ġEDD-Ġ RĠHÂL HADÎSĠNĠN GEÇTĠĞĠ TEMEL HADĠS KAYNAKLARI

ġedd-i rihâl hadîsi Arap gramerinin kendine ait bazı özellikleri, lafız-anlam iliĢkisi ve cümlelerde yapılan hazif ve takdîr gibi bazı filolojik hususiyetlerden dolayı literal olarak okunduğunda yanlıĢ anlaĢılmaya müsait hadîslerden biri olduğu müĢahede edilmektedir. Nitekim Ġslam tarîhi boyunca bu hadîs etrafında âlimler tarafından yapılan açıklamalar, zikredilen yanlıĢ anlaĢılmaları minimize etmiĢtir.

Bunun yanında meĢhur Oryantalist Ignaz Goldzıher106 tarafından sadece ġî„î Ya„kubi‟ye dayandırılarak mevzû„ olduğu iddia edilen ve araĢtırmamıza konu olan ġedd-i rihâl hadisi, baĢta Kütüb-i Sitte olmak üzere birçok temel hadis kaynağında sıklıkla yer almaktadır. Nitekim bu hadîs, hicrî ikinci asırda vücut bulmuĢ hadis kaynakları yani cüzler, müsnedler, musannefler ve daha sonraki yüzyıllarda telif edilen, Kütüb-i Sitte ve Kütüb-i Tis‟a baĢta olmak üzere birçok hadîs kaynağında sıklıkla zikredilmektedir.

Her Ģeyden önce çalıĢmamızda ġedd-i rihâl hadîsinin tarihsel süreçte geçirdiği râvî tasarrufuna dayanan lafzi farklılıklar irdelenecektir. Bu irdeleme, hadîsin metninde veya manasında bir değiĢiklik olup olmadığının görülmesine, hadisin sıhhatinin tespitine ve doğru anlaĢılmasına katkı sunacaktır.107

Zira aynı hadîsin isnâd zinciri değiĢmediği halde farklı kaynaklarda farklı lafızlarla rivâyet

106 _{Talat Koçyiğit, Goldzıherin Hadîsle ilgili Bazı GörüĢlerinin Tahlil ve Tenkidi, Ankara}

Üniversitesi, Ġ.F.D, Yıl:1967, c. 15, s. 49-53.

24

edilebildiği görülmektedir. Buda hadîs kaynaklarını tasnif edenlerin veya isnâd zincirinde yer alan ravîlerin, yaygın bir Ģekilde hadîsleri mana ile rivâyet ettiklerini göstermektedir.108 Böylelikle sened tenkidinin ilk adımı atılmıĢ olunacaktır.109 Ancak çalıĢmamızda bir sınırlama yapmamız gerekmektedir. Söz konusu ġedd-i rihâl hadîsi, birçok temel hadîs kaynağında sıklıkla yer almaktadır. Bundan dolayı bir tezin sınırlarını aĢmama adına bizler konumuzu Kütüb-i Sitte ve onlardan önce telif edilmiĢ olan Cüz, Musannef, Müsned, Mu‟cem, Câmi‟ ve Sünenlerdeki rivayetleri göz önünde bulundurarak sınırlandırmayı uygun gördük. Zira daha sonra telif edilen eserlere bakıldığında genelde bu eserlerden faydalandıkları görülecektir. Bunun yanında Kütüb-i Sitte ve daha önce yazılan eserler araĢtırmamızın kaynaklarını teĢkil etmekle beraber, Kütüb-i Sitte sonrası kaynaklardan konumuzla alakalı önemine binaen önemli bulduklarımıza da ayrıca yer verilecektir.

ġedd-i rihâl hadîsi, Kütüb-i Sitte‟den önce te‟lif edilen ve hadis kaynakları arasında cüzler diye adlandıran ve tarihsel olarak en eski cüzlerden olan, Basralı meĢhur tâbi„î, âlim ve zâhid Hasan-ı Basrî‟ye (ö. 110/728) nispet edilen Fedâîlu

Mekke adlı eserde yer almaktadır.

Yaptığımız araĢtırmalara göre ġedd-i rihâl hadîsi, Fedâilu Mekke adlı eserden sonra Kâdu‟l-Kudât olarak bilinen Ebû Hanîfe‟nin meĢhur talebelerinden Ebû Yûsuf‟un (ö. 182/798) el-Âsâr adlı eserinde de geçmektedir.

ġedd-i Rihal hadisi, Ebû Yûsuf‟un ders arkadaĢı ve Ebû Hanîfe‟nin meĢhur talebesi Muhammed b. Hasan eĢ-ġeybânî‟nin (ö. 189/805) ahkâm hadislerinin toplandığı ve Hanefî fıkhında delil olarak kullanılan el-Âsâr adlı eserinde de yer almaktadır.

Keza ġedd-i rihâl hadîsi, ilk müsned hadîs müelliflerinden Ebû Dâvûd et- Tayâlisî‟nin (ö. 204/819) el-Müsned adlı eserinde de yer almaktadır.

Ayrıca ġedd-i rihâl hadîsi, Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San„ânî (ö. 211/826- 27) el-Musannef, Ġbn Ebî ġeybe‟nin (ö. 235/849) el-Musannef, Ahmed b. Hanbel‟in

108 _{Mehmet Bilen, Ġbn Hacer‟in Buhârî Savunusu, Ankara Okulu Yay, Ankara 2013, s. 24.} 109 _{Selçuk ÇoĢkun, Hadîse Bütüncül BakıĢ, Ġfav Yay., Ġstanbul 2014, s. 120.}

25

(ö. 241/855) el-Müsned, Ebü‟l-Velîd el-Ezrakī‟nin (ö. 250/864 [?]) Ahbâr‟u Mekke

ve mâ câʾe fîhâ mine‟l-âsâr ve Ebû Muhammed ed-Dârimî‟nin (ö. 255/869) es- Sünen‟inde yer almaktadır.

ġedd-i rihâl hadîsi yukarıda zikrettiğimiz ilk dönem hadîs kaynakları dıĢında Kütüb-i Sitte baĢta olmak üzere daha sonra kaleme alınan bazı temel hadis kaynaklarında da yer almaktadır. Bu kaynakları kronolojik olarak Ģu Ģekilde zikretmek mümkündür:

a. Ebû Abdillâh Muhammed b. Ġsmâîl b. Ġbrâhîm el-Cu„fî el-Buhârî‟nin (ö. 256/870) el-Câmi„u‟s-Sahîh adlı eseri

b. Ebü‟l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-KuĢeyrî‟nin (ö. 261/875) el-Câmi„u‟ṣ-Saḥîḥ adlı eseri

c. Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd b. Mâce el-Kazvînî‟nin (ö. 273/887)

es-Sünen adlı eseri

d. Ebû Abdillâh Muhammed b. Ġshâk b. Abbâs el-Fâkihî‟nin (ö. 272-275- 278 /891-92 ?) Ahbâr‟u Mekke adlı eseri

e. Ebû Dâvûd Süleymân b. el-EĢ„as b. Ġshâk es-Sicistânî el-Ezdî‟nin (ö. 275/889) es- Sünen adlı eseri

f. Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-Tirmizî‟nin (ö. 279/892) el-Câmiʿu‟s-Sahîh adlı eseri

g. Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eĢ-ġeybânî‟nin (ö. 287/900) el-Âḥâd ve‟l-Mes ânî adlı eseri

h. Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik el-Bezzâr el-Basrî‟nin (ö. 292/905) el-Müsned adlı eseri

26

j. Ebû Abdirrahmân Ahmed b. ġuayb b. Alî en-Nesâî‟nin (ö. 303/915) es-

Süneneyn (el-Müctebâ mine‟s-Sünen/es-Sünenü‟s-Süğrâ) ve es-Sünen‟ül- Kübrâ adlı eserleri

k. Ebû Muhammed Abdullāh b. Alî b. el-Cârûd en-Nîsâbûrî‟nin (ö. 307/919- 20) el-Müntekâ mine‟s-Süneni‟l-Müsned adlı eseri.

ġedd-i rihâl hadîsi, çalıĢma sınırlaramızdaki kaynakların bazılarında genelde “BirleĢik dörtlü rivâyetler”110

bölümünün farklı sıralamasında yer almaktadır. ġedd-i rihâl rivâyetinin bu sıralamadaki yerinin görülmesi adına ġedd-i rihâl rivâyetinin de yer aldığı bu tür kaynaklarda yer alan “BirleĢik dörtlü rivâyetlerin” tümü, metin ve anlamıyla birlikte verilecektir.

1.2. ġEDD-Ġ RĠHÂL HADÎSĠNĠN RĠVAYET TARÎKLERĠ VE