) havaalanları şehrin güvenliğini tehdit etmeyecek şekilde planlanmalıdır.

Eşanlamlı kelimeler: Aynı cümle içinde arka arkaya eşanlamlı

kelime kullanımı da yazılarda sık sık yapılan hatalardan biridir. Bu tür kelimelerden birinin yazılmasına gerek yoktur.

Artık büyük şehirlerde (dış mahalleler) ve (varoşlar) imar planı kapsamında yeniden düzenlenmelidir.

Gereksiz yardımcı fiiller: Cümleler, çıkarıldığında anlamı

bozmayacak her türlü sözcükten arındırılmalıdır. Bu konuda yapılan hatalardan biri de gereksiz yere kullanılan yardımcı fiillerdir.

Sınavlara en az iki kimlik belgesi getirmek gereklidir. (getirilmelidir)

Sözcüklerin yanlış anlamda kullanımı: Yazılarda anlam

bakımından birbirine yakın kelimelerin sık sık karıştırıldığı görülmektedir. Metni yazmadan önce kaleme alınmak istenen konuyu en iyi karşılayacak sözcüklerin seçimine özen gösterilmelidir. Ancak burada öncelikli amaç, birbirine çok benzeyen terimler arasındaki farkları bilmek ve sözcüklerin kullanımında hata yapmamaktır.

Anlatım bozuklukları çeşitli nedenlere bağımlı olarak ortaya çıkar. (bağlı)

Toplantıda ekonomik istikrarın önemi vurulduktan sonra, kültürel konulara geçildi. (vurgulandıktan)

Kurumun en yetkin bir bölümünde çalışıyor. (etkin)

Yabancı kelime kullanımı: Yazılarda, yazanın kültür düzeyi,

mesleği ve yaşadığı çevrenin etkisiyle çoğu zaman yabancı kelimelerin kullanıldığı görülmektedir. Bu kelimeler bazen batı, bazen de doğu kaynaklı olabilmektedir. Ayrıca bazı iş alanlarında mesleki terimlerin yazışma metnine de yansıdığı görülmektedir. Örneğin, genellikle tıp ve bilişim alanlarında çalışan insanlar mesleki terminolojilerini yazışma dillerine aktarmaktadırlar. Bu tür alışkanlıklardan olabildiğince kaçınmak, yazı dilinin sadeleştirilmesini sağlamak ve Türkçe sözcükleri tercih etmek gerekir.

YÖK’ün akredite etmediği diplomalar geçerli sayılamaz. (onaylamadığı)

Belgeyi kurumun en üst yöneticisi tasdik etmek zorundadır. (onaylamak)

Tamlama hataları: Bu tür hatalar, isim ve sıfat tamlamalarının

yanlış ya da eksik kullanımından doğmaktadır. Genellikle arka arkaya sıralanan tamlamalarda bu tür yanlışlar yapılmaktadır.

Üniversitelerin bir çoğunda sosyal ve fen bilimleri alanında eğitim programları bulunmaktadır. (sosyal bilimler ve fen bilimleri)

23 Eylül 2004 tarih ve 134 sayılı yazınız elimize ulaştı. (… 2004 tarihli ve …)

Akış ve elektronik sistem, bu tür yapılarda en çok tutulan modellerdendir. (akış sistemi ve elektronik sistem)

Çelişki hataları: Yazılarda zaman zaman aynı cümle içinde

birbiriyle çelişen sözcükler veya kavramlar kullanılmaktadır. Bu tür hatalar bazen yazıyı okuyan kişinin konuyu bütünüyle yanlış anlamasına bile neden olabilmektedir.

Kesinlikle adamın taşıdığı yük miktarının 150 kg.’ın altında olmadığını tahmin ediyorum.

Mantık hataları: Bu tür hatalar, kelimelerin cümle içinde uygun yerlerde kullanılmamasından doğmaktadır.

Eski karayolları bölge müdürü Ali Kömürcü emekli olmuş. (Karayolları eski …)

Özne hataları: Yazılarda en çok yapılan hatalardan biridir.

Genellikle bu tür hatalar birden fazla öznenin aynı fiile bağlanmasında ya da aynı öznenin birden fazla fiil ile ilişkilendirilmesinde ortaya çıkmaktadır.

Kadınların dünyası erkeklerinkinden farklıdır, farklı düşünürler.(..., onlar farklı düşünürler.)

Tümleç hataları: Sıkça yapılan hatalardan biri de tümleç

yanlışlarıdır. Cümle içinde birden fazla yüklemin uyumlu olmayan benzer tümleçlerle bağlanmasından kaynaklanmaktadır.

Onu çağırdıklarını ve hediye verdiklerini söyledi. (… ve kendisine hediye verdiklerini…)

Buradan gidecek miyiz, yoksa kalacak mıyız?(…yoksa burada kalacak mıyız?)

Bu küçük uçak ses hızının üstünde aşağıya ve yukarıya çıkamaz. (… aşağıya inemez ve …)

Yüklem hataları: Bu tür hatalar, cümle içinde birden fazla fiil

veya yardımcı fiil kullanılması gerekirken, yalnızca bir fiilin kullanılması durumunda ortaya çıkmaktadır. Etkenlik-edilgenlik, teklik-çokluk veya zaman uyumsuzluğu nedeniyle ayrı fiillerle yazılması gereken cümlelerin, aynı fiille bağlanması bu tür anlam bozukluklarının yaşanmasına neden olmaktadır.

Bu ülke ucuz, ama güvenli değildir. (... ucuzdur, ama güvenli değildir.)

Bu tür yarışlara sağlık sorunu olmayan, gözleri iyi görmeyen ve dirençli olmayanlar katılamaz. (…sağlık sorunu olmayanlar katılır; …)

IV. BÖLÜM