ABD DENEYİMİ- WASHİNGTON EYALETİ, SEATTLE ÖRNEĞİ:

birisi de, kentlerin varolan doğal ve tarihi-kültürel kimliklerinin korunarak geliştirilmesidir. Çağımızda, bu konular “kentli hakları” arasında sayılmaktadır. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin 25.

maddesine göre; herkes kendisinin ve ailesinin sağlığı ve gönenci için yeterli beslenme, giyinme, konut, sağlık ve diğer zorunlu kamusal hizmetleri içeren bir yaşam düzeyine erişme hakkına sahiptir. Bunu sağlamak da başta yerel, ulusal olmak üzere, küreselleşen dünyada giderek bölgesel ve uluslararası yönetimlerin sorumluluğu olmaktadır. Günümüzde, özellikle “insanlığın ortak mirası” söylemi ile, koruma sorunsalına ulusal sorumluluğun ötesinde uluslararası sorumluluk alanı olarak bakılmaktadır. Ancak, koruma projeleri için uluslararası örgütlerce sağlanan parasal kaynaklar da oldukça sınırlıdır.

Öncelikle, geliştirilen uluslararası koruma söylemlerinin yanısıra, bu politikaları yaşama geçirecek uygulama araçları da geliştirilmelidir.

Tarihsel-kültürel değerlerin korunması sorununun genel planlama sorununun bir bileşeni olarak ele alınması, bazı koruma kavram ve yaklaşımlarının geliştirilmesi, belgeleme (tespit ve tescil) uygulamalarının kurumsallaşmış olması, koruma uygulamalarının özendirilmesi gibi pekçok konuda, ABD’nin koruma çabalarına katkısı olmuştur. Diğer yandan; küreselleşme sürecinin en önemli mimarı olarak ABD’nin koruma alanındaki birikiminin bu çalışmada kısaca aktarılmasının tezin temel konusu bağlamında da yararlı olacağı düşünülmektedir.

Amerika’da tarihi koruma için, daha çok, “historical preservation” terimi kullanılmakta olup, koruma sözcüğü bir bakıma, kurum isimlerinden esinlenerek kavramsallaşmıştır.⁶⁸ “National Trust for Historical Preservation”,

“The Association for Preservation Technologies”, “Preservation of New England” gibi örneklerin sayısı arttırılabilir.

ABD’nde tarihsel mirasın korunması çabalarının, 1859 yılında, bir grup Virjinyalı bayanın Ann Pamela Cunningham başkanlığında Mt. Vernon Ladies Association’u (Vernon Dağı Bayanlar Derneği) kurması ile başladığı belirtilmektedir.⁶⁹ Dernek, George Washington’un evinin restore edilmesi amacıyla kurulmuştur. Önce, Virginia eyalet senatosundan ve Kongre’den özel izin çıkartılarak evin mülkiyeti derneğe geçirilmiştir. Yapının restorasyonu için arşiv belgelerinden yararlanılmıştır. Bu arada, yapının 1835 yılında yanan serası yeniden inşa edilmiş ve bahçesi o dönemin peyzajına uygun şekilde bitkilendirilmiştir. 1859 yılından bu yana, taşınmazın müze

68 Fitch, 1988, s. 39.

69 Fitch, a.g.e, s. 88-90.

olarak işletilmesi ve bakımı adı geçen dernekçe yürütülmektedir.⁷⁰ Müzeyi her yıl milyonlarca kişinin ziyaret ettiği belirtilmektedir.

Bu uygulamadan sonra Amerika’da devlet yardımı almaksızın, gönüllü özel kuruluşlarca yürütülen koruma uygulamaları yaygınlaşmıştır (Virginia’daki Thomas Jefferson evi, Tennessee’deki Andrew Jackson evi vd.). Ancak bu tür uygulamalar daha çok tek yapı ölçeğinde kalmıştır.

Kent bütünü ölçeğinde koruma çabaları için, Virginia’daki Williamsburg uygulaması iyi bir örnektir.⁷¹ 1929 yılında başlatılan bu proje, daha çok müze-kent şeklinde kurgulanmış bir koruma örneğidir. Projede, 1775 yılında Virginia’nın başkenti olan kentin, o yıllardaki görüntüsü ile yeniden canlandırılması hedeflenmiştir. 1753 yılında hazırlanmış olan harita ve arşiv bilgilerinden yararlanılarak; zamanla yıkılmış bulunan yapılar yeniden inşa edilmiş, sonradan yapılan tüm eklentiler de yok edilmiştir. Bu anlayışla, tüm kent restore edilmiş ve o dönemin görkemi yaşatılmaya çalışılmıştır. Kısaca, bir müze kent yaratılmıştır.⁷² Bu uygulama, kentlerin bilinen dinamik gelişme yapılarına karşın durağan, bir anlamda, müzelik koruma anlayışının kent bütününe yansıtıldığı ilginç bir örnektir.

Küreselleşme baskısına karşı, tarihi eserlerin ne tür bir değişim ya da direnç gösterebildiğinin örneklerden birisi de ABD, San Francisco’daki Bank of California binasıdır. Orijinal yapı 1908 yılında Korinth sütunlu bir yapı olarak inşa edilmiştir. Yapı, korunmaya değer, özgün bir yapı olarak

70 Ek-1: 3,4 nolu fotpğraflar.

71 Fitch, a.g.e, s. 93-103.

72 Ek1-: 5,6 nolu fotoğraflar.

değerlendirilmektedir. Ancak, 1950’li yıllarda Bankanın yapı alanını genişletmek için kat ekleme isteği gündeme gelmiş ve dönemin eğilimleri ile yüksek katlı bir yapı yapılmak istenmiştir. Sonuçta, koruma adına, öndeki orijinal yapı restore edilerek “korunmuş”, ancak, hemen bu yapıya bitişik 24 katlı “ek” bir gökdelen yapılmıştır. ⁷³ Böylece, Banka’nın orijinal yapısı, sözde, çevresi ile “uyumlu!” hale getirilmiştir.⁷⁴

Federal ve eyalet düzeyinde koruma uygulamalarını yönlendirmek üzere, 1966 yılında “Tarihsel Koruma Yasası” (Historical Preservation Act) çıkartılmıştır.⁷⁵ Söz konusu yasa metninde; “tarihsel koruma”, “tarihsel değer”, “tarihsel kaynak” gibi kavramlar kullanılmaktadır. Yasada tarihsel koruma, şimdiki ve gelecek kuşaklar için yapılı çevrenin, çalışma, yaşama ve dinlenme amacıyla, etkin biçimde korunması süreci olarak tanımlanmaktadır.

Söz konusu yasa, 1992 yılında değiştirilmiş ve Federal düzeyde tarihi yerleri belgeleyecek (tescilini yapacak) kurum olarak “National Register of Historic Places” oluşturulmuştur. Belgelemede, tarihi, mimari, arkeolojik, mühendislik ve kültürel ölçütler esas alınmaktadır.

Bu federal yasa ile ayrıca, eyaletler düzeyinde (State Historic Preservation Office) Tarihi Koruma Büroları kurulması öngörülmüştür.⁷⁶ Bu bürolar koruma planının hazırlanması, tarihsel değerlerin belirlenerek tescile aday

73 Fitch, a.g.e, s. 201.

74 Ek1-: 7,8 nolu fotoğraflar.

75 Greg Griffith, Historic Preservation: A Tool for Managing Growth, Washington State Growth Management Program, Washington State Department of Community Development, 1994, Olympia WA, s. 4.

76 Griffith, a.g.e., s. 5.

gösterilmesi, her konuda teknik yardım verilmesi, korumaya yönelik federal fon ve vergi teşviklerinin yönetilmesi ve kazı izinlerinin verilmesinden sorumlu tutulmuştur. Yerel yönetimler de korumadan sorumlu temel kuruluşlar arasında yer almaktadır.

Amerika’da federal düzeyde herhangi bir yapının tescile konu edilmesi, bizdeki gibi genelde, mülk sahibinin kullanımını kısıtlayacak istenmeyen, yaptırımcı bir kamu tasarrufu olarak değerlendirilmemektedir. Aksine, ülke mirasına sahip olmuş bir kişi olma sıfatıyla, bir gururlanma aracı olarak görülmektedir. Diğer yandan; koruma uygulamalarını özendirmek üzere, bir dizi araç da geliştirilmiştir. Yapıların korunması, onarımı ve geliştirilmesi için ulusal fonlardan yüklüce destek verilmektedir. Bunlar koruma yatırımları için uygulanan krediler, hibe fonları, vergi matrahında indirim, açık alan vergileri, toplumsal kalkınma fonları, ulaşım fonları, turistik tesis yatak vergileri vb.

araçlardır.⁷⁷ Taşınmaz sahipleri yapılarını tescil ettirerek, bu teşviklerden yararlanabilmek için; yoğun bir çaba içine girmektedir. Federal ölçekte, tescile önerilebilecek eserlerle ilgili ölçütler İçişleri Sekreterliğince geliştirilmiştir.⁷⁸ Genel esaslar bu organca belirlenmiş olup ayrıca; her bir eyaletin kendi esaslarını saptama yetkileri de bulunmaktadır.

77 ABD’nde koruma konusunda geliştirilen uygulama araçlarının listesi Ek-1.8’de verilmektedir.

78 Bu ölçütler:

ƒ Mekan, tasarım, doku, malzeme, işçilik, duygusal bütünlüğü olan;

ƒ ABD tarihi için önemli katkıları olan olaylarla ilintili bulunan,

ƒ Geçmişte, önemli kişilerin yaşamları ile ilgili olan,

ƒ Yapım metodu, tipi ve dönemi bakımından özgün karakter taşıyan, usta bir işçiliği temsil eden, artistik üstünlüğü olan ya da ayrı ayrı özelliği olmasa bile birlikte özgün ve farklı bir bütünlük taşıyan,

Washington Eyaleti - Seattle, Pioneer Meydanı Koruma Uygulaması:

Tarihsel koruma, Washington’ un yaşam kalitesinin yükseltilmesinin bir aracı olarak eyalet yönetimince özellikle vurgulanmaktadır. Bugüne kadar ABD’nde gerçekleştirilen tüm tescillerle birlikte Washington Eyaleti-Tarihi Yerler Tescil Bürosu (The Washington State Register of Historic Places) ve Washington Eyaleti Kültürel Kaynaklar Envanteri (The Washington State Inventory of Cultural Resources) bilgilerine elektronik ortamda ulaşmak mümkündür.

Seattle kentinin de içinde yer aldığı Washington Eyaletinde, Eyalet düzeyinden başlayarak mahalle ölçeğine kadar inen, kademeli bir planlama sistemi söz konusudur. Tüm planlama kademelerinde de doğal, tarihsel-kültürel değerlerin korunması temel hedeflerden birisi olarak öngörülmektedir.

• Washington Eyaletinin ana strateji planı olarak kabul edilen “Growth Management Act”, dört alt bölge yönetimini kapsamaktadır.⁷⁹ Bunlar King County, Snohomish County, Kitsap County ve Pierce County bölge yönetimleridir. Söz konusu yasada 13 temel amaçtan birisi olarak; “tarihsel, kültürel ve arkeolojik önemi olan sit, yapı ve alanların tescil edilerek korunmalarının sağlanması ve özendirilmesi” konusu

ƒ Tarih öncesi ve tarihe ilişkin önemli bilgiler sunan,

ƒ Amerikan tarihinde mimari, arkeolojik, kültürel önemi olan, bölgeler, sitler, yapılar ve objeler .

79Ek-1.5’da Washington eyaleti alt bölge sınırları haritası verilmektedir.

vurgulanmaktadır.⁸⁰ Ayrıca, korumanın gerekçeleri ve ilkeleri ayrıntılı bir biçimde açıklanmaktadır.⁸¹ Washington Eyaleti için hazırlanan üst ölçekli plan niteliğindeki bu belge, eyalet sınırları içindeki bölge, alt bölge ve kent belediyeleri için yönlendirici ve denetleyici çerçeve plan biçimindedir.

• Bölgesel ölçekteki planlama kademesi olarak “Puget Sound Vizyon 2020” planı hazırlanmıştır.⁸² Bölge, yukarıda sözü edilen 4 alt bölgenin 63 kentini kapsamaktadır. Bu plan da özellikle bölgesel ölçeğin gerektirdiği analizlerle, kentsel gelişme ve ulaşım planlaması ilkeleri belirtilmekte olup, alt bölge planları için yönlendirici kararlar içermektedir. 1990 yılında Bölge Meclisince yürürlüğe sokulan Vizyon 2020 planında, doğal değerlerin yanısıra tarihi-kültürel değerlerin de korunması yönünde kararlar bulunmaktadır.

• Alt bölge planı olarak hazırlanan King County 2012 planı ise Kentsel Gelişme Yönetimi Planlama Meclisince (Growth Management Planning Council), 1992 Ekim ayında onaylanarak yürürlüğe girmiştir.

Planlar 34 kent yönetimini ve çevresindeki kırsal alanları kapsamaktadır. Doğal değerlerle birlikte tarihsel-kültürel değerlerin korunması konusuna; koruma gerekçeleri ve ilkeleri ile birlikte alt

80 State of Washington’s Growth Management Act and Related Laws, Washington State Community, Trade and Economic Development, Growth Management Program, Local Government Division, 1998, s. 4.

81 Griffith, 1994, s. 1.

82 Regional Review, Monitoring Change in the Central Puget Sound Region, Puget Sound Regional Council, Eylül 1997.

ölçekli planlar için yönlendirici kararlara yer verilmektedir.⁸³ Bu bağlamda; tüm kent ve kır yönetimlerine, ayrı ayrı ve birlikte (ortak) tarihsel değerlerini saptanıp korunması, plan kararlarının bu doğrultuda oluşturulması istenmekte ve varolan tarihi kimliklerin korunması bir görev olarak verilmektedir.

• Kentsel ölçekte koruma çabaları için Seattle kenti iyi bir örnektir.⁸⁴ King County sınırları içinde bulunan Seattle kentinin geçmişi de çevre değerlerine duyarlı bir toplum yapısı sergilemektedir. Yörenin ilk yerli toplumu olan “Duwarmish" Kızılderililerinin reisi Seattle tarafından, 1853-1857 yılları arasındaki Amerikan Başkanı Franklin Pierce'e hitaben yazılmış olan mektupta, doğal ve kültürel değerlere duyulan saygı ve verilen önem açıkça belirtilmektedir. “Washington'daki büyük başkana” hitabı ile başlayan mektupta;

“Hiç kimsenin (kendilerinin veya başkasının) mülkü olamayacak gökyüzünü, toprakları, havayı, suyu, ormanı onlara satmasının mümkün olmadığı, istenen toprakların her karışının atalarının ve kendilerinin anıları ile örüldüğü, beyaz adamların çevre sorunları ve kirliliğinin nedeni olduğu, flora ve faunası ile doğal değerlerin onların getireceği demir yığınlarından (demiryolu ve trenlerden) daha önemli olduğu belirtilerek;

beyazların da kendileri gibi toprağı, doğayı sevmesini, toprakla birlikte üzerindeki tüm canlıların da gelecekteki çocuklar için korunması gerektiği” ⁸⁵

83 King County Countywide Planning Policies, Haziran’98 Güncelleştirilmiş baskısı, s. 35.

84 Ek-1.6’de Seattle kenti arazi kullanım haritası verilmektedir.

85 <http://www.barefootsworld.net/seattle.html>, (3.2.2004).

yazılmaktadır.Oldukça uzun ve şiirsel bir dili olan mektup, bugün bile geçerli olabilecek koruma felsefesi ile yazılmıştır.

Seattle kentinin en eski mahallelerinden birisi olan “Pioneer Square”, Duwamish Kabilesi’nin de yerleştiği bir bölgedir.⁸⁶ 1800 yıllarından önce burada 200 kadar yerli nüfus yaşarken,⁸⁷ 1851 yılında 22 kişilik ilk beyaz grup denizden bölgeye gelerek burada yerleşmeye karar vermişler. 1853 yılında bölgenin ilk ağaç sanayisi yine bu alanda kurulmuş ve 1861 yılında da bölgede ilk üniversitenin açılmasına karar verilmiştir. Giderek kent, hızlı bir gelişme ve çevreye yayılma sürecine girmiştir. Doğal değerler bakımından oldukça varsıl olan bölgede, Pioneer Square yerleşim bölgesine de korunacak tarihsel-kültürel değer olarak önem verilmektedir.

1970 yılında bölge “National Historic District” olarak tescil edilerek, federal düzeyde koruma statüsüne alınmıştır. 1974 yılında alan için hazırlanan koruma planı, ise Seattle kent bütünü planı gereğince, 1995 yılından sonra revize edilmiştir.

Seattle kenti için Seattle Belediyesi, Stratejik Planlama Bürosu (City of Seattle-Strategic Planning Office) tarafından hazırlanarak 25 Temmuz 1994 tarihinde yürürlüğe giren Seattle Kapsamlı Planında (Seattle’s Comprehensive Plan), “Sürdürülebilir Seattle’a Doğru” (Toward a Sustainable Seattle) hedefi slogan olarak temel alınmıştır. Planın dokuz temel bileşeninden birisi olarak belirlenen kültürel varlıklar bileşeni

86 Ek-1.7. “Pioneer Square“ görüntüleri, 7,8 nolu fotoğraflar.

87 Caroline Tobin, Seattle’s Charecter, City of Seattle, Office for Long-Range Planning, Nisan’91, s. 3.

altında, kent kimliğini oluşturan tarihi- kültürel değerlerin korunması konusuna; gerekçeler, amaçlar ve izlenecek politikalar bağlamında ayrıntılı bir biçimde yer verilmektedir.⁸⁸

• Yürürlüğe giren kentsel ölçekteki Seattle Kapsamlı Planının ardından, mahalle ölçeğinde planlama çalışmaları gündeme gelmiştir. Bu çerçevede Pioneer Square Planlama Komitesince hazırlanmış olan

“Pioneer Square Neigborhood Plan” tasarısı 1998 yılında kamuoyunda tartışmaya açılmıştır. Planlama sürecinde tümüyle orada yaşayanları ve girişimcileri sürece katan bir yaklaşım izlenmiştir. Koruma planı doğrultusunda projeler ve uygulama araçları geliştirilmektedir.

Katılımcı bir süreçle hazırlanan planların uygulanması için federal, bölgesel, alt bölgesel ve kentsel fonlar kullanılmaktadır. Bu fonlardan sağlanan destekleme kredileri ve yardımları nedeni ile, Seattlelılar sahip olduğu binalarını tarihi eser olarak tescil ettirmeye çalışmaktadır.

Görüleceği gibi, kentlerdeki tarihi-kültürel değerlerin korunması sorunu, başta ekonomik ve teknik olanakların varlığı olmak üzere, toplumun her kesiminin bu konulardaki duyarlılığı ile bilinçlenme sorunudur. Öte yandan, toplumsal duyarlılık ve bilinçlenmenin arttırılması ve her ölçekte koruma planlarının katılımcı bir süreçle hazırlanarak tüm yer seçimi ve gelişme kararlarında doğal ve tarihi-kültürel değerlerin korunması konusunun içselleştirilerek, bu kararların yaşama geçirilmesi ise, güçlü ve kararlı bir kamu yönetimini gerektirmektedir. Alt ölçekli

88 Seattle’s Comprehensive Plan-Toward a Sustainable Seattle, A Plan for Managing Growth 1994-2014, City of Seattle, Strategic Planning Office, 1997, s. 133-140.

planlamaların ve projelendirmelerin başarı şansı da, üst ölçekli planların varlığı ve tüm plan çalışmalarının tutarlı kademeli birlikteliği ile artmaktadır. Üst yönetimlerin koruma projelerine vereceği destekle de projelerin uygulanma başarısı artmaktadır. Bu nedenle, Seattle kentine ilişkin planlama ve koruma uygulamaları, çalışmada örnek olarak aktarılmıştır.

Diğer yandan; Seattle, çevre duyarlı yaklaşımları ile olduğu gibi, küreselleşme karşıtı gösterileri ile de dünya kamuoyuna ismini duyuran bir Amerika kentidir. Anımsanacağı üzere; 2000 yılında Dünya Ticaret Örgütü toplantıları sırasında kent büyük çaplı gösterilere tanıklık etmiştir.

Gösterilerde küreselleşmenin özellikle çevreye, toplumlara ve kültürel kimliğe olumsuz etkileri dile getirilmiştir. Söz konusu gösterilerde de dile getirilen, küreselleşmenin yarattığı olumsuz gelişmeler çalışmanın ikinci bölümünün konusunu oluşturmaktadır.