1. BATI DÜNYASININ AİLE TECRÜBESİ: AİLENİN TEMELİ
1.1. PUTPEREST ROMA AİLESİ
1.1.4.6. Çocukların Durumu ve Nesep Tashihi
Roma putperest dinine göre ailenin en önemli çocuğu meşru evlilik şekli olarak kabul edilen Conferreatio evliliğinden dünyaya gelmiş olan erkek çocuktur. Çünkü gayrimeşru çocuk dinin erkek çocuğa tahsis ettiği rolü yerine getiremez. İnanışa göre evlilik töreni yapılmayan kadın eşinin tapınmasına ortak olamaz ve bu kadından doğan erkek çocuğun kendisi de tapınmaya katılamaz, aile onunla devam etmeyeceği için putperestlikte çok önemli olan cenaze yemeği sunma hakkı olmazdı.129
Pater Familias’ın varisi olan ve dini yaşatacak olan bu çocuklara aşırı bir
disiplin uygulandığı belirtilir. Şöyle ki klasik hukuk devri hukukçusu olan meşhur
Gaius (ö. 180), bu durumu tipik Romalılık olarak adlandırmış ve Romalılar kadar
erkek çocuklar üzerinde güç kullanan çok az topluluk bulunduğunu iddia etmiştir.130 Roma patriyarkal aile yapısının çocuklar üzerindeki bu ağır disiplinin bir diğer nedeninin de Romalıları yüksek bir otoriteyi tanımaya, itaat etmeye ve emretmeye alıştırmaktır.131
Pater Familias için kız çocuklarından bazılarını Vesta rahibesi olarak
tapınağa adaması da önemli bir dini görevdi. Çünkü putperestlik inancına göre
Tanrıça Vesta adını verdikleri bir put vardı ve bu hane ve aile fertlerini korurdu.
Ayrıca Roma şehrinde, her evde bir mabet makamında bulunan ocaklardan başka, bütün devlet için ateşin yandığı genel bir ocağı, bir anlamda “ateş tanrısı” vardı. Buna Vesta Tapınağı adı verilir ve burada yanan ateşin sönmemesi için bekçilik
128 Diler, Augustus Çağında Cinsel Suçlar, s.73-75. 129 Fustel de Coulanges, Antik Site, s. 54.
130 Marriage, Divorce and Children in Ancient Rome, (editör: Beryl Rawson), Oxford University Press, Oxford 1991, s. 114.
40
yapılması gerekirdi. İşte bu tapınakta Tanrıça Vesta’ya tapma işini Roma’da en iyi, en asil aileler olan Patrici’lerden Pater Familiasların seçtiği altı bekâr kız yapmaktaydı ki bunlar mukaddes ateşin ilelebet devamını temin etmekle görevliydiler. Vesta Rahibesi olan kız çocuklarına toplumdaki en yüksek ve en şerefli bir şekilde hayat yaşama imkânı sağlanırdı. Öyle ki devletin en yüksek kurumlarından birinin başkanı olan şahıslar bile sokakta Vesta Rahibelerinden birisiyle karşılaşırsa ona selam vermek zorundaydı. Bu kızlar Tanrıça Vesta mabedine girdikleri günden itibaren 30 yıl orada kalmaya ve en titiz şekilde iffetlerini korumaya mecburdular. Bakireliğini kaybeden Vesta Kızı ise diri diri toprağa gömülerek cezalandırılırdı. Roma tarihinde böyle birkaç cezalandırmanın bulunduğu kaydedilir.132
Roma’da gens dışında hiç kimse yaşayamaz; bu yüzden her ferdin bir şekilde
Patria Potestas çatısı altında barınma zorunluluğu vardır. Bunu belirleyecek olan kişi
de Pater Familias’dır. Onun “domus”unda yaşamasına izin vermesi bir anlamda “nesep tashihi” anlamına gelirdi. Diğer taraftan meşru bir evlilik ilişkisi ile dünyaya gelen çocukların babası tabii olarak kocadır ve soy babaya dayandırılırdı.133
Pater Familias’ın Romalı olmayan bir kadınla evlenmesi gayrimeşru kabul edildiğinden ve Roma’da vatandaşlık hukuku sadece Patrici sınıfı için geçerli olduğundan bu tür evlilik gayrimeşru olarak kabul edilir ve evlilikten doğan çocuk da gayrimeşru/nesebi bozuk bir çocuk sayılırdı. Pater Familias bu çocuğu hâkimiyetine alamazdı. Eğer bu evliliğin kasıtlı olarak değil de hata yoluyla olduğu ispat edilecek olursa bu takdirde anne ve çocuk Roma vatandaşlığına alınır, böylece nesep düzelmiş sayılırdı.134
Bazı kaynaklarda, gayrimeşru ilişkilerden dünyaya gelen erkek çocuklarının nesebinin şehrin yönetiminden sorumlu olanlar tarafından kabul edilmesi durumunda, babanın bir akrabası gibi kabul edilerek kayıt altına alınabildiği, kızların
132 Paribeni, Roma Ailesi, s. 104-105; Basık, Hiç Bizans Olmadı, s. 8-9.
133 Nurcan İpek, “Roma Hukukunda Yardım Nafakası Yükümlülüğü”, MÜHF-HAD, C. XIX, No: 3, (277-290), s. 283.
41
da yönetimde söz sahibi olan biri ile evlendirilerek nesebinin tashih edilebildiği nakledilir.135
Nesepte şüpheyi kaldırmak için alınan tedbirlerden biri de dul kalan kadınların ikinci defa evlenmeden evvel bir sene beklemesinin zorunlu olmasıydı. Bu kaideyi ihlal ettiği takdirde evlenmesi sahih olmakla beraber ilk evliliğini yaptığı
Pater Familias ile ikinci kocası preator/consul beyannamesine göre şerefsiz
kimselerin çarptırıldığı cezalara çarptırılırlardı. Bu kaidenin daha sonra boşananları da içine alacak şekilde düzenlendiği belirtilir.136
Roma’da köle sınıfının herhangi bir tanınırlığı olmadığı için onlarla evliliğe dair herhangi bir yasak bulunmamasına rağmen hiçbir erkek onlarla evlenmezdi. Ancak Roma geleneksel ahlakının bozulmaya başladığı dönemlerde köle kadın sayılarının artmasının etkisiyle onlarla evlilik dışı beraber yaşayan erkekler ortaya çıktı. Bu durum kölelerden dünyaya gelen gayrimeşru çocuklar problemini ortaya çıkardı. Çünkü Roma dininin örf ve âdetinde kölelerden ve gayrimeşru ilişkilerden dünyaya gelen çocuklara dair bir düzenleme bulunmamaktaydı. Kimsenin sahip çıkmadığı bu çocuklar ölüme terkedildi. Hayatta kalanlar ise sefil bir hayat yaşadılar. İmparator Augustus (M.Ö. 27-M.S. 14)137 zamanına gelindiğinde azatlı kölelerden doğan çocuklar sahih nesep kabul edilmeye başlandı. Yine Augustus döneminde başlatılan bir başka uygulamaya göre Roma vatandaşlarının meşru bir evlilikten meydana gelen çocuklarını otuz gün içinde kaydettirmeleri zorunlu oldu. Gayrimeşru çocuklarla ilgili bir değişiklik yapılmadı.138
1.1.4.6.1. Evlatlık Müessesesi
Pater Familias’ın evlat olarak kabul ettiği her çocuk kendi karısından
doğmuş gibi kabul edilirdi.139 Hâkimiyeti altına girdikleri ailenin bir ferdi sayılan bu evlatlıklardan Augustus gibi imparator olanlar olmuş hatta aşağıda imparatorların
135 Di Marzo, Roma Hukuku, s. 138. 136 Di Marzo, Roma Hukuku, s. 172.
137 Julius Caesar’ın evlatlığıdır. Roma Cumhuriyeti M. Ö. 27’de onun Roma’nın hâkimiyetini eline almasıyla İmparatorluk olarak anılmaya başlanmıştır. Bkz. (çevrimiçi),
https://tr.khanacademy.org/humanities/world-history/ancient-medieval/roman-a/a/roman-empire
erişim: 21.09.2018.
138 Diler, Augustus Çağında Cinsel Suçlar, s.101-119. 139 Diler, Augustus Çağında Cinsel Suçlar, s. 101.
42
sefih hayatları bölümünde görüleceği üzere böyle evlatlıkların bir müddet hüküm sürdüğü evlatlıklar hanedanlığı kurulmuştur.140 Bu evlatlıklardan meşhur olan bir diğeri de M.Ö. 62’li yıllarda dönemin meşhur demagogu ve halk temsilcisi olduğu söylenen ve aynı zamanda meşhur Cicero (MÖ.106-43) ile hasmı olmakla tanınan
Publius Clodius adındaki biridir. Çünkü bu şahıs, kendisini bir Pleb’in evlat
edinmesini sağladıktan sonra Appius Claudius Pulcher adını almış ve evlatlığı olduğu bu ailenin konumunu kullanarak Tribunus Plebis yani halkı temsil etmek hakkını kazanmıştır.141
Evlatlık edinilenlerin evlatlıktan çıkarılması da mümkündü. Bu muameleye
emancipatio/hâkimiyetten çıkarma adı veriliyordu.142
Patrici ailesinin patriyarkal yapısına göre Mater Familias da olsalar
kadınların evlatlık edinmelerine izin verilmemiştir.143
1.1.4.6.2. Çocuk Düşürme ve Ölüme Terk Etme Adetleri
Romalıların çocuk düşürmeyi ahlak dışı olarak kabul etmedikleri, bu yüzden Roma’da çocuk düşürmek veya yeni doğan çocukları öldürmek veya ölüme terk etmek gibi aileyi sınırlandırmaya yönelik davranışların yaygın olduğu belirtilir. Esasen Roma Devleti’nin kuruluşunu anlatan efsaneye göre devletin kurucuları olduğuna inanılan Romulus ve Remus, Vesta rahibesi olarak adanan bir kız tarafından gayrimeşru olarak dünyaya getirilmiş ve bu yüzden ölüme terk edilmiş ama bir şekilde hayatta kalmayı başarmış iki kardeştir.144
Özellikle Roma’nın erken dönemlerinde çocuk düşürme ve kürtajın, zengin asil sınıfı mensupları için bir çeşit zenginlik ve asillik özelliği olarak görüldüğü iddia
140 Tranquillus, On İki Caesar’ın Yaşamı, s. 91.
141 Roma tarihinde ahlaksızlıklarıyla da meşhur olan bu şahsın evlat edinilmesi siyasi sebeplerle ilişkilendirilmiştir. Tarihçilerin naklettiğine göre İmparator Iulius Caesar, siyaseten kendisini rahatsız eden Cicero’ya düşman olduğu için, bu evlatlık meselesini çalışma saatlerinin dışında onaylamıştır. Bkz. Tranquillus, On İki Caesar’ın Yaşamı, s. 8, 57. Dipnot ve 14. Sayfa, 109. Dipnot.
142Paul Koschaker, Roma Özel Hukukunun Ana Hatları, (tercüme: Kudret Ayiter), Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1977, s.33,49,53; Ariès P./Duby G.,Özel Hayatın Tarihi 1, Roma
İmparatorluğu’ndan 1000 Yılına (tercüme: Turhan Ilgaz), İstanbul 2002, s.87.
143 Diler, Augustus Çağında Cinsel Suçlar, s. 101.
144 Efsane için bkz. Demircioğlu, Roma Tarihi, s. 36; Basık, Hiç Bizans Olmadı, s. 8-9; Nurcan İpek, “Arkaik ve Klasik Dönem Roma Ailesinde Çocuk ve Yeni Doğan Bebeğin Terk Edilmesi Meselesi”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, C. XXIII, 23, No: 2, 2017 (295 – 360), s. 295.
43
edilir. Ancak ahlakın bozulmasıyla gayrimeşru ilişkilerin çoğalması neticesinde sonraki dönemlerde, çocuk düşürmek yaygın hale gelmiştir. M.Ö. 1. yüzyıl sonunda çocuğun düşürülüp düşürülemeyeceği konusunun tartışılmaya başlandığı nakledilir.145
O dönemde çocukların ölüme terk edilmesi olayları öldürülmelerinden, kız çocuklarının ölüme terk edilmeleri ise erkek çocuklara göre daha yaygın olan bir adetti.146 Çocuğu doğduktan sonra öldürme konusundaki yetkili kişi Pater
Familias’dır. Onun bu işe kalkışmadan önce annenin de rızasını aldığına dair nakiller
vardır. Ancak bazı kaynaklarda babası tarafından öldürülen çocuklar için annenin ne kadar üzüldüğünden hatta bazen annelerin bunu önlemek için kız çocuklarını erkek gibi yetiştirdiğinden bahsedilir.147
Gayrimeşru ilişkilerden dünyaya gelen çocuklardan hiç kimse mesul değildir. Bu yüzden bu çocuklar ölüme terkedilir.148