tak›m şartlar vard›r. Bunlar› şöyle s›ralayabiliriz:
1.Vekil olarak hacca gönderilecek kimsenin müslüman ve ak›ll› olmas›.
Müslüman olmayan›n kendi ad›na yapacağ› hac geçersiz ola-cağ› için vekalet yolu ile yapaola-cağ› hac da geçersiz olur. Mümey-yiz olmayan, yani iyiyi kötüden ay›ramayan çocuklar›n hac için vekalet yapmalar› caiz değildir.
Vekilin daha önce kendi ad›na farz olan hacc› yerine getirmiş olmas› şart değildir. Çünkü yukar›daki hadiste de geçtiği üzere Hz. Peygamber (a.s.) Has’am’l› kad›na, kendi ad›na hac yap›p yapmad›ğ›n› sormadan, babas› ad›na hac yapabileceğini söyle-miştir. Eğer, vekilin hac yapm›ş olmas› şart olsayd›, Resülullah o kad›na bunu sorard›.303
***
ُﻪـَﺘﱠﺠَﺣ ُﻪْﻨَﻋ ﻰ َﻀَﻗ ْﺪَﻘَﻓ ِﻪِّﻣُا ْوَا ِﻪﻴ
' ﺑَا ْﻦَﻋ ﱠﺞَﺣ ْﻦَﻣ
301 Nesâî, Hac, 11, V, 118.
302 Dârekutnî, Hac, II. 259-260. İbn Kudâme, IV, 378. bk. Nesâî, Menâsik, 8, V, 116.
303 Mevsilî, el-İhtiyâr, I, 171.
Şâfiî ve Hanbelî mezheplerine göre bedel olarak hac yapa-cak kimsenin, kendi ad›na farz olan hacc› yapm›ş olmas› gerekir.
Farz olan hacc› yapmayan bir kimse bedel olarak hacca gidecek olursa yapt›ğ› hac kendi ad›na geçerli olur.304Delilleri şu hadis-tir:
İbn Abbas’tan rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (a.s.), bir adam›n, “Şübrime ad›na lebbeyk” diyerek telbiye getirdiğini işitti ve,
- Şübrime kim?” diye sordu. Adam,
- “Kardeşimdir (veya yak›n›md›r)” dedi. Hz. Peygamber, - “Kendi ad›na hac yapt›n m›?” diye sordu. Adam, - “Hay›r” deyince, Hz. Peygamber (a.s.),
- “Önce kendi ad›na hac yap, sonra Şübrime ad›na” buyur-du.305
2. Vekilin, müvekkil ad›na hac yapmaya niyet etmesi Bütün ibadetler niyet ile geçerlilik kazan›r. Vekil gönderenin niyet emesi şart olduğuna göre, onun ad›na hac yapan vekilin de yine onun ad›na niyet etmesi şartt›r. Vekil, “Beni hacca gönde-ren falanca kişi için ihrama girdim” yahut “Hacca niyet ettim”
diye niyet eder. Niyeti dili ile söylemeyip sadece kalbinden ge-çirmesi de kafi gelir. Kendisi için hac yapt›ğ› kimsenin ad›n›
ًﻼ ُﺟَر َﻊـِﻤ َﺳ َﻢـﱠﻠ َﺳَو ِﻪـْﻴَﻠَﻋ ُ ا ﱠLـ َﺻ ﱠﻰـِﺒﱠﻨﻟا ﱠنَا ٍسﺎـﱠﺒَﻋ ِﻦـْﺑا ِﻦـَﻋ
'
Vﺐﻳ ' ﺮَﻗ ْوَا
' Vخَا َلﺎَﻗ ُﺔَﻣُ ْ ُd ْﻦَﻣ َلﺎَﻗ َﺔَﻣُ ْ ُd ْﻦَﻋ َﻚْﻴﱠﺒَﻟ ُلﻮُﻘَﻳ
ﱠﻢُﺛ َﻚـ ِﺴْﻔَﻧ ْﻦـَﻋ ﱠﺞـُﺣ َلﺎـَﻗ َﻻ َلﺎَﻗ َﻚـ ِﺴْﻔَﻧ ْﻦـَﻋ َﺖـْﺠَﺠَﺣ َلﺎـَﻗ
َﺔَﻣُ ْ ُd ْﻦَﻋ ﱠﺞُﺣ
304 Şîrâzî, II, 676-677. İbn Kudame, IV,355.
305 Ebu Davud, Menasik, 26, II, 403.
unutsa ve “Beni hacca gönderen şah›s için” diye niyet etse niye-ti yine geçerli olur.
Vekil, gönderen ad›na değil de kendi ad›na niyet etse, yahut birden fazla kişiye vekil olup onlar ad›na ayr› ayr› niyet etse, kendisi için hac yapm›ş olur. Ald›ğ› paralar› gönderene, yahut onun varislerine iade etmesi gerekir.
3. Sağ olan müvekkilin vekile hac yapmas›n› bizzat söyle-mesi
Böyle bir istek olmadan bir kimse ad›na başkas› taraf›ndan yap›lan hac, o kimseden hac farizas›n› düşürmez.
4. Müvekkile hacc›n önceden farz olmuş olmas›
Kendisine hac henüz farz olmam›ş bir kimse ad›na bir başka-s› vekaleten hac yapsa bu hac nafile olur. Daha sonra ad›na hac yap›lan kimseye hac farz olursa, yeniden hac yapmas› gerekir.
5. Vekil için ücret şart koşulmuş olmamas›
İbadetler Allah r›zas› için yap›l›r, ücret karş›l›ğ›nda yap›lan ibadetler geçersizdir. Mesela bizzat hac yapmaktan aciz olan bir mükellefe, “Benim ad›ma hac yapman için seni şu kadar ücret karş›l›ğ›nda vekil k›ld›m diyerek hacca gönderse” bu hac geçer-siz olur.306Ancak, şart koşulmuş olmamak kayd›yla gönderen ve-kile teberruda bulunabilir.
6. Vekilin masraflar›n›n tamam› yahut da çoğu müvekki-lin mal›ndan karş›lanmas›
Kendi paras› ile başkas› ad›na hac yapan kimse kendi ad›na hac yapm›ş olur. Fakat mirasç›lar bu hükmün d›ş›ndad›rlar.
Bir kimsenin mirasç›s› kendi paras› ile onun ad›na hac yapa-bileceği gibi, başkas›na da yapt›rabilir. Gönderenin verdiği para yetmediği için vekil masraflar›n yar›ndan fazlas›n› kendi paras›
306 Aliyyü’l-kârî, s.475.
ile karş›lar ve gönderen de bu fark› ödemezse hac vekil ad›na ya-p›lm›ş olur. Vekil ald›ğ› paray› gönderene iade eder.307
Vekil, hac yolculuğu s›ras›nda israfa kaçmadan normal ihti-yaçlar› için harcama yapar, artan paray› dönüşte gönderene veya varislerine iade eder.308Çünkü vekilin ald›ğ› meblağ›, ücret ola-rak değil, gidiş geliş masraflar›n› karş›lamak üzere alm›şt›r. Bu sebeple artan miktar›n iadesi gerekir.
Buna göre, hac organizasyonunda görevli olan bir kimsenin yapt›ğ› bedel hac geçersiz olur. Çünkü görevlilerin bütün mas-raflar› hac organizasyonu taraf›ndan karş›lanmakta, bu durumda yukar›daki şarta ayk›r› olarak, hac giderleri, ad›na hac yap›lan kimsenin paras›ndan karş›lanm›ş olmamaktad›r.
7. Vekilin, müvekkilin memleketinden yola ç›kmas›
Vekil gönderene farz olan, memleketinden hac yapmas›d›r.
Bu sebeple gönderen, yer belirlemeden, “Ad›ma hac yap›ls›n”
diye vasiyet etmiş ise bu, “Ad›ma memleketimden hac yap›ls›n”
şeklinde anlaş›l›r. Mesela, Mekke’de ölen bir Ankaral›, ölmeden önce ad›na hac yap›lmas›n› vasiyet etmiş ise vekilin Ankara’dan yola ç›kmas› gerekir.
Ebû Yusuf’a göre; memleketi d›ş›nda ölüp kendisi için hac yap›lmas›n› vasiyet eden kimsenin sözü, geçerli olan uygulama-ya hamledilir. Mesela, Mekke’de ölen bir kimse, “Ad›ma hac uygulama- ya-p›ls›n” diye genel bir ifade kullanm›ş ise, Mekke’de bulunan bi-ri vekil tayin edilebilir. Eğer, “Ad›ma k›ran hacc› yap›ls›n” de-miş ise vekil, hacc› vasiyet eden kimsenin memleketinden yola ç›karak yapar. Çünkü Mekke’liler k›ran hacc› yapamaz.
Eğer bir kimse hac yapmak üzere yola ç›km›ş, yolda ölmüş ve vasiyet etmiş ise bedelin, Ebû Hanife’ye göre memleketinden;
Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed’e göre vefat ettiği yerden gönderilmesi gerekir.
307 Kâsânî, II, 222.
308 Kâsânî, II, 223.
Eğer ölenin miras b›rakt›ğ› mal›n›n üçte biri, memleketinden hac yapmaya yetmiyorsa, istihsanen yettiği yerden hac yapt›r›-l›r.309
8. Vekilin, müvekkilin hac ile ilgili şartlar›na ayk›r› dav-ranmamas›
Vekil gönderen kimse, vekile ifrad hacc› veya umre yapma-s›n› söyler de vekil k›ran hacc› yaparsa, Ebû Hanife’ye göre ya-p›lan hac gönderen ad›na geçerli olmaz. Vekil, yaya-p›lan masrafla-r› tazmin eder. Ebû Yusuf ve İmam Muhammed’e göre ise bu hac istihsanen geçerli olur.310
Eğer gönderen, vekilin ifrad hacc› veya umre yapmas›n› ister ve vekil de temettü hacc› yaparsa, Hanefî ve Şâfiî mezhepleri-ne göre hac, gönderen ad›na gerçekleşmez. Vekilin, masraflar›
tazmin etmesi gerekir.311
Vekilin, hem gönderen için, hem de kendi için hacca niyet et-mesi caiz olmaz. Bu şekilde iki hacca birden niyet eden vekil, daha hac menasikine başlamadan kendi ad›na yapt›ğ› niyeti iptal ettiği taktirde, yapt›ğ› hac, gönderen ad›na yap›lm›ş olur. Aksi takdirde kendi ad›na hac yapm›ş olur.
İki ayr› kişi ayn› şahs› vekil tayin etse ve vekil de her ikisi için birden hacca niyet etse, daha sonra niyetini bunlardan biri ad›na tahsis etmiş olsa bile, hiç birisi için hac yapm›ş olmaz, kendi ad›na hac yapm›ş olur. Her ikisinin verdiği meblağ› iade etmesi gerekir.312
Hac yapmak üzere vekil k›l›nan kimse, gönderen ad›na hac yapt›ktan sonra kendi ad›na umre yapabilir. Yine, umre yapmak üzeren vekil k›l›nan kimse, gönderen ad›na umre yapt›ktan son-ra kendi ad›na hac yapabilir. Ancak vekil kendi ad›na yapt›ğ›
309 Kâsânî, II, 222, Aliyyü’l-kârî, s. 483.
310 Aliyyü’l-kârî, s. 488.
311 Aliyyü’l-kârî, s. 488.
312 Aliyyü’l-kârî, s. 490.
menasik için beklediği günlerde yapt›ğ› masraflar› kendisi karş›-lar.
Vekil, kendi ad›na yapacağ› hac ya da umreyi as›l görevinden önce yaparsa, yolculuğu kendi ad›na yapm›ş olacağ› için ald›ğ›
paray› iade etmesi gerekir.
9. Vekilin, hacc› bizzat kendisinin yapmas›
Vekil; hastal›k, tutuklanma ve benzeri gerekçelerle, göndere-nin izni olmadan vekaleti başkas›na havale ederse yap›lan hac gönderen ad›na gerçekleşmiş olmaz. Yap›lan masraflar göndere-ne tazmin edilir. Fakat, gönderen “dilediğin gibi yap” derse o takdirde yap›lan hac gönderen ad›na gerçekleşmiş olur.313