HAC İLMİHALİ
Hazırlayan : Faruk ÇEBİ
Kaynak : Diyanet İşleri Başkanlığı
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ . . . .17
GİRİŞ I. HACCIN DİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ . . . .21
II. HACCIN FARZ OLUŞU . . . .23
1. Hac, Farz-› Ay›nd›r . . . .25
2. Hac Ömürde Bir Defa Farzd›r . . . .25
3. Hacc›n, İmkân Elde Edildiği Y›l Yap›lmas› Farzd›r. .27 III. HACCIN FARZ OLMASININ ŞARTLARI . . . .28
1. Müslüman Olmak . . . .28
2. Ak›ll› olmak . . . .29
3. Buluğa Ermiş Olmak . . . .29
4. Özgür Olmak. . . . .30
5. Ekonomik Yönden İmkân Sahibi Olmak . . . .31
6. Sağl›kl› Olmak . . . .33
7. Yol Güvenliğinin Bulunmas› . . . .34
8. Hacc›n farz olduğunu bilmek . . . .35
9. Hacc›n Eda Edildiği Vakte Yetişmek . . . .35
10. Kad›nlar›n can, mal ve namus güvenliğinin sağlanm›ş olmas›. . . . .36
11. Eşi ölmüş veya boşanm›ş kad›nlar›n iddet süresini doldurmuş olmalar›. . . . .38
IV. HACCIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI . . . . .40
1. İhrama girmek . . . .40
2. Hacc› belirlenen zaman içinde yapmak . . . .41
3. Hac menâsikini belirlenen mekanlarda yapmak. . . . .42
V. HÜKMÜ İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİ . . . . .42
1. Farz Hac . . . .42
2. Vacip Hac . . . .42
3. Nafile Hac . . . .42
VI. EDASI İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİ . . . .42
1. İfrad Hacc› . . . .42
2. Temettu Hacc› . . . .42
3. K›ran Hacc› . . . .43
4. Temettu ve K›ran Hacc› Yapman›n Şartlar› . . . .43
a) Hacceden Kimsenin Âfâkî Olmas› . . . .43
b) Umre Ve Hacc›n Her İkisinin Ayn› Y›l›n Hac Aylar›nda Yap›lmas› . . . .43
c) Hac Aylar›nda Yap›lan Umreden Sonra Memlekete Dönülmemesi . . . .43
5. En Fazîletli Hac . . . .44
BİRİNCİ BÖLÜM I. HACCIN FARZLARI, VACİPLERİ VE SÜNNETLERİ . . . .45
1. Farz, Şart, Rükün, Vacip Ve Sünnet Terimlerinin Anlamlar› . . . .45
2. Hacc›n Farzlar› (Şartlar› Ve Rükünleri) . . . .46
a) Hacc›n Müstakil Farzlar› (şartlar› ve rükünleri) .47 b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki Farzlar› (şartlar› ve rükünleri) . . . .48
3. Hacc›n Vacipleri . . . .48
a) Hac›n Müstakil Vacipleri . . . .48
b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki Vacipleri . . . .49
4. Hacc›n Sünnetleri . . . .49
a) Müstakil Sünnetler . . . .49
b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki Sünnetleri . . . . .49
II. İHRAM. . . . . . . 49
1. İHRAMIN FARZLARI . . . .50
a) Niyet . . . .50
b) Telbiye . . . .51
2. İHRAMIN VACİPLERİ . . . .53
a) Mîkât S›n›rlar›n› İhraml› Olarak Geçmek . . . .53
aa) İhrama Girilecek Yerler . . . 53
1. Harem Bölgesi . . . .53
2. H›ll Bölgesi . . . .55
3. Âfâk Bölgesi . . . .55
3a) Zülhuleyfe . . . .56
3b) Cuhfe . . . .56
3c) Karn . . . .56
3d) Yelemlem . . . .56
3e) Zât-ü Irk . . . .56
bb) İhrama Girilecek Zaman . . . .58
b) İhram Yasaklar›na Uymak . . . .59
3. İHRAMIN SÜNNETLERİ . . . .59
4. HACCI FESHEDİP UMREYE DÖNÜŞTÜRMEK . .61 III. TAVAF. . . . . . .62
1. TAVAFIN ÇEŞİTLERİ . . . .62
a) Kudûm Tavaf› . . . .63
b) Ziyaret Tavaf› . . . .64
aa) Ziyaret Tavaf›n›n Geçerli Olmas›n›n Şartlar›: . . . .64
1. Arafat vakfesinin yap›lm›ş olmas›, 2. Belirli vaktinde yap›lmas›. bb) Ziyaret Tavaf›n›n Vakti . . . .64
c) Veda Tavaf› . . . .66
d) Umre Tavaf› . . . .69
e) Nezir Tavaf› . . . .69
f) Nafile Tavaf . . . .70
g) Tahiyyetü’l-Mescid Tavaf› . . . .70
2. TAVAFIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI . . .70
a) Niyet . . . .70
b) Tavaf› Belirlenen Vakitte Yapmak. . . . .71
c) Tavaf› Kâ’be’nin Çevresinde ve Mescid-i Haram’›n İçinde Yapmak. . . .71
d) Tavaf›n En Az Dört Şavt›n› Yapmak. . . . .71
3. TAVAFIN VACİPLERİ . . . .72
a) Tavaf› Abdestli Yapmak . . . .72
b) Tavaf› Avret Mahalli Örtülü Olarak Yapmak . . . .73
c) Teyamün . . . .74
d) Tavaf›n İlk Şavt›na Hacer-i Esved’in Hizas›n› Geçmeden Başlamak . . . .74
e) Tavaf› Yürüyerek Yapmak . . . .75
f) Tavaf› Hatim’in D›ş›ndan Yapmak . . . .75
g) Tavaf› Yedi Şavta Tamamlamak . . . .76
h) Tavaf Namaz› K›lmak . . . .76
4. TAVAFIN SÜNNETLERİ . . . .78
a) Tavafa Başlarken Hacer-i Esved Veya Hizas›na “Rükn-i Yemânî” Taraf›ndan Gelmek Ve Hacer-i Esved’in Hizas›nda Tavafa Başlamak. . .78 b) Tavaf›n başlang›c›nda ve her şavt›n sonunda Hacer-i Evsedi istilam etmek. . . . .78
c) Remel yapmak. . . . .79
d) Izt›ba yapmak. . . .79
e) Tavaf› mümkün Oldukça Kâ’be’nin Yak›n›nda Yapmak. . . . .80
f) Müvâlât. . . . .80
g) Duâ etmek. . . . .81
h) Tavaf› Huşu İle Yapmak . . . .82
i) Tavaftan Sonra Zemzem İçmek. . . .83
›) Vücutta, Elbisede ve Metafta Necaset Bulunmamas›. . . . .83
IV. SA’Y . . . .85
1. SA’YİN FARZLARI (ŞARTLARI VE RÜKÜNLERİ) . . . .86
a) Hac Sa’yini İhrama Girdikten Sonra Yapmak . . .87
b) Hac sa’yini, Hac Aylar› Girdikten Sonra Yapmak. . . . .87
c) Geçerli Bir Tavaftan Sonra Yapmak. . . .88
d) Sa’yi Safa ve Merve tepeleri Aras›nda Yapmak. .88 e) Sa’ye Safa Tepesinden Başlay›p Merve Tepesinde Bitirmek. . . .88
f) Sa’yin en Az Dört Şavt›n› Yapmak. . . . .88
2. SA’YİN VACİPLERİ . . . .89
a) Gücü Yeten Kimsenin Sa’yi Yürüyerek Yapmas› . . . . .89
b) Sa’yi Yedi Şavta Tamamlamak. . . . .89
c) Umrenin Sa’yini İhraml› Olarak muteber bir tavaftan sonra Yapmak . . . .90
d) Safa ile Merve Aras›ndaki Mesafenin Tamam›n› Yürümek. . . 90
3. SA’YİN SÜNNETLERİ . . . .90
4. SA’YİN YAPILIŞI . . . .91
V. ARAFAT VAKFESİ . . . .93
1. Arafat Vakfesinin Rüknü . . . .95
2. Arafat Vakfesinin Geçerli Olmas›n›n Şartlar› . . . .95
3. Arafat Vakfesinin Vacibi . . . .96
4. Vakfenin Yap›lacağ› Yer . . . .96
5. Vakfenin Yap›lacağ› Zaman . . . .97
6. Arafat Vakfesinin Sünnetleri . . . .98
VI. MÜZDELİFE VAKFESİ . . . .100
1. Müzdelife Vakfesinin Rüknü . . . .101
2. Müzdelife Vakfesinin Geçerli Olmas›n›n Şartlar›. . . 102
a) Hac İçin İhraml› Olmak . . . .102
b) Arafat Vakfesini Yapm›ş Olmak. . . . .102
c) Vakfeyi Müzdelife S›n›rlar› İçinde Yapmak . . . .102
d) Vakfeyi Belirli Zaman İçinde Yapmak. . . . .102
3. Müzdelife Vakfesinin Vacipleri . . . .103
4. Müzdelife Vakfesinin Sünnetleri . . . .104
VII. MİNA’DA YAPILAN GÖREVLER . . . .104
1. Remy-i Cimar . . . .105
a) Remy-i Cimar’›n Vakti, Hükmü Ve Uygulanmas› . . . .106
aa) Bayram›n Birinci Günü . . . .107
bb) Bayram›n İkinci ve Üçüncü Günleri . . . .109
cc) Bayram›n Dördüncü Günü . . . .110
dd) Cemrelere At›lan Taşlar›n Say›s› . . . .111
ee) At›lmayan Taşlar›n Kazas› . . . .111
b) Şeytan Taşlaman›n Geçerli Olmas›n›n Şartlar› . .112 1. At›lan Taşlar› Dikili Sütunlara İsabet Ettirmek veya Yak›nlar›na Düşürmek . . . .112
2. Taşlar›, Cemrelere El İle F›rlatarak Atmak .112 3. Taş›n, At›lmas› Gereken Yere, Atan›n . . . . .112
Fiili Sonucunda Ulaşm›ş Olmas› . . . .112
4. Taşlar›n Her Birini Ayr› Ayr› Atmak . . . .112
5. Meşru Mazereti Bulunmayan Kimselerin . .112 Taşlar› Bizzat Kendilerinin Atmas› . . . .112
6. At›lan Şeyin Taş veya Taş Hükmünde Olmas› . . . .112
7. Taşlar›n, Belirlenen Vakitler İçinde At›lmas› . . . .113
8. At›lmas› Gereken Taşlar›n Tamam›n› veya En Az Dördünü Atmak . . . .113
c) Şeytan Taşlaman›n Sünnetleri . . . .113
d) Şeytan Taşlaman›n Mekruhlar› . . . .114
2. Hedy . . . .115
a) Hedy Kurban› İle Yükümlü Olanlar. . . .116
b) Hedyin Çeşitleri . . . .116
aa) Vacip Olan Hedy . . . .116
1. Temettu ve K›ran Hedyi . . . .116
2. Ceza Hedyi . . . .117
3. İhsâr Hedyi . . . .117
4. Fevat Hedyi . . . .117
5. Adak Hedyi . . . .118
bb) Nafile Hedyi . . . .118
c) Hedyin Kesim Yeri . . . .118
d) Heydin Kesim Zaman› . . . .119
e) Hedy Kurbanlar›n›n Etleri . . . .120
f) Kurban Yerine Oruç . . . .120
3. Saçlar› T›raş Etmek Veya K›saltmak . . . .122
a) T›raş Olman›n Zaman› . . . .123
b) Saçlar› T›raş Etmenin veya K›saltman›n Yeri . .124 c) T›raş Edilecek Veya K›salt›lacak Saç›n Miktar› .124 d) T›raş İle Diğer Menâsik Aras›nda Tertip . . . .125
e) İhramdan Ç›kma (Tahallül) . . . .127
1. İlk Tehallül . . . .127
2. İkinci Tehallül . . . .128
İKİNCİ BÖLÜM İHSAR VE FEVAT . . . .131
I. İHSAR . . . . . . . .131
1. İhsara Sebep Olan Engeller . . . .131
2. İhsar›n Sonuçlar› . . . .132
3. İhrama Girerken Şart Koşmak . . . .134
II. FEVÂT . . . . . . . .135
1. Fevat›n Sonuçlar› . . . .136
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BEDEL HACCI . . . .139
I. BEDEL HACCININ MEŞRUİYYETİNİN DELİLLERİ . . . .140
II. BEDEL GÖNDERMEYİ CAİZ KILAN ŞARTLAR . . . .141
III. BEDEL İÇİN VASİYETTE BULUNMANIN
HÜKMÜ . . . . . . .142
IV. BEDEL YOLU İLE HAC YAPMANIN ŞARTLARI . . . .144
V. NAFİLE HACDA VEKALET ŞARTLARI . . . .149
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM HAC VE UMREDE KURALLARA AYKIRI DAVRANIŞLAR VE CEZALARI . . . 151
I. HAC VE UMRENİN VACİPLERİNİ TERK ETMENİN CEZALARI . . . .151
Hacc›n Mustakil / Aslî Vacipleri Şunlard›r: . . . .152
1. Mikat Mahalli İle İlgili Cezalar . . . .152
2. Tavafla İlgili Cezalar . . . .152
3. Sa’y İle İlgili Cezalar . . . .157
4. Arafat Vakfesiyle İlgili Cezalar . . . .158
5. Müzdelife Vakfesiyle İlgili Cezalar . . . .159
6. Şeytan Taşlama (Rem-yi Cimar) İle İlgili Cezalar . .159 7. Saçlar› T›raş Etmek Veya K›saltmak İle İlgili Cezalar . . . 160
8. Şeytan Taşlama, Kurban Kesme Ve T›raş Olma Aras›ndaki Tertibe Uymama İle İlgili Cezalar . . . . .160
9. Hac Ve Umre İle İlgili Şükür Ve Ceza Kurbanlar› .161 II. İHRAM YASAKLARI VE BU YASAKLARA UYMAMANIN CEZALARI . . . .161
1. Giyim Yasaklar› Ve İlgili Cezalar . . . .163
2. Güzel Koku Sürünme Yasaklar› Ve İlgili Cezalar . .164 3. Saç Ve Tüyleri Giderme Yasağ› Ve İlgili Cezalar . .165 4. T›rnak Kesme Yasağ› Ve İlgili Cezalar . . . .166
5. Cinsel İlişki Yasağ› Ve İlgili Cezalar . . . .166
6. Kara Hayvanlar›n› Avlama Yasağ› Ve İlgili Cezalar . . . .168
7. Harem Bölgesi Bitkileri İle İlgili Yasaklar
Ve Cezalar› . . . .170
8. İhraml› Kimsenin Evlenmesi . . . .170
9. Cezalarda Muhayyerlik . . . .171
10. Bilgisizlik, Unutma Ve Zorlanman›n Cezalara Etkisi . . . .173
11. Cezalar›n Ödenme Zaman› Ve Yeri . . . .174
12. İhraml›ya Mübah Olan Şeyler . . . .174
BEŞİNCİ BÖLÜM HACCIN YAPILIŞI . . . .177
I. HZ. PEYGAMBERİN HACCI . . . .177
II. HACCA HAZIRLIK . . . .179
III. TEMETTU, KIRAN VE İFRAD HACCININ YAPILIŞI . . . . .180
1. TEMETTU HACCI . . . .180
a) İhrama Girme . . . .180
b) Tavaf . . . .182
c) Sa’y . . . .183
d) Hac İçin İhrama Girmek . . . .184
e) Arafat Vakfesi . . . .184
f) Müzdelife Vakfesi . . . .185
g) Aka’be Cemresine Taş Atmak . . . .185
h) Şükür Kurban› Kesmek . . . .185
›) T›raş Olmak . . . .185
i) Ziyaret Tavaf› . . . .186
j) Cemrelere Taş Atmak . . . .187
k) Veda Tavaf› . . . .187
2. KIRAN HACCI . . . .187
3. İFRAD HACCI . . . .189
IV. İFRAD, TEMETTU VE KIRAN HACCI ARASINDAKİ FARKLAR . . . .189
V. HACDA KADINLAR . . . .190 1. Yükümlülük Bak›m›ndan Farklar . . . .190 2. Uygulamadaki Farklar . . . .191
ALTINCI BÖLÜM
UMRE . . . 193 I. UMRENİN HÜKMÜ . . . .193 II. UMRENİN SÜNNET (YAHUT VACİP
VEYA FARZ) OLMASININ ŞARTLARI . . . .197 III. UMRENİN ZAMANI . . . .197 IV. UMRENİN FARZLARI (ŞARTI VE RÜKNÜ) . . . . .198 V. UMRENİN VACİPLERİ . . . .198 VI. UMRENİN SÜNNETLERİ . . . .199 VII. UMRENİN YAPILIŞI . . . .199
YEDİNCİ BÖLÜM MEDİNE-İ MÜNEVVERE’Yİ VE
HZ. PEYGAMBER’İN KABRİNİ ZİYARET . . . .205 I. MEDİNE-İ MÜNEVVERE . . . .205 II. MESCİD-İ NEBEVİ’NİN FAZİLETİ . . . .207 III. PEYGAMBERİMİZİN KABRİNİ
ZİYARETİN HÜKMÜ . . . .208 IV. MESCİD-İ NEBEVİ’Yİ VE PEYGAMBERİ-
MİZİN KABRİNİ ZİYARETİN ÂDÂBI . . . .209 V. MEDİNE’DE KALINACAK SÜRENİN
DEĞERLENDİRİLMESİ . . . .219 VI. MEDİNE’DEKİ BAZI MÜBAREK
MEKANLAR . . . .220 1. Kuba Mescidi . . . .220
2. Cuma Mescidi . . . .221
3. Baki’ Mezarl›ğ› (Cennetü’l-Bakî’) . . . .222
4. Mescidü’l-K›bleteyn (İki K›bleli Mescid) . . . .222
5. Uhut Şehitliği . . . .223
HAC VE UMRE İLE İLGİLİ TERİMLER . . . .225
TEMETTU HACCINA GÖRE . . . .239
HAC VE UMRE GÖREV TAKİP CETVELİ . . . .239
1. İHRAM ÖNCESİ HAZIRLIK . . . .239
2. UMRE İÇİN İHRAMA GİRMEK . . . .239
3. UMRENİN TAVAFI . . . .239
4. UMRENİN SA’YI . . . .239
5. HAC İÇİN İHRAMA GİRMEK . . . .239
6. ARAFAT VAKFESİ . . . .240
7. MÜZDELİFE VAKFESİ . . . .240
8. MİNA’DAKİ GÖREVLER . . . .240
9. FARZ TAVAF . . . .241
10. BAYRAMIN 2. VE 3. GÜNÜ CEMRELERE TAŞ ATMA . . . .241
11. VEDA TAVAFI . . . .241
MEZHEPLERE GÖRE HAC MENASİKİNİN HÜKÜMLERİ . . . .243
BİBLİYOGRAFYA . . . .247
GİRİŞ
I. HACCIN DİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ
“Hac” kelimesi sözlükte; sayg› duyulan büyük ve önemli bir şeye yönelmek, ziyaret etmek, bir yere gidip gelmek, delil ile ga- lip gelmek anlamlar›na gelir.1 Bir f›k›h terimi olarak; imkân›
olan müslümanlar›n belirlenmiş zaman içinde Kâ’be, Arafat, Müzdelife ve Mina’da belli dînî görevleri şart ve usulüne uygun olarak yerine getirmek suretiyle yap›lan ibadeti ifade eder.2
İslâm’›n beş temel esas›ndan biri olan hac; İslâm’›n evrensel- liğini, birlik ve beraberliğini, ›rk, renk, cinsiyet, dil, ülke ve kül- tür ay›r›m› yapmadan müminlerin kardeşlik ve eşitliğinin temsil edildiği bir ibadettir.
Hac, kefen misali bembeyaz giysiler içinde âhiretteki mahşe- ri hat›rlatan, ayn› k›yafet içinde zengin-fakir, şehirli-köylü ay›r›- m›n› ortadan kald›ran, “ben”liği y›k›p “biz”i öne ç›karan, şeytan taşlama, tavaf ve sa’y gibi “temsîli” görevlerin îfa edildiği, helal olan baz› şeylerin ihrama girdikten sonra haram k›l›nd›ğ› ve böy- lece nefis terbiyesi, irade ve sab›r eğitiminin yap›ld›ğ›, yüz bin- lerle birlikte Allah’a aç›lan ellerin boş çevrilmediği, dînî duygu- lar›n ihlas ve samimiyetin doruk noktaya ç›kt›ğ› bir ibadettir.
Hac, dünya Müslümanlar›n›n kaynaşmas›n›, birbirlerini ve
1 Râğ›b el-Isfehânî, Ebû’l-Kâs›m Huseyin b. Muhammed, el-Müfredât fî Ga- rîbi’l-Kur’ân, s.107. thk. Muhammed Seyyid Keylânî, M›s›r, 1961. bk. İbn Hümâm, Kemâleddîn Muhammed b. Abdülvâhid, es-Sivâsî, Fethu’l-Kadîr Alâ’l-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî , II, 414. thk. Abdürrazak Galib el- Mehdî Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Birinci bask›, Beyrut, 1995.
2 İbn Hümâm, II, 415.
değişik kültürleri tan›malar›n› sağlar. İslâmî bilinçlenmeye, ima- n›n aksiyona geçirilmesine, manevî kirlerden ar›nmaya, gönlü bütün safiyeti ile Yaratan’a açmaya vesile olur.
“Kim Allah için hacceder de (Allah’›n r›zâs›na uymayan) kö- tü söz ve davran›şlardan ve Allah’a karş› gelmekten sak›n›rsa, (kul hakk› hariç) annesinin onu doğurduğu günkü gibi (günahla- r›ndan ar›nm›ş olarak hacdan) döner.”3
“Hac›lar ve umre yapanlar Allah’›n (evinin) ziyaretçileridir.
Kendisine dua ederlerse dualar›na icabet eder, On’dan bağ›ş- lanma dilerlerse onlar› bağ›şlar”4anlam›ndaki hadislerde de ifa- de edildiği gibi hacda yap›lan dualar ve tövbeler kabul görür.
Böylece bu ibadeti îfa edenler, işlemiş olduklar› hata ve günah- lar›ndan ar›narak hayata yeni bir canl›l›k ve şuurla dönerler.
Hac en fazîletli ibadetlerden biridir. Bir sahâbî,
- “Ey Allah’›n Elçisi! En fazîletli amel hangisidir” diye sor- du. Hz. Peygamber.
ﱠﻢـُﺛ لَﺎـَﻗ ِ ﺎـِﺑ ُنﺎـَﻤﻳِْﻻا َلﺎـَﻗ ُﻞـ َﻀْﻓَا ِلﺎـَﻤْﻋَ ْﻻا ﱡىَا ِ ا َلﻮـ ُﺳَر ﺎـَﻳ
ُروُ ْ َْﳌا ﱡﺞَ ْﳊا َلﺎَﻗ اَذﺎَﻣ ﱠﻢُﺛ َلﺎَﻗ ِ ا ِﻞﻴ
' ﺒ َﺳ ِ) ُدﺎَﻬِ ْﳉا َلﺎَﻗ اَذﺎَﻣ
ُهوُﺮـَﻔْﻐَﺘ ْﺳا ْنِاَو ْﻢــُ َ2ﺎـَﺟَا ُهْﻮــَﻋَد ْنِا ِ ا ُﺪـْﻓَو ُرﺎــﱠﻤُﻌْﻟاَو ُجﺎـﱠﺠُ ْﳊَا
ْﻢُ َ9 َﺮَﻔَﻏ
ُﻪﱡﻣُا ُﻪْﺗ َﺪَﻟَو ِمْﻮَﻴَﻛ َﻊَﺟَر ْﻖ ُﺴْﻔَﻳ َْBَو ْﺚُﻓْﺮَﻳ ْﻢَﻠَﻓ ِ ِ ﱠﺞَﺣ ْﻦَﻣ
3 Buhârî, Hac, 4. II, 1141. Nesâî, Menâsikü’l-Hac, 4. V, 114. Müslim, Hac, 438. I, 983. İbn Mâce, Menasik, 1. II, 962.
4 İbn Mâce, Menasik, 5. No: 2892. II, 966.
- “Allah’a imand›r” buyurdu. Sahâbî,
- “Sonra hangisidir” diye sordu. Hz. Peygamber, - “Allah yolunda cihâd etmektir” buyurdu. Sahâbî, - “Sonra hangisidir” diye sordu. Hz. Peygamber, - “Makbul bir hacd›r” buyurdu.5
Peygamberimizin beyan› ile
“Makbul bir hacc›n mükafat› da ancak cennettir.”6
II. HACCIN FARZ OLUŞU
Hac ibadeti; hicretin 9. y›l›nda farz k›l›nm›şt›r. Farz oluşu Ki- tap, sünnet ve icmâ-› ümmet ile sabittir.7Hacc›n farz oluşunun Kur’ân’daki delili şu âyetlerdir:
“…Gücü yetenlerin haccetmesi Allah’›n insanlar üzerin- de bir hakk›d›r”.8
َG ' ﺗْﺄـَﻳ ٍﺮـِﻣﺎ َﺿ ِ ّﻞـُﻛ 'Lـَﻋَو ًﻻﺎـَﺟِر َكﻮُﺗْﺄـَﻳ ِ ّﺞـَ ْﳊﺎِﺑ ِسﺎـﱠﻨﻟا ِ) ْنِّذَاَو
ٍﻖﻴ ﻤَﻋ ٍ ّﺞَﻓ ِ ّﻞُﻛ ْﻦِﻣ '
ًﻼﻴ ' ﺒ َﺳ ِﻪـْﻴَﻟِا َعﺎَﻄَﺘ ْﺳا ِﻦَﻣ ِﺖْﻴَﺒْﻟا ﱡﺞِﺣ ِسﺎﱠﻨﻟا َLَﻋ ِ ِ َو ُﺔـﱠﻨـَ ْﳉا ﱠﻻِا Vءاَﺰَﺟ ُﻪَﻟ َﺲْﻴَﻟ ُروُ ْ َْﳌا ﱡﺞَ ْﳊَا
5 Nesâî, Menâsikü’l-Hac, 4. V, 113. Buhârî, Hac, 4. II, 1141.
6 Müslim, Hac, 437. I, 983. Nesâî, Menâsikü’l-Hac, 5. V, 115. İbn Mâce, Me- nasik, 1. II, 962.
7 Semerkandî, Alâüddîn, Tuhfetü’l-Fukahâ, II, 379. Dâru’l-kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1984. Birinci bask›. Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b Mes’ûd, Be- dâi’u’s-Sanâî fî Tertîbi’ş-Şerâi’, II, 118. Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyyi, İkinci bask›, Beyrut, 1982.
8 Al-i İmrân, 3/ 97.
“İnsanlar aras›nda hacc› ilan et ki, gerek yaya olarak ge- rek uzak yollardan gelen yorgun develer üzerinde sana gel- sinler”.9
Hadis külliyat›n›n “hac” bölümlerinde hacc›n farz oluşuna delalet bir çok hadis vard›r. Şu hadisleri örnek olarak zikredebi- liriz:
“İslâm beş temel esas üzerine kurulmuştur. Allah’tan başka tanr› bulunmad›ğ›na ve Muhammed’in Allah’›n elçisi olduğuna tan›kl›k etmek, namaz› dosdoğru k›lmak, zekat› vermek, hac yap- mak ve Ramazan orucu tutmak”10
Bu hadis-i şerifte “hac” ibadeti İslâm’›n beş temel esas› ara- s›nda zikredilmiştir.
Bir gün vahiy meleği Cebrâil (a.s):
“Ey Muhammed İslâm hakk›nda bana bilgi verir misin?” de- di, Hz. Peygamber (a.s.);
“İslâm, Allah’tan başka ilah olmad›ğ›na ve Muhammed’in
ِ ا ُلﻮــ ُﺳَر ا ًﺪـــﱠﻤَ ْZ ﱠنَاَو ُ ا ﱠﻻِا َﻪـــ'ﻟِا َﻻ ْنَا َﺪـــَﻬ ْﺸَﺗ ْنَا ُم َ ﻼـــ ْﺳ ِْﻻَا
ِنِا َﺖْﻴَﺒْﻟا ﱠﺞُ َﲢَو َنﺎـ َﻀَﻣَر َمﻮ ُﺼَﺗَو َةﺎَﻛﺰـﱠﻟا َﻰِﺗْﺆُﺗَو َةﻮـ'ﻠ ﱠﺼﻟا َﻢﻴ ﻘُﺗَو '
ً
ﻼﻴ ' ﺒ َﺳ ِﻪـْﻴَﻟِا َﺖْﻌَﻄَﺘ ْﺳا
ِم ﻼ ْﺳ ِْﻻا ِﻦَﻋ ﻰ َ
' ﻧْ ِ ْﺧَا ُﺪﱠﻤَ ُZ ﺎَﻳ
ا ًﺪﱠﻤَ ُZ ﱠنَاَو ُ ا ﱠﻻِا َﻪـ'ﻟِا َﻻ ْنَا ِةَدﺎـَﻬ َd ٍﺲـْ َe 'Lـَﻋ ُم َﻼـ ْﺳ ِْﻻا َﻰـِﻨـُﺑ
َنﺎ َﻀَﻣَر ِمْﻮ َﺻَو ِ ّﺞَ ْﳊاَو ِةﻮ'ﻛﱠﺰﻟا ِءﺎَﺘﻳِاَو ِةﻮ'ﻠ ﱠﺼﻟا ِمﺎَﻗِاَو ِ ا ُلﻮ ُﺳَر
9 Hac, 22/27.
10 Buhârî, İman, 1. I, 8. Müslim, İman, 19-22.
Allah’›n elçisi olduğuna tan›kl›k etmen, namaz› dosdoğru k›l- man, zekat› vermen, Ramazan orucunu tutman, yoluna güç yeti- rebilirsen Kâ’be’yi ziyaret etmen (hac yapman) d›r” diye cevap vermiş,
Bunun üzerine Cebrail de “Doğru söyledin” demiş- tir.11
Peygamberimiz (a.s) Cebrail’e verdiği cevapta hem hac iba- detinin İslâm’›n beş temel esas›ndan biri olduğunu, hem de bu ibadeti ancak imkan› olanlar›n yapmakla yükümlü olduğunu bil- dirmiştir.
Sahabeden Ebû Hüreyre’nin bildirdiğine göre Peygamberi- miz (a.s.) Müslümanlara hitaben yapt›ğ› bir konuşmas›nda;
“Ey insanlar! Allah size hacc› farz k›lm›şt›r, haccediniz” bu- yurmuştur.12
Hacc›n farz olduğu konusunda müslümanlar aras›nda hiç ih- tilaf olmam›ş, bu konuda ümmetin icma› has›l olmuştur.13
1. Hac, Farz-› Ay›nd›r.
İmkan› olan her mükellefin hacc› bizzat kendisinin yapmas›
farzd›r. Cenaze namaz› ve cihâd gibi bir grup müslüman›n hac görevini yapmas› ile diğer müslümanlar›n üzerinden düşmez.14 Bu konuda ittifak vard›r, aksi görüş beyan eden de yoktur.
2. Hac Ömürde Bir Defa Farzd›r.
Yukar›daki delillerden hacc›n farz olduğu kesin olarak anla-
اﻮ ﱡﺠُgَﻓ ﱠﺞَ ْﳊَا ْﻢُﻜْﻴَﻠَﻋ ُ ا َضَﺮَﻓ ْﺪَﻗ ُسﺎﱠﻨﻟا ﺎَ ﱡjَا
َﺖْﻗ َﺪ َﺻ
11 Müslim, Îmân, 1. 5. I, 37, 40. bk. Buhârî, Îman, 37. I, 8.
12 Müslim, Hac, 412. I, 975.
13 Semerkandî, II, 379. Kâsânî, II, 118. Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b.
Ahmed el-Ensârî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, III, 142. Dâru İhyâi’t-Türâ- sî’l-Arabî, Beyrut, tarihsiz.
14 Semerkandî, II, 379-380. Kâsânî, II, 119. Şirbînî, II, 207.
ş›lmakta, ancak ömürde bir defa m› yoksa birden fazla m› yap›l- mas› gerektiği konusunda aç›kl›k bulunmamaktad›r. Bu konuya Peygamberimiz (a.s.) şöyle aç›kl›k getirmiştir.
Ebû Hüreyre anlat›yor: Allah’›n Elçisi bize konuşma yapt›
ve,
- “Ey insanlar! Allah size hacc› farz k›lm›şt›r, haccediniz” bu- yurdu. Bir sahâbî,
- “Ey Allah’›n Elçisi! Her y›l m›?” diye sordu. Peygamberi- miz, sükût etti cevap vermedi. Sahâbî sorusunu üç defa tekrarla- d›, bunun üzerine Peygamberimiz (a.s.),
- “Eğer ‘evet’ deseydim her y›l hac yapmak farz olurdu, bu- na gücünüz yetmezdi” cevab›n› verdi.15
Sahabeden Akra’ b. Hâbis,
ِ) ﱡﺞَ ْﳊَا ِ ا َلﻮ ُﺳَر ﺎـَﻳ َلﺎَﻘَﻓ ﱠﻰِﺒﱠﻨﻟا َلَﺄـ َﺳ ٍﺲِﺑﺎَﺣ ِﻦـْﺑ َعَﺮْﻗَ ْﻻا ﱠنِا
َﻮـُﻬَﻓ َداَز ْﻦـَﻤَﻓ ًة َﺪــِﺣاَو ًةﱠﺮـَﻣ ْﻞــَﺑ َلﺎـَﻗ ًة َﺪــِﺣاَو ًةﱠﺮـَﻣ ْوَا ٍﺔــَﻨ َﺳ ِ ّﻞـُﻛ
Vعﱡﻮَﻄَﺗ
ْﺪَﻗ ُسﺎـﱠﻨﻟا ﺎـَ ﱡjَا َلﺎـَﻘَﻓ ِ ا ُلﻮـ ُﺳَر ﺎـَﻨـَﺒَﻄ َﺧ َلﺎـَﻗ َةَﺮـْﻳَﺮـُﻫ ﻰـِﺑَا ْﻦـَﻋ
ﺎـَﻳ ٍمﺎــَﻋ ﱠﻞــُﻛَا Vﻞــُﺟَر َلﺎــَﻘَﻓ اﻮــﱡﺠُgَﻓ ﱠﺞــَ ْﳊا ُﻢــُﻜْﻴَﻠَﻋ ُ ا َضَﺮــَﻓ
ُﺖْﻠُﻗ ْﻮَﻟ ِ ا ُلﻮ ُﺳَر َلﺎَﻘَﻓ ﺎًﺛ ﻼـَﺛ ﺎَ َ9ﺎَﻗ ﻰّ'ﺘَﺣ َﺖَﻜ َﺴَﻓ ِ ا َلﻮـ ُﺳَر َ
ْﻢُﺘْﻌَﻄَﺘ ْﺳا ﺎََﳌَو ْﺖَﺒَﺟَﻮَﻟ ْﻢَﻌَﻧ
15 Müslim, Hac, 412. I, 975. bk. İbn Mâce, Menâsik, 2. II, 963.
- “Ey Allah’›n Elçisi! Hac her y›l m› yoksa ömürde bir kere mi farz?” diye sormuş, bunun üzerine Peygamberimiz (a.s.),
- “Ömürde bir kere farzd›r. Daha fazla yapan nafile hac yap- m›ş olur” cevab›n› vermiş,16kendisi de hac farz olduktan sonra bir defa hac yapm›şt›r.17
3. Hacc›n, İmkân Elde Edildiği Y›l Yap›lmas› Farzd›r.
Hac yapma imkan› elde edildiği y›l, hac yapmak müslümana farz olur. Bu konuda ihtilaf yoktur. Ancak, ayn› y›l içerisinde hacc›n yap›lmas›n›n zorunlu olup olmad›ğ› hacc›n (fevrî veya te- râhî üzere oluşu) konusunda f›k›h bilginleri aras›nda farkl› gö- rüşler vard›r.
Hacc›n, hac yapma imkan› elde edildiği y›l yap›lmas› gerek- tiği ve daha sonraki y›llara ertelenebileceği şeklinde Ebû Hanî- fe’den iki farkl› görüş rivayet edilmiştir. Birinci görüşü İmam Ebû Yusuf, ikinci görüşü İmam Muhammed tercih etmiştir.
Ebû Yusuf’un tercih ettiği görüşe göre imkân elde edildiği y›l hac yapmay›p sonraki y›llara erteleyen kimse günahkâr olur.
İmam Malik ve Ahmed b. Hanbel’e göre hacc›n imkân elde edildiği y›l yap›lmas› gerekir.18 İmam Şâfiî’’ye göre hac daha sonraki y›llara ertelenebilir.19
16 Ebû Dâvûd, Menâsik, 1. II, 344. İbn Mâce, Menâsik, II, 963. İbn Mâce’nin bir başka rivayetinde ayn› soruyu sahabeden Enes b. Malik de sormuştur.
17 Tirmizî, Hac, 6. III, 179. Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el- Hatîb, el-Muğnî’l-Muhtâç ilâ Ma’rifeti Me’ânî’ Elfâz›’l-Minhâc, II, 206.
thk, Ali Muhammed Muavvad ve Adil Ahmed el-Mevcûd, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, birinci bask›, Beyrut, 1994. İbn Kudâme, Muvaffaku’ddîn Ebû Ab- dullah b. Ahmed b. Muhammed, el-Muğnî, (el-Makdisî’ye ait eş-Şerhü’l- Kebir ile birlikte) thk. Muhammed Şerefü’d-Din Hattab, es-Seyyid Muham- med es-Seyyid, Dârü’l-Hadis, Birinci bask›, Kahire 1416/1991, IV, 328.
Sahabeden Câbir İbn Abdullah, Peygamberimizin hicretten önce iki de- fa, hicretten sonra da bir defa hac yapt›ğ›n› söylemiş ise de Tirmizi bu riva- yet için “garîb” ifadesini kullanm›şt›r. Tirmizî, Hac, 6. III, 179.
18 Makdisî, eş-Şerhü’l-Kebîr, IV, 346 19 İbn Hümâm, II, 418-19.Yaz›r, II, 708.
İmkân elde edildiği y›l hac görevini yapmay›p sonraki y›lla- ra erteleyen kimse, çeşitli sebeplerle bu imkân›n› kaybedebilir ve hac yapmad›ğ› için sorumluluk alt›nda kal›r. Bu itibarla müslü- man, hac yapma imkân› elde ettiği y›l geciktirmeden hacca git- melidir. Nitekim Peygamberimiz (a.s.),
“Hac yapmak isteyen kimse acele etsin.20Çünkü hasta olabi- lir, (servetini, paras›n›) yitirebilir, ihtiyac› ortaya ç›kabilir” bu- yurmuştur.21
III. HACCIN FARZ OLMASININ ŞARTLARI
Hacc›n bir kimseye farz olmas› için şu şartlar›n birlikte bu- lunmas› gerekir.
1. Müslüman Olmak
Müslüman olmayan kimse, her şeyden önce iman etmekle yükümlüdür. İman etmedikçe ibadetleri makbul olmaz. Çünkü iman, ibadetlerin kabul görmesinin olmazsa olmaz şart›d›r.22 Müslüman olmayan bir kimse hac yapt›ktan sonra müslüman ol- sa yeniden hac yapmas› gerekir, müslüman olmadan önce yapt›- ğ› hac geçerli olmaz. 23
ﱡﻞـ ِﻀَﺗَو ُﺾـﻳ
' ﺮــَ ْﳌا ُ ضَﺮـْﻤَﻳ ْﺪــَﻗ ُﻪـﱠﻧِﺎــَﻓ ْﻞـﱠﺠَﻌَﺘَﻴْﻠَﻓ ﱠﺞــَ ْﳊا َداَرَا ْﻦـَﻣ
ُﺔ َﺟﺎَ ْﳊا ُضِﺮْﻌَﺗَو ُﺔﱠﻟﺎ ﱠﻀﻟا
20 Ebû Dâvûd, Menâsik, 6. No: 1732. II, 350. Hakim, Muhammed b. Muham- med in-Neysâbûrî el-Müstedrek alâ’s-Sahîhayn, I, 448. Birinci Bask›, Bey- rut. 1990. Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin, es-Sünenü’l-Kübrâ, IV, 339-3340.
Dâru’l-kütübi’l-İlmiyye, Birinci bask›, Mekke, 1994.
21 İbn Mâce, Menâsik, 1. II, 962.
22 Mâide, 5/5.
23 Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 120. İbn Hümâm, II, 415. İbn Rüşd, Ebû’l- Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, Bidâyetü’l-Mücte-
2. Ak›ll› olmak
İnsan›n dinî görevlerle sorumlu olabilmesi için ak›ll› olmas›
gerekir. Akl› olmayan›n dinî sorumluluğu da yoktur. Peygambe- rimiz (a.s.),
“Üç kişi sorumlu tutulmaz: Uyan›ncaya kadar uyuyan, bülû- ğa erinceye kadar çocuk ve akl› baş›na gelinceye kadar ak›l has- tas›.”24
Zihinsel özürlü bir kimse hac yapt›ktan sonra iyileşirse -diğer şartlar› da taş›yorsa- yeniden hac yapmakla sorumlu olur.25
3. Buluğa Ermiş Olmak
Erkekler ihtilam olmad›kça, k›zlar âdet görmeye başlamad›k- ça veya ihtilam olacak ve âdet görecek yaşa gelmedikçe mükel- lef olmazlar. Peygamberimiz, buluğa erinceye kadar çocuktan sorumluluğun kald›r›ld›ğ›n› bildirmiştir.26
Bir insan çocukluğunda hac yapsa buluğa erdikten sonra im- kân› olunca yeniden hac yapmakla yükümlü olur.27 Çocuğun yapt›ğ› hacc›n sevab› anne ve babas›na yaz›l›r. Sahabeden Câbir ibn Abdullah’›n bildirdiğine göre bir kad›n çocuğunu Rasulül- lah’a götürmüş ve
ِّﻰِﺒ ﱠﺼﻟا ِﻦـَﻋَو َﻆِﻘْﻴَﺘ ْﺴَﻳ ﻰـﱠﺘَﺣ ِﻢِﺋﺎـﱠﻨﻟا ِﻦَﻋ ٍﺔـَﺛ َﻼَﺛ ْﻦـَﻋ ُﻢَﻠَﻘْﻟا َﻊـِﻓُر
َﻞِﻘْﻌَﻳ ﻰّ'ﺘَﺣ ِنﻮُﻨْﺠَْﳌا ِﻦَﻋَو َﻢِﻠَﺘـْ َp ﻰّ'ﺘَﺣ
hid ve Nihayetü’l-Muktes›d, I, 390. thk. Abdülhalim Muhammed, Abdurrah- man Hüseyin Muhammed, Dâru’l-hadis, Kahire, tarihsiz.
İmam Şâfiî’ye göre kafirler imanla birlikte ibadetlerle de sorumludur, dolay›s›yla kâfire hac farzd›r, terki sebebiyle âhirette cezaland›r›l›r.
24 Ebû Dâvûd, hudud, 17. IV, 560. Buhârî, Talak, 11. VI, 169. Hudud, 22. VI- II, 21. Tirmizî, Hudud, 1. Dârimî, Hudud, 1. Ahmed, II, 508.
25 Kâsânî, II, 120. İbn Hümâm, II, 415.
26 Ebû Dâvûd, Hudûd, 17. IV, 560.
27 Tirmizî, Sünen, III, 265-266. Kâsânî, II, 120.
“Ey Allah’›n Elçisi! Bu çocuk için hac var m›d›r” diye sor- muş, Peygamberimiz (a.s.) da,
“Evet vard›r, sevab› senin olur” buyurmuştur.28
Hac için ihrama giren bir çocuk, Arafat vakfesinden önce bu- luğa erse ve bu ihram üzere hacc›n› yapsa, Hanefî mezhebine gö- re bu hac nafile olur, Şâfiî mezhebine göre farz olan hac yerine gelmiş olur.29
4. Özgür Olmak
Özgür olmayan kimselere hac farz değildir. Özgür olmayan bir kimsenin yapacağ› hac, nafile olur. Bu kimsenin hürriyetine kavuşmas› halinde diğer şartlar› da taş›yorsa yeniden hac yapma- s› gerekir.
Tutuklu ve mahpus olanlara veya yurtd›ş›na ç›kma yasağ› bu- lunanlara ya da hacca gitmelerine yetkililerce izin verilmeyenle- re hac farz değildir. Çünkü bu halde iken hac yapmaya güçleri yetmez.30 Ancak hapse girmeden veya yurtd›ş›na ç›kma yasağ›
konmadan önce hacca gitme imkân› bulmuş ise bu kimseye hac farz olmuştur. K›s›tl›l›k hali sona eren kimselerin hacca gitmele- ri gerekir, k›s›tl›l›k halinin sona ermeyeceği kesinleşen kimsele- rin yerlerine vekil göndermeleri veya vasiyet etmeleri gerekir.
Vﺮْﺟَا ِﻚَﻟَو ْﻢَﻌَﻧ
ﱞﺞَﺣ اَﺬَ ِ9 َا ِ ا َلﻮ ُﺳَر ﺎَﻳ
28 Müslim, Hac, 409-411. I, 497. Ebu Dâvûd, Hac, 8. II, 352-353. Tirmizî, Hac, 83. III, 265. Ahmed, I. 288, 343. Mâlik, I, I, 422. Nesâî, V, 120. Saha- beden Sâib b. Yezîd, yedi yaş›nda iken babas› ile birlikte hac yapt›ğ›n› söy- lemiştir. (Tirmizî, Hac, 83. III, 265).
29 Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 121. İbn Hümâm, II, 415. İbn Rüşd, I, 390- 391.
30 Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 121. İbn Hümâm, II, 415.
Hacc›n farz olmas› için; müslüman olma, buluğa erme ve öz- gür olma şartlar› şu hadis-i şerife dayanmaktad›r:
“Her hangi bir kul hac yapar sonra buluğa ererse yeniden hac yapmas› gerekir. Her hangi bir müşrik hac yapar sonra müs- lüman olursa yeniden hac yapmas› gerekir. Her hangi bir köle hac yapar sonra özgürlüğüne kavuşturulursa yeniden hac yap- mas› gerekir.”31
5. Ekonomik Yönden İmkân Sahibi Olmak
Al-i İmrân suresinin 97. âyetinde hacc›n “gücü yetenlere”
farz olduğu bildirilmektedir. Peygamberimiz (a.s.), “gücü yet- meyi” az›k ve binit ile izah etmiştir.32Bir sahâbînin,
“Hac yapmay› farz k›lan şey nedir?” şeklindeki sorusuna Peygamberimiz,
“Az›k ve binit” cevab›n› vermiştir.33
Bir kimsenin aslî ihtiyaçlar›, varsa borcu ve bakmakla yü- kümlü olduğu insanlar›n nafakas› d›ş›nda hacca gidip geleceği
ُﺔَﻠ ِﺣاﱠﺮﻟاَو ُداﱠﺰﻟَا
ﱠﺞَ ْﳊا ُﺐِﺟﻮُﻳ ﺎَﻣ ِ ا َلﻮ ُﺳَر ﺎَﻳ
ى َﺮـ ْﺧُا ًﺔـﱠﺠَﺣ ﱠﺞـُ َp ْنَا ِﻪـْﻴَﻠَﻌَﻓ َﺚــْﻨِ ْﳊا َﻎـَﻠَﺑ ﱠﻢـُﺛ ﱠﺞـَﺣ ٍﺪـْﺒَﻋ ﺎــَﻤﱡﻳَا
ى َﺮـ ْﺧُا ًﺔـﱠﺠَﺣ ﱠﺞـُ َp ْنَا ِﻪــْﻴَﻠَﻌَﻓ َﺮـَﺟﺎـَﻫ ﱠﻢــُﺛ ﱠﺞـَﺣ ٍّﻰـِﺑاَﺮــْﻋَا ﺎـَﻤﱡﻳَاَو
ى َﺮ ْﺧُا ًﺔﱠﺠَﺣ ﱠﺞُ َp ْنَا ِﻪـْﻴَﻠَﻌَﻓ َﻖِﺘْﻋا ﱠﻢُﺛ ﱠﺞَﺣ ٍﺪْﺒَﻋ ﺎَﻤﱡﻳَاَو
31 Hâkim, I, 481. Beyhakî, V, 179.
32 Dârakutnî, es-Sünen, II, 215. Kâsânî, II, 120-121. İbn Kudâme, IV, 346 33 Tirmizî, Hac, 4. III, 177.
sürede kendisine yetecek kadar yeme, içme ve bar›nma giderle- riyle yol paras›na sahip olmas› şartt›r.34
“Allah hiçbir insan› gücünün üstünde bir şey ile sorumlu tutmaz”35anlam›ndaki âyet de hacc›n ancak gücü yetenlere farz olduğunun delilidir.
Bir insana hacc›n farz olmas› için zekat verecek konuma gel- mesi şart değildir. Borcu ve aile fertlerinin her türlü ihtiyac› d›- ş›nda hacca gidip gelecek kadar paras›, mal› mülkü ve imkân›
bulunan kimseye diğer şartlar› da taş›yorsa hac farz olur.
“Binit veya yol paras›n›n bulunma” şart›, Mekke d›ş›ndan gelenler için söz konusudur. Mekke ve civar›nda ikamet eden ve- ya bir şekilde Mekke’ye ulaşabilen bir müslüman, yürüyerek Arafat, Müzdelife ve Mina’ya gidip gelmeye gücü yetiyor, mes- keni, yetecek kadar yiyecek ve içeceği bulunuyorsa hac ile yü- kümlü olur.36
İmam Malik’e göre Mekke d›ş›nda ikamet eden kimse, yü- rüyerek hacca gitmeye gücü yetiyor ve yolda yiyecek ve içece- ğini kazanabiliyor veya diğer şartlar› da taş›yorsa vas›ta ve haz›r paras› olmasa bile kendisine hac farz olur.37Dolay›s›yla, görevli, şoför ve işçi olarak Mekke’ye giden kimseye hac farz olur.
Bir müslüman›n hacca gitmek için para biriktirmek amac›yla bakmakla yükümlü olduğu kimselere karş› görevlerini ve onlar›n ihtiyaçlar›n› karş›lamay› ihmal etmesi dînen doğru değildir. Pey- gamberimiz (a.s.),
ﺎَﻬَﻌ ْﺳُو ﱠﻻِا ﺎ ًﺴْﻔَﻧ ُ ا ُﻒِّﻠَﻜُﻳ َﻻ
34 Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 122. İbn Hümâm, II, 422-423. Şirbînî, II, 212-213
35 Bakara, 2/286.
36 Kâsânî, II, 120, 122. İbn Hümâm, II, 415. İbn Rüşd, I, 391 37 İbn Rüşd, I, 391.
“Kişiye günah olarak bakmakla yükümlü olduğu kimseleri ih- mal etmesi yeter” buyurmuştur.38
6. Sağl›kl› Olmak
Hac ibadetinin bir kimseye farz olabilmesi için bedenen bu ibadeti yapmaya gücü yetmesi gerekir. Bu görevi yapamayacak derecede hasta, felçli, kötürüm, özürlü ve kendi baş›na binite ve- ya vas›taya binip inemeyecek derecede yaşl› olan kimselere hac farz değildir. Çünkü yüce Allah hacc› “gücü yetenlere” farz k›l- m›şt›r. Hac beden ile yap›lan bir ibadettir. Bedenen hac yapma- ya gücü yetmeyen kimseye hac farz olmaz. Sahabeden Abdullah ibn Abbâs
“ona bir yol bulabilen kimseye” şart›n›, “bedenen sağl›kl› ol- mak, az›k ve binit” olarak tefsir etmiştir.39Bu kimselere hacc›n farz olduğunu söylemek
“Allah, dinde üzerinize hiçbir güçlük yüklemedi”40 anla- m›ndaki âyete ters düşer. Çünkü sağl›ğ› yerinde olmayan kimse- yi hac ibadetiyle sorumlu tutmak dinde güçlük ç›karmak olur.
Ancak sağl›k dahil bütün şartlar› taş›d›ğ› y›l hacca gitmeyen kimse daha sonra sağl›ğ›n› kaybedecek olursa, üzerinde hac bor- cu kal›r, bu takdirde yerine bedel göndermesi gerekir.
Ebu Hanife’nin bir görüşüne göre ekonomik gücü olsa ve kendisine refakat edecek bir kimse bulunsa bile a’ma kimseye
ٍج َﺮَﺣ ْﻦِﻣ ِﻦﻳ
' ّﺪﻟا ِ) ْﻢُﻜـْﻴَﻠَﻋ َﻞَﻌَﺟ ﺎَﻣَو
ً
ﻼﻴ ' ﺒ َﺳ ِﻪـْﻴَﻟِا َعﺎَﻄَﺘ ْﺳا ِﻦَﻣ
ُتﻮُﻘَﻳ ْﻦَﻣ َﻊــِّﻴ َﻀُﻳ ْنَا ﺎًﻤْﺛِا ِءْﺮَْﳌﺎِﺑ ﻰ'ﻔََﻛ
38 Ebû Dâvûd, Zekat, 45. Ahmed, II, 160, 193, 194, 1945.
39 Kâsânî, II, 121-122. İbn Hümâm, II, 416.
40 Hac, 22/78.
hac farz değildir. İmam Muhammed ile İmam Ebû Yusuf’un ter- cih ettikleri görüşe göre ekonomik gücü ve kendisine refakat edecek biri varsa o zaman a’maya hac farz olur. Diğer mezhep- lerin görüşleri de bu istikamettedir.41
Şâfiî ve Hanbelî mezheplerine göre ekonomik imkân› bulu- nan ve diğer şartlar› da taş›yan ancak çok yaşl› olmas› veya felç- li ve kötürüm olma gibi bedensel bir engeli ve tedavisi imkâns›z bir hastal›ğ› bulunmas› sebebiyle bizzat hacc› yapamayacak du- rumunda olan kimselerin yerlerine bedel göndermeleri gerekir.42 Bu kimselerin bedenen hac yapmaya güçleri yetmiyorsa da mad- dî yönden buna imkânlar› vard›r. Delilleri şu hadistir:
Has’am kabilesinden bir kad›n, “Ey Allah’›n Elçisi! Babam, çok yaşl›d›r. Üzerinde hac borcu vard›r. Şu anda kendisi deve üzerinde durmaya bile gücü yetmiyor” dedi. Hz. Peygamber (a.s.), “Onun yerine sen haccet” buyurdu.43
7. Yol Güvenliğinin Bulunmas›
Hacc›n bir müslümana farz olabilmesi için yol güvenliğinin bulunmas›, savaş, terör ve düşman korkusu gibi bir s›k›nt›n›n bu- lunmamas› gerekir. Bu şart, “binit ve az›k” şart› konumundad›r.
“Sağl›kl› olma” ve “yol güvenliği” bulunmas›n›n hacc›n farz olmas›n›n şart› m› yoksa edas›n›n şart› m› olduğu konusunda
Vxـ
' ﺒَﻛ Vﺦـْﻴ َd ﻰـِﺑَأ ﱠنِا ِ ا َلﻮــ ُﺳَر ﺎـَﻳ ْﺖـَﻟﺎــَﻗ َﻢـَﻌْﺜ َﺧ ْﻦـِﻣ ًةَأَﺮــْﻣِا ﱠنِا
'Lـَﻋ َىِﻮـَﺘ ْﺴَﻳ ْنَا ُﻊـﻴ
' ﻄَﺘ ْﺴَﻳ َﻻ َﻮـُﻫَو ِ ّﺞـَ ْﳊا ِ) ِ ا ُﺔـ َﻀﻳ
' ﺮـَﻓ ِﻪــْﻴَﻠَﻋ
ُﻪـْﻨَﻋ ﻰِّﺠُgَﻓ ﱡﻰِﺒﱠﻨﻟا َلﺎَﻘَﻓ ِهِx ' ﻌَﺑ ِﺮْﻬَﻇ
41 İbn Hümâm, II, 421. Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II; 121. Şirbînî, II, 218.
42 Şirbînî, II, 219. İbn Kudâme, IV, 351. İbn Rüşd, I, 391.
43 Müslim, Hac, 408. II, 974. bk. Buhârî, Hac, 1; II, 140.
Ebû Hanîfe’den iki farkl› rivayet vard›r. Hanefî f›k›h kaynakla- r›nda44sağl›k ve yol güvenliği, hacc›n farz olmas›n›n şartlar› ara- s›nda say›lm›şt›r. İsabetli olan görüş de budur. Çünkü sağl›k ve yol güvenliği olmay›nca diğer şartlar bulunsa bile hac yapmak mümkün olmaz. Bu şartlar, “hacca gücü yetme” şart›n›n zarûrî sonucudur. Bir müslüman›n hac yapmaya ancak ekonomik gücü, sağl›ğ› ve yol güvenliği bulunduğu takdirde gücü yeter.
Sağl›kl› olma” ve “yol güvenliğinin bulunmas›”; hacc›n farz olmas›n›n şart› olduğu takdirde ekonomik yönden hacca gitme imkân› bulunsa bile kişiye hac farz olmaz; böyle olunca da bedel göndermesi veya vasiyet etmesi gerekmez.
“Sağl›kl› olma” ve “yol güvenliğinin bulunmas›”; hacc›n edas›n›n şart› olarak kabul edildiği takdirde hacca gitmesi söz konusu olan kimse hacca bizzat gidemediği takdirde bedel gön- dermesi veya bu konuda vasiyet etmesi gerekir.45
8. Hacc›n farz olduğunu bilmek
Müslüman olmayan bir toplumda yaşayan ancak hacc›n farz olduğunu henüz öğrenmemiş bir müslüman diğer şartlar› taş›sa bile öğreninceye kadar kendisine hac farz olmaz. Hacc›n farz ol- duğunu öğrendiği y›l, diğer şartlar› da taş›yorsa hac kendisine farz olur. İslâm ülkesinde yaşayan kimsenin hacc›n farz olduğu- nu bilmemesi mazeret say›lmaz.
9. Hacc›n Eda Edildiği Vakte Yetişmek
Yukar›da say›lan şartlar› taş›yan bir kimseye hac ibadetinin farz olabilmesi için hacc›n eda edileceği vakte erişmiş olmas› ge- rekir. Sözgelimi birisi hac mevsiminden önce hacca gidebilecek
44 bk. Kâsânî, II, 123. Mergînânî, Burhanüddîn Ebû’l-Hasan, Ali b. Abî Bekr b Abdi’l-Celîl, el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî, I,134. Bak› yeri ve ta- rihi yok. İbn Hümâm, II, 416, 422-425. Mevsîlî, Abdullah b. Mahmud b.
Mevdûd, el-İhtiyâr li-Ta’lîli’l-Muhtâr, I, 181. thk. Şeyh Zühelyr Osman el- Cüayd, Dâru’l-Erkâm, Beyrut, tarihsiz.
45 İbn Hümam, II, 422.
imkâna sahip olsa sonra hac vakti girmeden bu imkân› kaybetse, mesela fakir düşse veya sağl›ğ›n› yitirse bu kimseye hac farz ol- maz. Bu kimse hacc›n eda edileceği zamana yetişemeden ölürse, sorumlu olmaz, çünkü zaten hac kendisine farz olmam›şt›r. Bir kimse hac mevsimi girdiğinde hacca gidebilecek şartlar› taş›yor- sa kendisine hac farz olur. Bu şartlar› taş›d›ğ› halde hacca gitmez de daha sonra hacca gitme imkân›n› kaybederse üzerinde hac borcu baki kal›r.46
10. Kad›nlar›n can, mal ve namus güvenliğinin sağlanm›ş olmas›
Hanefî47ve Hanbelî48mezheplerine göre yukar›da zikredilen şartlar› taş›yan bir kad›na hacc›n farz olabilmesi için kendisine refakat edecek eşi veya bir mahremi49bulunmas› gerekir. Kad›n, yan›nda eşi ya da mahremi olmadan hacca gidemez.
Bu görüş sahipleri; kad›n›n hacca gidebilmesi için yan›nda eşi veya mahreminin bulunmas› şart›n›; seferîlik için esas ald›k- lar›; bir kad›n›n beraberinde bir mahremi bulunmadan “üç gün”50 ve “üç gece”51 süren bir mesafeye yolculuk yapmas›n› yasakla- yan hadisleri esas alm›şlard›r. Üç gün üç gece süren bir mesafe-
46 Bk. İbn Hümâm, II, 415. İbn Kudâme, IV, 329. Şirbînî, II, 219. Yaz›r, Ham- di, Hak Dîni Kur’ân Dili, II, 705. Eser neşriyat, İstanbul, 1971.
47 İbn Kudâme, IV, 367.
48 Kâsânî, II, 123. Hattâbî, Me’âlimü’s-Sünen, II, 346. Ebû Dâvud’un es-Sü- nen’i ile birlikte. Çağr› Yay›nlar›, İstanbul, tarihsiz. Neha’î, Hasan Basrî, İshak b. Râhaveyh de bu görüştedir.
49 “Mahrem”; kad›n›n babas›, oğlu, erkek kardeşi ve day›s› gibi evlenmesi kendisine ebedî olarak haram olan yak›nlar›na denir. Bu konuda bk. Müs- lim, Hac. 423; I,977.
50 Müslim, Hac, 413. I, 975. Buhârî, Taksîru’s-Salâti, 4; II, 35. Ebû Dâvûd, Menâsik, 2. II, 348. Tirmizî, Rada’, 15; III, 472. Ahmed, II, 19, 143, 182.
Abdürrazzak, II, 525. İbn Hibbân, Seferu’l-Mer’e, VI,433. Beyhakî, Salat, III, 138.
51 Müslim, Hac, 414;I, 975. Müslim, bu konuda 18 hadis rivayet etmiştir. İbn Hibbân, Salat, 27. VI, 435.
de ikamet eden bir kad›n›n hacca gidebilmesi için yan›nda eşinin veya bir mahreminin bulunmas› gerekir. Bu süreden az olan bir mesafede ikamet eden bir kad›na hacc›n farz olmas› için yan›n- da eşi veya mahremi bulunmas› şart değildir.52
Hadis kaynaklar›na bak›ld›ğ›nda bir kad›n›n; beraberinde mahremi bulunmadan “bir gündüz”,53 “bir gece”,54 “bir gündüz ve bir gece”,55“iki gündüz” ve “iki gece”,56“üç gece57ve üç gün- düzden fazla”58 süren bir yolculuk yapmas›n›n yasakland›ğ› gö- rülmektedir.
Beyhakî (ö.458/1066), bu konudaki rivayetlerin hepsinin sa- hih olduğunu, bu hadislerin bir bütün olarak değerlendirildiğin- de bu rivayetlerin, yol güvenliği bulunmad›ğ› takdirde kad›n›n tek baş›na yolculuk yapamayacağ›n› ifadeye yönelik olduğunun anlaş›lacağ›n› söylemektedir.59 Kurtubî (ö.671/1272) de ayn›
görüşü paylaşmaktad›r.60Günümüz şartlar›na uygun olan da bu- dur. Nitekim bu hususa işaret eden bir hadiste Peygamberimiz (a.s.)
52 Semerkandî, II, 388-389. İbn Hümâm, II, 427.
53 Müslim, Hac, 420; I,977. İbn Mâce, Menasik, 7; II, 968. İbn Hibbân, Salat, 27; VI, 438. Beyhakî, Salât, III,137, 139.
54 Müslim, Hac, 419; I, 977. Ebû Dâvûd, Menasik, 2; II, 346. İbn Hibbân, Sa- lat, 27; VI, 439. Beyhakî, Salat, III., 139.
55 Buhârî, Taksîru’s-Salâti, 4; II,36. Müslim, Hac, 421; I, 977. Ebû Dâvûd, Menâsik, 2; II, 347. Malik, İsti’zân, 37; II, 979. Tirmizî, Rada’, 15; III, 473.
İbn Hibbân, Salat, 27; VI, 437. Beyhakî, Salat, III, 139.
56 Beyhakî, Salat, III,137. Müslim, Hac, 415-416; I, 975. Buhârî, Taksîru’s- Salâti, 4; II, 35. Ahmed, III, 7, 45. Abdürrazzak, II, 525. İbn Hibbân, Salat, 27; VI, 437.
57 Müslim, Hac, 418; I, 976. Ebû Dâvûd, Menâsik, 2; II, 348. İbn Mâce, Me- nâsik, 7. II, 968. Tirmizî, Rada’, 15; III, 472. İbn Hibbân, Salat, 27; VI, 443.
58 Müslim, Salâtü’l-Misâfirîn, 423; I, 977. Ebû Dâvûd, Menâsik, 2; II, 348.
İbn Hibbân, Salât, 27; VI, 433. Beyhakî, Salat, III, 138.
59 Beyhakî, Salat, III,139.
60 Kurtubî, V, 355.
“Çok yak›n bir gelecekte bir kad›n tek baş›na korumas›z ola- rak Hîre’den ç›kacak (hiçbir zarar görmeksizin) gidip Kâ’be’yi tavaf edecektir” buyurmuştur.61
***
Şâfiî ve Malikî mezheplerine göre kad›na hacc›n farz ola- bilmesi için, yan›nda eşinin ya da bir mahreminin bulunmas› şart değildir. Kad›n güvenilir bir gurup kad›nla birlikte hacca gidebi- lir. 62
Bu görüş sahipleri, Peygamberimizin hacca güç yetirmeyi
“binit ve az›k” olarak aç›klad›ğ›n›, bu aç›klamada kad›n›n yan›n- da eş ya da mahremin varl›ğ› şart›n›n bulunmay›ş›n› ve yukar›da zikredilen hadisi delil olarak göstermişlerdir.63
Kad›n›n yan›nda mahremi veya eşinin bulunmas›n›n şart ko- şulmas› da kad›n›n güvenliğinin sağlanmas› amac›na yöneliktir.64 Bu itibarla diğer şartlar› taş›yan müslüman bir kad›n; can, mal ve namus güvenliği sağland›ğ› takdirde yan›nda eşi veya mahremi bulunma şart› aranmadan hacca gidebilir.
11. Eşi ölmüş veya boşanm›ş kad›nlar›n iddet süresini dol- durmuş olmalar›
Âdet gören kad›nlar›n iddet süresi 3 kur’ (üç temizlik veya üç adet görme süresi),65âdetten kesilmiş veya âdet görmeyen kad›n-
َفﻮـُﻄَﺗ ﻰـّ'ﺘَﺣ ٍراَﻮــِﺟ ِ ْxـَﻐِﺑ ﺎــَﻬْﻨِﻣ َجُﺮـْ َ~ ْنَا ُﺔــَﻨﻴ
' ﻌﱠﻈﻟا ﱠﻦـَﻜ ِdﻮــُﺘـَﻟ
ِﺔـَﺒْﻌَﻜْﻟﺎِﺑ
61 Ahmed, IV, 3987. bk. Ahmed, IV, 257. Tirmizî, Sure, 1. V, 203.
62 İbn Rüşd, I, 394.
63 Şirbînî, II, 217. Hattâbî, II, 346.
64 Kâsânî, II, 123.
65 Bakara, 2-228.
lar›n iddeti üç ay,66 eşi ölen kad›nlar›n iddet süresi dört ay on gündür.67
Boşanan kad›nlar, iddet süresince eşlerinin evlerinden ayr›l- mazlar. Bu husus Kur’ân’da,
“Apaç›k bir hayas›zl›k yapmalar› d›ş›nda onlar› (bekleme süresince) evlerinden ç›karmay›n, kendileri de ç›kmas›nlar”68 şeklinde ifade edilmektedir.
Fakihler, “evlerinden ç›karmay›n”, “kendileri de ç›kmas›n- lar” şeklindeki emre istinaden iddet bekleyen kad›nlar›n bu süre içersinde hacca gidemeyecekleri içtihad›nda bulunmuşlard›r. İd- det bekledikleri halde hacca gitmek isteyen kad›nlar› sahabeden Abdullah ibn Ömer Zülhuleyfe’den, Abdullah ibn Mes’ûd ise Cuhfe’den geri çevirmiştir.69
Hanbelî mezhebine göre ric’î70talak ile boşanm›ş ve eşi öl- müş kad›n›n iddet içerisinde hacca gitmesi caiz değil ise de bâin talak71 ile boşanm›ş kad›n›n iddet içerisinde hacca gitmesi caiz-
ٍﺔ َﺸ ِﺣﺎـَﻔِﺑ َGـ
' ﺗْﺄـَﻳ ْنَا ﱠﻻِا َﻦْﺟُﺮـْ َ َﻻَو ﱠﻦـِ ِﻮـُﻴـُﺑ ْﻦِﻣ ﱠﻦـُﻫﻮـُﺟِﺮـْ ُ~ َﻻ
ٍﺔـَﻨـِّﻴـَﺒـُﻣ
66 Talak, 65/4.
67 Bakara, 2/234.
68 Talak, 66/1.
69 Kâsânî, II, 124. Semerkandî, II, 388; Nevevî, el-Mecmû, XX, 13; İbn Ku- dâme, V, 35.
70 Erkeğin tek tarafl› iradesi ile dönüşü mümkün olan talak.
71 Bâin talak, iki k›sma ayr›l›r. Beynunet-i suğra, beynunet-i kübra. Üç defa boşanm›ş bir kad›n beynunet-i kübra ile boşanm›ş demektir. Yeni bir evli- lik yap›p bu evlilik tabîî ve meşru bir şekilde sona ermedikçe taraflar istese bile evlenmeleri mümkün olmaz. Beynunet-i suğra ise, kinaye laf›z ile bo- şanm›ş veya sarih bir laf›z ile boşanm›ş ve iddet süresi dolmuş olan boşan- mad›r. Bu boşanmada taraflar isterlerse yeni bir akit ile evlenebilirler.
dir. Çünkü bâin talak ile boşanm›ş kad›n, özgürdür, kendisi iste- medikçe, eşi boşamadan vazgeçip evliliğe dönüş yapamaz.
Ric’î boşamada,, kad›n bütünüyle boşanm›ş say›lmaz. Eşiyle aralar›ndaki nikah bağ› bir bak›ma devam etmektedir. Eşi her za- man bu boşamadan vazgeçebilir. Konu ile ilgili âyetin sonunda- ki,
“Bilemezsin, olur ki Allah, sonra yeni bir durum ortaya ç›kar›r”72şeklindeki ifade, erkeğin eşine iddet içerisinde her za- man dönebileceğine, bu sebeple kad›n›n evinden ayr›lmamas›
gerektiğine işaret etmektedir.73
Sonuç olarak bir kimseye hacc›n farz olmas› için bu say›lan şartlar›n birlikte bulunmas› gerekir. Bunlardan biri eksik olsa bizzat kendisinin hac yapmas› farz olmad›ğ› gibi vekil gönder- mesi veya vasiyette bulunmas› da gerekmez. Ancak bu şartlar›
taş›d›ğ› halde hacca gitmez de daha sonra hacca gitme imkân›
bulamazsa sorumlu olur, hac borcu üzerinden düşmez. Hastal›k, tutukluluk gibi bir sebeple bizzat kendisi gidemezse yerine vekil göndermesi veya vekil gönderilmesini vasiyet etmesi gerekir.
IV. HACCIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI Üçüncü maddede zikredilen şartlar› taş›yan kimselerin yapa- caklar› hacc›n geçerli (sahih) olabilmesi için şu şartlar›n bulun- mas› gerekir.
1. İhrama girmek
İlgili k›s›mda da anlat›lacağ› üzere hac görevini yapacak kim- se hac yapmaya niyet eder ve telbiye getirir. Böylece ihrama gir- miş olur. İhrama girmeden yap›lan hac geçerli olmaz.74
اًﺮْﻣَا َﻚِﻟ'ذ َﺪْﻌَﺑ ُثِﺪْ ُp َ ا ﱠﻞَﻌَﻟ ى ' ر ْﺪَﺗ َﻻ
72 Talak, 65/1.
73 İbn Kudâme, IV, 373.
74 İbn Hümâm, II, 415..
2. Hacc› belirlenen zaman içinde yapmak Kur’ân-› Kerîm’de hac aylar›;
“Hac, belirli aylardad›r”75 şeklinde mücmel olarak bildiril- miştir. Bu cümle;
- Hac aylar›n›n halk taraf›ndan bilindiğine, - Hacc›n bu aylarda yap›lmas› gerektiğine,
- Araplar›n yapt›ğ› gibi hac aylar›n›n değiştirilemeyeceğine, - Hacc›n vaktinin bütün bir y›l değil, aylarla s›n›rl› olduğuna işaret etmektedir.
Bilinen hac aylar›; şevval ve zîlkâde aylar› ile zîlhicce ay›n›n ilk 10 günüdür.76
Hanefî ve Malikî mezheplerine göre “hac aylar›”ndan önce ihrama girilebilir, ancak Sünnete muhalif olduğu için mekruh olur. Hacc›n diğer menâsikinin bu aylar içinde yap›lmas› gere- kir.77
***
Malikî mezhebine göre zîlhicce ay›n›n tamam› “hac ayla- r›”na dahildir.78
Şâfiî mezhebine göre zîlhiccenin 10. günü “hac aylar›”na da- hil değildir.
Hac aylar›ndan önce hac için ihrama girilemez, girilirse bu
Vتﺎَﻣﻮُﻠْﻌَﻣ Vﺮُﻬ ْdَا ﱡﺞَ ْﳊَا
75 Bakara, 2/197.
76 Tirmizî, Sünen, III, 272. Sahabeden Abdullah ibn Abbas, tabiînden Süddî, Şa’bî ve en-Nahaî de bu görüştedir. Kurtubî, II, 405.
77 Kurtubî, II, 343-344. Yaz›r, II, 719.
78 Sahabeden, Abdullah ibn Mes’ûd, Abdullah ibn Omer, tabiînden Atâ bin Ebî Rebah, Rabî’ ibn Ebî Rey, Mücâhid bin Cebr ve Zührî de bu görüşte- dir. Kurtubî, II, 405. İbn Rüşd, I, 398.
ihram hac için geçerli olmaz, bu ihram ile yap›lan hac nafile bir hac olur.79
3. Hac menâsikini belirlenen mekanlarda yapmak
Hac menâsikinin yap›ld›ğ› mekanlar; Metaf, Mes’a, Arafat, Müzdelife ve Mina’d›r.
V. HÜKMÜ İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİ Farz, vacip ve nafile olmak üzere üç çeşit hac vard›r.
1. Farz Hac
Farz olan hac; hac yapma imkân›na sahip olan kimsenin öm- ründe bir defa yapmakla yükümlü olduğu hacd›r.
2. Vacip Hac
Vacip olan hac; üzerine farz veya vacip olmad›ğ› halde hac yapmay› adayan kimsenin, yapmakla yükümlü olduğu adak hac- c› ile başlad›ktan sonra bozulan nafile hacc›n kazas› olarak yap›- lan hacd›r.
3. Nafile Hac
Farz ve vacip olmayarak yap›lan hacd›r.
VI. EDASI İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİ 1. İfrad Hacc›
Hac aylar›nda sadece hac yapmak üzere ihrama girilip umre- siz olarak yap›lan hacd›r.
Bir hac mevsiminde sadece hac yap›ld›ğ› için bu hacca “tek yapma” anlam›nda ifrad denilmiştir.
2. Temettu Hacc›
“Temettu hacc›”, hac aylar› içinde umreyi ve hacc› ayr› ayr›
niyet ve ihramlarla yapmakt›r.
79 Şirbînî, II, 222-223. Kurtubî, II, 406. Ata, Mücahid, Tavus, Evzâî ve Ebu Sevr de bu görüştedir.
Hac aylar› içinde önce umre yap›p ihramdan ç›kt›ktan sonra.
Hac günlerinde ihrama girerek hac menasikini yapan kimse te- mettu hacc› yapm›ş olur.
Umre ile hac aras›nda ihram yasaklar› kalkm›ş olduğu ve hac yapan kimse bu süre içinde ihraml›ya yasak olan şeylerden ya- rarland›ğ› için bu hacca temettu (yararlanma) hacc› denmiştir.
3. K›ran Hacc›
“K›ran hacc›”; hac ve umreye birlikte niyet ederek ikisini bir tek ihramla birleştirmektir.
Hac aylar›nda hac ve umreye birlikte niyet ederek, usulüne göre umreyi yapt›ktan sonra, ihramdan ç›kmadan hac menasiki- ni de eda eden kimse k›ran hacc› yapm›ş olur.
4. Temettu ve K›ran Hacc› Yapman›n Şartlar›
a) Hacceden kimsenin âfâkî olmas›
Mîkât s›n›rlar› içinde (Harem ve H›ll bölgesinde) ikamet edenlerin temettu‘ ve k›ran hacc› yapmalar› câiz değildir.
Hac aylar›ndan önce Mekke’ye gidip hac günlerine kadar orada kalan âfâkîler de ayn› şekilde temettu‘ ve k›ran hacc› yap- mazlar.80Bu kimselerin ifrad hacc› yapmalar› gerekir. Bu kimse- ler hac aylar›nda umre yaparlarsa ceza kurban› keserler.
b) Umre ve hacc›n her ikisinin ayn› y›l›n hac aylar›nda ya- p›lmas›
Temettu hacc› yapacak olan kimse, umreyi hac aylar›ndan önce yapar veya umre tavaf›n›n en az dört şavt›n›, hac aylar› he- nüz girmeden tamamlarsa yapt›ğ› hac temettu‘ veya k›ran değil, ifrad hacc› olur.
c) Hac aylar›nda yap›lan umreden sonra memlekete dö- nülmemesi
Hanefî mezhebine göre, umre yapt›ktan sonra herhangi bir
80 Serahsî, IV, 183.
sebeple memleketine dönen kimsenin; Şâfiî mezhebine göre um- re yapt›ktan sonra herhangi bir sebeple mîkât s›n›rlar› d›ş›na ç›- kan kimsenin temettu hacc› yapabilmesi için yeniden umre yap- mas› gerekir. Aksi takdirde yapt›ğ› hac temettu‘ değil, ifrad olur.
K›ran hacc›nda umreden sonra ihramdan ç›k›lmad›ğ› için um- re yapt›ktan sonra ister mîkât d›ş›na ç›k›ls›n, ister memlekete ve- ya başka bir yere gidilsin k›ran hacc› ifrada dönüşmez.
Bu üç nevi hacdan hangisi yap›l›rsa yap›ls›n, hac farîzas› eda edilmiş olur.
5. En Fazîletli Hac
Hangi hacc›n daha fazîletli olduğu konusunda farkl› rivayet- ler nedeniyle81mezhep imamlar› ihtilaf etmişlerdir. Şâfiî ve Ma- likî mezheplerine göre ifrad hacc›, Hanefî mezhebine göre k›ran hacc›, Hanbelî mezhebine göre temettu hacc› daha fazîletlidir.82 Hac ibadetinde gerçek fazileti hacc›n çeşidinden daha ziyade edas›nda gösterilen gayret, samimiyet, huzur, huşû ve ihlâsa gö- re değerlendirmek gerekir.
81 Hattâbî, Meâlimü’s-Sünen, II, 377. (Sünen-i Ebî Dâvûd ile birlikte), Çağr›
Yay. İst. tarihsiz.
82 Hattâbî, II, 377.
BİRİNCİ BÖLÜM
I. HACCIN FARZLARI, VACİPLERİ VE SÜNNETLERİ 1. Farz, Şart, Rükün, Vacip Ve Sünnet Terimlerinin An- lamlar›
“Farz”, kesin ve bağlay›c› bir delil ile yap›lmas› istenen fiil ve amel demektir.
“Vacip”, kesin olmayan bir delil ile yap›lmas› istenen fiil ve amellere denir.
Farz olsun vacip olsun her iki görevin de yap›lmas› zorunlu- dur. Yerine getirilmesinin gerekliliği bak›mdan ikisi aras›nda bir fark bulunmad›ğ› için Hanefîler vacibe amelî farz demişlerdir.
Kesin olmayan bir delil ile sabit olduğu için vacibi inkar eden kâfir olmaz. Farz› inkar eden ise kâfir olur.83
Farzlar, şart ve rükün olmak üzere iki k›sma ayr›l›r:
“Şart”, hükmün varl›ğ› kendisine dayanan şeydir. Şart bulun- mazsa hüküm de bulunmaz, ancak şart›n bulunmas› hükmün bu- lunmas›n› gerektirmez. Meselâ abdest namaz›n şart›d›r, abdest bulunmazsa namaz olmaz, ancak abdestli olunca namaz k›l›nm›ş say›lmaz. Ayn› şekilde, ihram hacc›n şart›d›r. İhrama girilmeden hacc›n diğer farzlar› geçerli olmaz.
Rükün, ibâdetlerin ve akitlerin aslî unsurlar› demektir. Me- sela namaz ibadetinde, k›yam, k›raat, rüku ve secde rükündür.
Ayn› şekilde hac ibadetinde Arafat vakfesi ve ziyaret tavaf› rü- kündür.
Şartlar, rükünlerden önce yerine getiririlir. Şartlar yerine ge- tirilmeden rükünler geçerli olmaz.
83 bk. Ebû Zehra Muhammed İslam Hukuku Metodolojisi, s. 42-63. Çeviri Ab- dülkâdir Şener, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay›nlar›, birinci bask›, Ankara, 1973.
Sünnet, bir f›k›h terimi olarak farz ve vacip olmayarak Pey- gamberimizin yapt›ğ› ve Müslümanlar›n da yapmas›n› istediği görevlerdir.
Farz olsun, vacip olsun sünnet olsun, her ibadetin kendi içinde farzlar›, vacipleri ve sünnetleri vard›r.
Bir ibadetin farz› (şart veya rüknü) olan bir görev terk edi- lirse o ibadet geçerli olmaz. Mesela namaz›n abdestli olarak k›- l›nmas› farzd›r. Abdestsiz k›l›nan namaz geçerli değildir, yeni- den k›l›nmas› gerekir. Ayn› şekilde hacda ihrama girmek farzd›r.
İhrama girmeden hac yap›lsa veya Arafat vakfesi ya da ziyaret tavaf› terk edilirse yap›lan hac geçerli olmaz, yeniden yap›lmas›
gerekir.
Vaciplerden biri terk edilirse yap›lan ibadet bât›l olmaz, va- cibin terki ile meydana gelen eksiklik keffaret veya ceza ile telâ- fi edilebilir. Mesela üç veya dört rekatl› bir namazda ilk iki re- kattan sonra oturmak vaciptir. Bir kimse oturmadan üçüncü re- kata kalk›verse namaz bat›l olmaz, namaz›n sonunda “sehiv sec- desi” ile bu eksiklik telafi edilir. Ayn› şekilde hacda Müzdelife vakfesi vaciptir. Bu görev terk edilse hac bat›l olmaz, bu eksik- lik dem ile (bir koyun veya keçi kurban etmekle) telafi edilebi- lir.
Hacda terk edilen bir vacip usulüne göre iade edilirse her hangi bir ceza gerekmeden telafi gerçekleşmiş olur.
Bir ibadetin sünneti terk edilirse o ibadet bat›l olmaz, sevab›
eksilir. Mesela namazda sübhâneke duas› okunmasa, hacda ku- düm tavaf› yap›lmasa k›l›nan namaz ve yap›lan hac geçerli olur, ancak sünnet sevab›ndan mahrum kal›n›r. 84
2. Hacc›n Farzlar› (Şartlar› Ve Rükünleri)
Hacc›n farzlar›n› iki grup alt›nda toplamak mümkündür: Hac- c›n müstakil farzlar› (şartlar› ve rükünleri), hacc› oluşturan me- nâsikin kendi içindeki farzlar› (şartlar› ve rükünleri).
84 Semerkandî, II, 381.
Önce hacc›n farz, vacip ve sünnetleri sadece maddeler halin- de say›lacak, daha sonra ilgili yerlerde detayl› olarak anlat›lacak- t›r.
a) Hacc›n Müstakil Farzlar› (Şartlar› Ve Rükünleri) aa) Hanefî mezhebine göre hacc›n farzlar› bir şart ve iki rü- künden ibarettir. Bunlardan ihrama girmek hacc›n şart›, “Ara- fat’ta vakfe yapmak” ve “Kâ’be’yi tavaf etmek” ise hacc›n rü- künleridir.
bb) Şâfiî mezhebine göre hacc›n farzlar› şunlard›r:
1. İhrama girmek (niyet), 2. Arafat’ta vakfe yapmak, 3. Kâ’be’yi tavaf etmek, 4. Sa’y yapmak,
5. Saçlar› t›raş etmek veya k›saltmak,
6. Bu rükünlerin çoğu (en az dördü) aras›nda tertibe uymak.
Bu farzlar, hacc›n rükünleridir.85
cc) Mâlikî ve Hanbelî mezheplerine göre hacc›n farzlar›;
1. İhrama girmek,
2. Arafat’ta vakfe yapmak, 3. Kâ’be’yi tavaf etmek, 4. Sa’y yapmak.
Bu farzlar, hacc›n rükünleridir.
Rükünler, usulüne göre yap›lmad›kça, ceza ve kefâret öde- mekle hac sahih olmaz. Eksik kalan rüknün tamamlanmas› veya hacc›n kazâs› gerekir.
85 Şirbînî, II, 385. Nevevî Muhyiddin Yahya b. Şeref, Kitâbü’l-Îzâh fî Menâ- siki’l-Hacc› ve’l-Umre, s. 375. İkinci bask›, Beyrut, 1994.
