T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T
M E R K E Z B A N K A S I
A N O N I M Ş İ R K E T İ
2 6 N İ S A N 1 9 6 2 T A R İ H L İ
H İ S S E D A R L A R U M U M Î H E Y E T İ N E A R Z O L U N A N
1961
O tuzuncu Hesap Yılı Hakkında
MÜDÜRLER KURULU ve MURAKIPLAR RAPORLARI R İ L Â N Ç O , KÂR ve Z A R A R H E S A B I
A N K A R A
İ Ç İ N D E K İ L E R
Sahifı
MÜDÜRLER K U R U LU N U N TE R E K K Ü B Ü ... ... 3
G Ü N D EM 5
Ö N SÖ Z 9
D Ü N Y A E K O N O M İS İN D E G E LİŞM ELER g
Y U R T E K O N O M İS İN D E G ELİŞM ELER .... n
1 — G E N E L D U R U M 13
2 1 9 6 5 Y IL I K A L K IN M A P R O G R A M I ^ r>
A -— H e d e fle r - ^
B — E k o n o m ik D enge ... ^
■i) K a y n a k l a r ve H a r c a m a l a r Dengesi y ^
İr;) K a m u H a r c a m a l a r ı Dengesi ... -j o
r ) Dış Ö d e m e l e r Dengesi ... • -| ^
d ) Y a t ı r ı m T a s a r r u f Dengesi .
C — S e k tö r P r o g r a m la r ı 9]
3 — 1 9 6 5 Y IL IN D A E K O N O M İK D U R U M
A — M i l l î G e lir 2 5
B — Ü r e tim ... 2 6
a ) T a r ı m 26
h ) Sanayi ... 26
c ) İnş a at ve K o n u t ... 32
c l ) Ul aşt ı rm a
C — T a le p 3 4
D — İs tih d a m ... . .. ^
E — F iy a tla r ... 3 ^
4 — M İL L E T L E R A R A S I İL İŞ K İL E R ... 4 l
A — D ış T ic a r e t ve K a m b iy o R e jim le r i 4 y
a ) İ t h a l â t R e j i m i ... ... 4]
b ) İ h r a c a t R e j i m i ... 43
c ) K a m b iy o R e j i m i ... 44
B — D ış T ic a r e t H a r e k e t le r i 46
Sahife D — Altın ve Döviz Durumu ... ... ^
E — Dış Borçlar ... 55
5 — 1965 YILINDA PARA VE KREDİ ... ... ... g7 A — Genel Gelişmeler ... a ) Para ve Kredi Gelişmeleri .... ... ... 57
b ) Reeskont ve Faiz Hadleri ... 60
c ) Bankacılıkta Gelişmeler ... ... d ) Banka Kredilerini Tanzim Komitesi Çalışmaları ... 43
B — Para Arzı ... ¿3
a ) Para A rzının Seyri ... 63
b ) Likiditelerin Bileşim ve Dağılımı ... ¿5
c ) Para Arzı ve Para - Banka Kurumlan ilişkileri ... 67
— Hazine . Ufaklık para ilişkileri ... .. ... -— Banknot - Merkez Bankası ilişkileri ... ... 68
—- Kaydî Para - Bankalar ilişkileri ... 71
C — Krediler ve Diğer İşlemler ... ... — ....- ... 75
a ) Kredi hacmi ... - ... 75
b ) Merkez Bankası kredileri ve diğer işlemleri ... 82
b a) Merkez Bankası kredileri ... ... ... 82
b b ) M erkez Bankasının diğer işlemleri ... - ... 91
c ) Banka Kredileri ve diğer işlemleri ... 93
ca) Banka kredileri ... ... 93
c b ) Bankaların diğer işlemleri ... 102
6 — KAMU M ÂLİYESİ ... 106
A — 1965 Y ılı BCtçe Uygulamaları -... - ... ... 106
B — Hazine N akit Durumu ... ... 109
C — İç Borçlar ...;... " 0 D — Y ıllık Kalkınm a Programı Uygulaması ... 111
I I I — İ D A R Î İŞ L E R ... ... ... 113
I V — B İ L Â N Ç O T A H L İ L İ ... u s V — M U R A K A B E K O M İ S Y O N U R A P O R U ... 127
T Ü R K İY E C U M H U R İY E T M ERKEZ BANKASI A. Ş.
M ÜDÜRLER KURULU
Başkan M ü n ir M ostar
Üye M u h ta r Uluer
Fethi A ktan
Prof. Dr. C ahit Talaş Doç. D r. Osman O k y a r Prof. D r. Avni Zarakolu A vu kat Fazıl Yalçın A vu kat M ü n ir Ekşi A h m et G üre ( * )
M URAKABE K O M İS Y O N U
Cem al Y o ru lm az İsm ail Özüt N a zif İnan
Selâhattin Odabaşıoğlu
İDARE H EY ETİ
M ü n ir M ostar F ik ri D iker Em in  li Serim Necati O ktay Necdet O k ta r Genel M ü d ü r
Genel M ü d ü r M uavin i
• • u 11
// tt tt
Muhasebe M ü d ü rü M u ra k ıp
/ /
n
( * ) 16.2.1962 tarihinde seçilmiştir.
r
TO PLA N TI GÜNDEM İ
1 — M ü d ü rle r K u ru lu ve M urakab e K om isyonu
nun 1961 hesap y ılın a ait ra p o rların ın okunm ası; B ilânçonun ve K âr ve Z a ra r he
sabının tasd iki; k â rın te k lif gereğijnce dağı
tılm ası ve M ü d ü rle r K urulunun ibrası;
2 — B iri B - C s ın ıfın d a n , diğeri D sınıfından o l
m ak üzere in h ilâl eden iki M u rak ıp lığ a 23 Sayılı Kanun gereğince gösterilen b ir m isli nam zet arasından seçim yapılm asL
1961
Otuzuncu Hesap Yılı
MÜDÜRLER KURULU RAPORl
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI A. Ş.
1 9 6 1
O tuzu n cu H esa p Yılı MÜDÜRLER KURULU RAPORU
Sayın Ortaklar,
B ank am ızın O tu zu n cu H esap D evresin e ait m u a m elelerin n eticelerin i jö s te r e n 1961 Y ılı B ilâ n çosu ile Kâr v e Zarar h esa b ın ı tetkik v e ta svib in ize arzeder, Y üksek H eyetin izi s a y g ı ile selâm larız.
B ankam ız m u a m e le le rin i tetkike b a şla m a d a n e v v e l 1961 y ılı zarfında yu rd u m u zd a v e d ü n y a d a c e r e y a n ed en s iy a s î ve İktisadî o la y la r ı toplu bir şek ild e g ö z d e n g e çirm ek te fa y d a g örü yoru z.
I - YU RTTA V E DÜNYADA İKTİSADÎ DURUM
1961 yılı, yeni Anayasanın ta tb ik mevkiine girdiği yıldır. 6 Ocak 1961 ta
rih ind e teşekkül eden ve Anayasa ile Seçim Kanunlarını hazırlamağa başlayan Kurucu Meclis, çalışmalarını 157 Sayılı Kanunda yazılı müddet İçinde ikmâl ederek, Anayasayı 27 Mayıs 1961 tarihinde kabul e tm iştir. Aynı devrede Cum
h uriye t Senatosu ve M ille t Meclisi Seçim Kanunları da kabul e dilm iştir.
Anayasa 9 Temmuz 1961 tarihinde halkoyuna sunulmuş ve 20 Temmuz 1961 ta rih in d e yürürlüğe g irm iş tir. Yeni Anayasamız hür ve dem okratik nizamın ge
re k tird iğ i temel müesseseleri tanzim ve bunların emniyet içinde işlemesini te
m in at altma alan esasları tespit etm ektedir.
Genel seçimler 15 Ekim 1961 tarihinde yapılarak, Türkiye Büyük M illet Meclisi 25 Ekim 1961 günü açılmıştır. Teşekkül eden Koalisyon Hüküm etinin program ı, Başbakan tarafından 27 Kasım 1961 tarihinde M illet Meclisinde okun
m uştur.
Bu p ro g ra m ın siyasî h e d e fle rin i, d e m o k ra tik n iza m ın ve siyası h u z u ru n tesi
si, k o ru n m a s ı ve g e liş tirilm e s i te ş k il e tm e k te d ir.
Dış siyasî o la y la ra gelince, 1961 y ılın d a Batı D e v le tle rin in iy i n iy e tle rin e ve d e v a m lı g a y re tle rin e rağm en "s o ğ u k h a r p " h ız la n m ış tır. B e rlin m eselesi, Laos ih t ilâ fı, Küba o la y la rı, K ongo kargaşalığı g ib i m eseleler, henüz h a lle d ilm iş d e ğ il
d ir . Batı ca m iasının genel silâh sızlan m a y o lu n d a s a rfe ttiğ i g a y re tle r m ü s p e t b ir sonuca b a ğ la n a m a m ış tır. B u nu n la berab er, d e va m lı b ir barış ve g ü v e n liğ in k u ru lm a s ı ve idam esi iç in çalışan h ü r m ille tle r to p lu lu ğ u , lib e ra l ve d e m o k ra tik g e le n e klu re sadık ola n Batı D ünyasını k o ru m a k iç in a ra la rın d a k i iş b ir liğ in i ve k a 'ş ılık lı y a rd ım la ş m a y ı k u v v e tle n d irm e k te d ir. Bu arada, C ezayir m eselesinde ik i ta ra fın g ö s te rd iğ i iy i n iy e t, anlayış ve azim sayesinde b ir anlaşm aya 'v a r ıl
m ası ü m itle r i ç o ğ a lm ış tır.
M e m le k e tim iz in dış p o litik a s ın ın te m e lin i, öteden b e ri, " y u r t t a s u lh , c i
handa s u lh " ilke si te ş k il e tm e k te d ir. M e m le k e tim iz , insan v a rlığ ın a h ü rm e t esasına dayanan m ü şte re k b ir m ed en iyeti y ü c e ltm e k ü lk ü s ü e tra fın d a to p la nan B irle ş m iş M ille tle r T e ş k ilâ tın a ve m ille tle ra ra s ı ta a h h ü tle rim iz e b a ğ lılığ ın ı h er ve s ile y le izh a r e tm iş tir .
İk tis a d î vaziyete g elince ; 1961 senesi m e m le k e tim iz d e p lâ n lı k a lk ın m a f i k r in in ta tb ik in e g e ç ild iğ i y ıld ır. 30 Eylül 1960 ta rih in d e k u ru lm u ş o la n D evlet P lâ n la m a T e ş k ilâ tı ta ra fın d a n hazırlanan "K a lk ın m a H e d e fle ri ve Plân S tra te j i s i " n in , Y ü k s e k P lânlam a K u ru lu ve B a ka n la r K u ru lu ta ra fın d a n k a b u l e d ile re k 5.7.1961 ta rih in d e ya yınla nm asını m ü te a k ip , 1963 - 196^- d evresin de uygu
lanacak o lan ilk beş y ıllık k a lk ın m a p lâ n ın ın h a z ırlık la rın a b a ş la n m ış tır. A yrıca p lâ n lı d evreye geçiş iç in 1962 yılın d a ta tb ik edilecek b ir p ro g ra m k a b u l e d ilm iş tir . 27 Kasım 1961 ta rih in d e p ro g ra m ın ı ilân eden K o alisyo n H ü k ü m e t! de ta k ip edeceği İk tis a d î p o litik a n ın h e d e fin i " H ü r r iy e t ve is tik r a r iç in d e b ilim e , plâna ve ta s a rru fa ria y e t e d ile re k g e rç e k le ş tirile c e k hızlı b ir İk tis a d î k a lk ın m a "
o la ra k te s b it e tm iş tir. O ta rih te n b e ri, b ir ta ra fta n siyasî h u z u r ve is tik r a r ın te sisi iç in g ayret s a rfe d ilirk e n , d iğ e r ta ra fta n da İk tis a d î a la n d a k i ç a lış m a la r H ü k ü m e t p ro g ra m ın d a ifa de edilen p lâ n lı k a lk ın m a is tik a m e tin d e y ü rü tü lm e k te d ir .
1961 y ılın d a y u rd u m u z u n İk tis a d î va ziye ti kısaca gözden g e ç irild iğ i t a k d ir de, kısm en 1958 y ılın d a alınan is tik r a r te d b irle rin in b ir neticesi o la ra k , kısm en de h a lk ım ız ın , yüksek lik id ite te rc ih i ve d üşü k is tih lâ k h a rca m a la rı ş e k lin d e te
z a h ü r eden davranışı netice sin de yekûn ta lep te m eydana gelen azalışın ve İ k t i
sadî fa a liy e tle rd e 1959 senesinden b e ri görüle n d u rg u n lu ğ u n , 1961 y ılın d a da devam e ttiğ i müşahede e d ilm e k te d ir. Hava ş a rtla rın ın m üsaadesizliği n e tice sin d e z ira î re k o lte d e meydana gelen azalma ve bu se ktöre a it g e lir to p la m ın d a k i düşüş, bu k o n jo n k tü r ü ş id d e tle n d ire n â m ille rd e n b ir in i te ş k il e tm e k te d ir.
F ilh a k ik a , Devlet Plânlam a T e ş k ilâ tın ın ra k a m la rın a göre 1960 y ılın d a 4 9 .9 4 2 m ily o n lira olan gayri sâfi m illî hasıla, % 1,5 n is p e tin d e b ir azalm a
10
e 1961 y ılın d a 4 9 .2 1 3 m ily o n lira y a d ü ş m ü ş tü r. Z ira î is tih s a ld e , başta hu- u b a t o lm a k üzere, p a m u k m ü s te s n a , sın aî b it k ile r ve b a k liy a t re k o lte le rin d e zalrna m ü ş a h e d e e d ilm e k te d ir . S anayi s e k tö rü n d e , b ilh assa d o k u m a s a na yiin de , ü y ü k k ıs m ı itib a r iy le s ü rü m g ü ç lü k le r in in ta m a m e n b e r ta r a f e d ile m e d iğ i ve e re k D e v le t s e k tö rü n d e g erek özel s e k tö rd e m a m û l s to k la rın d a 1961 y ılın d a
e n i a r tı ş la r o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır. ‘
İn ş a a t fa a liy e tin d e ve ç e ş itli s e rm a y e m a lla rı is tih s a lin d e a rtış m e v c u ttu r, u n u n la b e ra b e r, D evle t P lâ n la m a T e ş k ilâ tın ın ta h m in le rin e g ö re , y a tırım la rd a 961 y ılın d a b ir e v v e lk i d e vre ye n aza ra n % 8 c iv a rın d a b ir d üşüş g ö rü lm e k te d ir, r n u m î .y a t ır ı m h a c m in d e k i b u d ü ş ü ş ü n özel s e k tö r y a tır ım la r ın d a k i azalm adan e r i g e ld iğ i a n la ş ılm a k ta d ır. F ilh a k ik a , b u d e vre d e âm m e y a tır ım la rın d a % 18,7 is p e tin d e a rtış o lm u ş , özel s e k tö r y a tır ım la r ın d a ise, 1960 y ılın a nazaran o 3 1 ,8 n is p e tin e v a ra n b ir a zalm a m eyd an a g e lm iş tir .
1961 y ılın d a k i is tih d a m se viye sin e g e lin ce , bu k o n u d a k i is ta tis tik le r k ifa - e t li b u lu n m a d ığ ın d a n ta m b ir f i k i r e d in m e k g ü ç tü r. A n c a k İş ve İşçi B u lm a u r u m u n u n 1961 y ılı A r a lık ayına a it fa a liy e t ra p o ru n d a n 1961 y ılın d a k i iş ta- î p le r in in iş im k â n la r ın ın ü s tü n d e s e y re ttiğ i a n la ş ılm a k ta d ır.
} ı ş tic a r e t h a c m in d e 1960 y ılın a n aza ra n ith a lâ tta % 8 ,8 , ih ra c a tta % 8,1 i.s p e tle rin d e a rtış m e v c u ttu r.
F iy a t genel s e v iy e s i, 1961 y ılın d a is tik r a r ın ı m u h a fa za e tm iş ve y ıllık o rta - U D a la ra .g ö .re , to p ta n eşya fiy a tla r ın d a k i a rtış % 2,9 u, g e ç in m e e n d e k s in d e k i r tış -ise % 0 , 9 u g e ç m e m iş tir. Bu d e v re d e gıda m a d d e le ri fiy a tın d a te d ric i b ir r t ı ş o lm u ş , d iğ e r m a d d e g ru p la rın d a ise d üşüş m eydana g e lm iş tir . İs tik r a r , bu
<i z ıt h a re k e tin b ir m u h a s s a la s ıd ır. P a ra m ız ın g erek ya b a n cı p a ra la r, gerek Itırı k a rş ıs ın d a k i d e ğ e ri 1961 y ılın d a a r tm a k ta devam e tm iş tir . Bu d evred e İşçi c r e tle r in d e b ir m ik t a r a rtış o lm u ş tu r . İşçi S ig o rta la rı K u ru m u n u n y a y ın la d ığ ı a k a m la ra g ö re , o rta la m a işçi ü c r e tle r i 1960 y ılın d a 14,46 lira ik e n , 1961 de 4 ,8 2 lira y a y ü k s e lm iş tir .
E k o n o m id e k i d u r g u n lu ğ u n ve n a k it m u h a fa za te m a y ü lü n ü n devam e ttiğ in i a zara a la n k r e d i k o n tr o l m e r c ile r i, bu d e v re d e g e re k te d a v ü ld e k i b a n k n o t m ik - a rın ı, g e re k b a n k a k r e d ile r in i y e te r s e viye de tu tm a k s u re tiy le , e k o n o m in in te d i
e v a s ıta s ı ve k r e d i ih tiy a ç la r ın ın a k s a tılm a d a n k a rş ıla n m a s ı iç in g a y re t s a rfe t- T İş tir . 1961 y ılın d a te d a v ü ld e k i b a n k n o tla r d a 331 m ily o n lir a a rtış o lm u ş tu r,
^ynı y ıld a A r a lık ayı m u v a k k a t r a k a m la r ı, p a ra a rz ın d a 6 26 m ily o n , b a n ka kre- lile r in d e 551 m ily o n lir a lı k a rtış o ld u ğ u n u g ö s te rm e k te d ir. B a n k a la rd a k i mev- lu a t da b ilh a s s a senenin son üç a y ın d a a rtış k a y d e tm iş tir . T a s a r ru f m evdua- ın d a k i y ı llı k a rtış 561 m ily o n , t ic a r î m e v d u a t a rtış ı 131 m ily o n lir a d ır .
P ara a rz ın ın a rttığ ı b ir d e v re d e genel fiy a t s e v iy e s in in m ü s ta k a r ka lm a s ı, ü p h e s iz k i p a ra n ın te d a v ü l s ü r 'a tin d e k i a zalm a ile ilg ilid ir . T e tk ik m e vzu u m u z ene n ih a y e tin d e , e k o n o m in in lik id ite s i e v v e lk i y ılla r a n azaran daha y ü k s e k tir .
Bu itib a rla , ileride paranın tedavül sü r'a tin in artm asının fiy a tla r üzerinde yük
seltici b ir te sir yapacağı d ü ş ü n ü le b ilir. Ancak b ir ta ra fta n âtıl kapasite ve mev
cut s to k la r bunu ö n l e y i c i b ir tesir yapacağı g ib i, diğer ta ra fta n , kredi k o n tro l m e rc ile ri mevduat ka rşılıkla rınd a b ir d e ğ iş ik lik yapm ak suretiyle m uh
temel enflâsyon ta zyikle rin i önlem ek im kânına s a h ip tir. Genel fiy a t seviyesindeki nisbî is tik ra rla b ir lik te altın fiy a tla rın d a da 1960 orta lam ala rına nazaran, 1961 yılında b ir düşüş olması, halkta fiy a t is tik ra rın ın devam edeceği kanaatinin yer
leştiğine d e lild ir. Her halü kârda fiy a t is tik ra rın ın korunm ası hususunda H ükü m etim iz k a ra rlıd ır.
R aporum uzun hazırlandığı sırada kabul edilm iş bulunan 1962 Bütçesi, eko
n om ideki d urgunluğun g id erilm e si için alınan te d b irle r meyanında özel b ir önem ta şım akta dır. Genel ve Katma Bütçeli d a ire le rin ve İktisa d î Devlet te şe k k ü lle ri
nin, 1962 m alî yılı içinde, Devlet Plânlama Teşkilâtı ta rafından hazırlanm ış olan 1962 Program ı esasları dairesinde v e rim li sahalara yapacakları y a tırım la rın ve Devlet sektörün d eki diğer harcam aların istihsal fa a liy e tle rin i ve is tih lâ k i teşvik etmesi b e k le n ilm e k te d ir.
Dünya İktisa dî durum una gelince, Avrupa M üşterek Pazarına d a h il m em le
ketlerde yüksek k o n jo n k tü r, hızından b ir parça kaybetm ekle beraber, devam e tm e k te d ir. A m erikan ekonom isinde 1960 yılında görülen resesyon b e rta ra f e d il
m iş, İk tis a d î fa a liye tle r 1961 yılın ın ilk aylarından itiba re n yeniden canlanm ış
tır.
Bu devrede dünya tica re tin d e gelişme kaydedilm iş o lm akla b eraber, ham madde m üsta hsili m em leke tlerin istih sa lle rin d e ki artış ve Batı A v ru pa m em le ke tle rin d e İktisadî gelişme hızında meydana gelen gerilem e, ham m ad
de fiy a tla rın d a düşüş tevlid e tm iş tir.
Bu devrede, Batı Avrupa m em le ke tle rin in teşkil e ttik le ri ik i m ü h im İktisa d î camia arasında birleşm e te m a yülle ri kuvvetlenm iş ve Serbest M übadele Bölge
sine d ah il m em leketlerden, başta İn gilte re olm ak üzere, D anim arka, İrlanda, A vusturya, İsveç ve İsviçre M üşterek Pazar'a g irm e k hususunda teşebbüse geç
m iş le rd ir.
12
II - İKTİSAT, P A R A VE KREDİ POLİTİKASI
1 — İKTİSAT POLİTİKASI
1961 yılında ik tis a t p olitikam ızın hedefi is tik ra r içinde gelişme olm uştur.
Bu p o litik a n ın 1961 yılında kısa vâdeler içinde varm ak istediği hedef, 1960 /ılın d a n devreden şa rtla r altında beliren İktisadî durgunluğu, enflâsyon ta zyik
lerini yeniden canlandırm adan gid erm ektir, ik tis a t p olitika sın ın uzun vâdeli hedefi ise, ta rih î şartlarla meydana gelmiş olan az gelişme halinden doğan ak
saklıkların ıslah edilm esiyle ilg ili olup, m illî gelirde yeterli b ir gelişme, sosyal adaletin gerçekleşmesi ve fiy a t is tik ra rı olarak ta rif e d ile b ilir.
1961 yılında İktisadî faaliyetler, bundan evvelki senelerden devreden enf- âsyonla mücadele te d b irle rin in ve 1960 yılı siyasî olaylarının tesiri altında sey
retm iştir.
Hatırlanacağı gibi, Ağustos 1958 de alınan is tik ra r te db irle rine rağmen snflâsyon tazyiki 1960 yılı ilkbaharına kadar şiddetinden pek az kaybederek de-
« m etm iş ve İktisadî fa aliyetle ri aksatm ıştır. 1960 yılı ikin ci yarısından itiba-
■en ta kip edilen is tik ra r içinde gelişme program ı, bu tazyikleri ko n tro l altına ılm ıştır.
ik tis a t p o litikasın ın 1961 yılın da ki kısa vâdeli ta tb ik a tı, malî alanda resmî
>e hususî ya tırım ve harcam aların seviyesini para ve kredi te d b irle riy le teşvik itm ek, ekonom ik alanda istihsali a rtırm a k suretiyle mal ve hizmet arzını çoğalt- nak ve uzun vâdeli çalışmalar için lüzum lu şa rtla rı hazırlam ak şeklinde hülâsa
¡d ile b ilir.
Uzun vâdeli çalışmalar malî, İktisadî ve İdarî sahalarda b ir takım temel re- o rm lara ve kalkınm anın plânlanmasına ta allûk e tm e kte dir. 30 Eylül 1960 da
;urulm uş olan Devlet Plânlama Teşkilâtı ilk olarak Temmuz 1961 de İktisadî calkınma plânının hedeflerini ve s tra te jis in i tespit e tm iş tir. 15 y ıllık b ir devre çinde her yıl gözden geçirilecek beşer y ıllık plânlarda kalkınm a hızı % 7 olarak espit edilm iş ve bunun gayri sâfi m illî hasılanın % 18 i civarında b ir ya tırım cabettireceği tahm in olu nm u ştur. % 18 nispetindeki ya tırım ın % 14 ü iç, % 4 ü
lış kaynaklardan sağlanacaktır. ,
Devlet Plânlama Teşiklâtı, b ir taraftan 1 96 3-19 68 yılların da ta tb ik edile- ek ilk 5 y ıllık plânı hazırlarken, diğer taraftan plânlı devreye geçiş için, 1962 'ili program ını meydana g e tirm iş tir.
A) M erkez Kankanı kredi politikacı
H üküm et, 1962 yılında ta kip edeceği ik tis a t p o litik a s ın ı 27 Kasım 1961 ta
rih in d e açıklamış olup, bu p o litik a n ın hedefi, h ü rriy e t ve is tik ra r içinde hızlı b ir kalkınm a sağlanmasıdır. Bunun amelî çaresi, H üküm et p ro g ra m ın d a Devle
tin ve özel teşebbüsün m üm kün olan ölçüde geniş y a tırım yapması o la ra k gös
te rilm iş tir. Devlet sektöründe y a tırım la rın v e rim liliğ i, plâna d ayanm ak ve m alî kaynakları sıhhatli yollardan elde etm ekle sağlanacaktır. Bu m aksatla, Devlet Plânlama Teşkilâtından büyük ölçüde faydalanılacaktır. Kalkınm a p o litik a s ı, her yıl m illî gelirde m utlaka b ir ilerlem e kaydedilm esi prensibine d a ya n m a k ta d ır.
Kalkınm a, enflâsyon tehlikesine düşülm eksizin, is tik ra r içinde gelişm e p re n s ib i çerçevesi dahilinde g e liş tirile c e k tir. Kalkınm aya lüzum lu k a y n a k la r, h er ş e y d e n önce isra f önlenerek ta sarrufu a rtırm akla sağlanacaktır.
ik tis a t p olitika sın ın hedeflerine varabilm esi için m alî ve İk tis a d î alanlarda gereken re fo rm la r yapılacak, resmî ve hususî sektörün y a tırım la rın ı g e liş tire cek, istihsali artıracak ve ihracatı teşvik edecek ıslahata g iriş ile c e k tir.
2 — PARA VE KREDİ POLİTİKASI
Raporumuzun taallûk e ttiğ i 1961 yılında para ve kred i p o litik a s ın ın hede
fin i T ürk parasının iç ve dış istikra rın a halel getirm eden İktisadî fa a liy e tle ri hız
landırm ak teşkil e tm iş tir.
istihsal ve istihdam da artış sağlamak için alınan ıslah ve.' te şvik edici ted
b irle r ve sağlanan kredi ko la y lık la rı fiy a t is tik ra rın ı bozm am ıştır.
F ilh akika , bu te d b irle r Devlet mâliyesi, Devlet borçları,..Devlet teşebbüsleri., tediye muvazenesi gibi konularda alınan çeşitli te d b irle rle desteklenmiş,., aşırı kredi genişlemesine karşı icabında ku lla n ılm a k üzere yeni k o n tro l u s u lle ri ka
bul e d ilm iş tir.
Bu u m u m î izahattan sonra Merkez Bankası k re d ile rin i, banka k re d ile rin i ve kredi ko n tro lü n ü ilgilen diren ta tb ik a tın izahına geçebiliriz.
Merkez Bankası kredi p o litika sı is tik ra r içinde kalkınm a p re nsib in e uygun b ir seyir ta k ip e tm iş tir. Bu p o litik a , Merkez Bankası k re d ile rin in , fiy a t , is tik rarını bozmadan İktisadî fa aliyetle ri hızlandıracak finansm anlara ta hsisi ve bu k re d ile rin Devlet sektöriyle, hususî sektör arasındaki dağılışında m ün ha sıran İktisadî icapların gözönünde bulundurulm ası şeklinde hülâsa e d ile b ilir. Bu hu
susun gerçekleştirilm esine 154 Sayılı Kanun yardım cı o lm u ş tu r.
154 Sayılı Kanunun ta tb ikin de n sonra Hazine, 1961 yılın d a M er kez Bankası Kanununun kendisine tanıdığı kısa vadeli1 avansı k u lla n m a mış ve İktisadî Devlet teşekkülleriyle diğer âmme müesseseleri, re k o lte fin a n s m anları için verilen k re d ile r müstesna, prensip itib a riy le M erkez Bankası kaynaklarından finanse e d ilm e m iş tir.
14
iş le tm e le rin in /v\erKez b a n k a s ın d a n a ld ık la r ı b o rç la rd a n s e y y a liy e tin i ka y b e t
m iş o la n la r, 1961 y ılı N isan ayı n ih a y e tin d e Hâzinece d e ru h te e d ilm iş ve k a rş ı
lığ ın d a ta h v il v e rilm e k s u re tiy le ta h k im e d ilm iş tir .
154 Sayılı K a n u n , H â z in e n in ve bazı İk tis a d î Devlet te ş e b b ü s le rin in d o n m u ş b o r ç la r ın ı ta h k im e tm e k le , M e rke z B ankasını resm î s e k tö rü n ta z y ik in d e n ve b o r ç lu İk tis a d î D evlet te ş e b b ü s le rin i fa iz y ü k ü n d e n k u rta rm ış , h usu sî s e k tö rü n E m is y o n M üessesesinden daha geniş ö lç ü d e fa yda lan m a sı iç in g e re k li ş a rt
la rı h a z ırla m ış tır.
M e rk e z B a nka sın ca h ususî s e k tö re a çılan k re d ile rd e ta k ip e d ile n genel po
lit ik a , is tih s a li a r tır ıc ı veya ih ra c a tı ve iç tic a re ti h ız la n d ırıc ı h a k ik i m ua m e le le r in fin a n s m a n ı ve e k o n o m in in kısa v a d e li k re d i ih tiy a c ın ın a k s a tılm a d a n sağ
la n m a s ı y ö n ü n d e g e liş t ir ilm iş t ir . Bu ta tb ik a t n etice sin de , b a n k a la rc a ib ra z ve ve te m in a ta k a b u l e d ile n s e n e tle rin m ik t a r ı, geçen y ılla ra nazaran daha y ü kse k s e v iy e le rs u la ş m ış tır. B a n k a la rın ib ra z e t t ik le r i senet tu ta rla r ın a n is p e tle fiile n k u lla n d ık la r ı k r e d ile r in daha d ü ş ü k se v iy e le r a rze tm e si, b a n k a la rın k r e d i. ta le p le r in i k e n d i k a y n a k la rı ile k a rş ıla m a y ı te rc ih e tm e le rin d e n ve n e z d im iz d e k i k r e d ile r in i ih tiy a t l ik id it e o la ra k s a k la m a la rın d a n ile r i g e lm e k te d ir.
H u s u s î s e k tö re a ç ıla n n o rm a l sınaî ve tic a rî k r e d ile r y a n ın d a , genel o la ra k ih ra c a ta , bu arada tü tü n ih ra c a tın a ve m e v s im lik ih tiy a ç la rı iç in T a rım Satış K o o p e ra tifle r i ve B ir lik le r in e g e re k tiğ i ö lç ü d e k o la y lık s a ğ la n m ış tır. Sanayi sek
tö rü n d e s to k la rın b ir ik m e s i se be biyle doğ an ih tiy a ç la r iç in m u n za m kredi, l i m it le r i ta n ın m ış , k ü ç ü k sa na t e rb a b ı, esna f ve esna f te ş e k k ü lle rin in k re d ile ri a r tır ılm ış ve b ilh a ssa h u su sî s e k tö rü n ih tiy a ç la r ı d ü ş ü n ü le re k , re e s k o n t h a d le rin de in d ir im le r y a p ılm ış tır. Bu k o n u d a a lın a n te d b irle r, fa iz h a d le ri b ahsinde in c e le n e c e k tir.
1961 y ılın d a b an ka k r e d ile r i k o n u s u n d a a lına n te d b irle r, k r e d ile rin geniş- Bank,‘ kred" ' le m e s in i ta k y it eden e n g e lle rin k a ld ır ılm a s ı, d iğ e r k r e d ile r m ö ya nın d a, b il
hassa ih ra c a ta ve sanayie ö ne m v e rilm e s i, k ü ç ü k san a t erb ab ı ile esnafın h i
m aye si, fa iz h a d le rin in hem k r e d ile r i, hem ta s a rru fu te ş v ik e tm e k üzere y e n i
den ta n z im i, d e ste kle n m e si g e re ke n bazı İk tis a d î fa a liy e t k o lla rı ih tiy a c ı iç in A m e rik a n Y a rd ım ı K a rş ılık P a ra la rın d a n ve İşçi S ig o rta la rı K u ru m u n d a n k re d i fo n la r ı ta h s is e d ilm e s i ş e k lin d e ö z e tle n e b ilir.
B a n k a k re d ile rin e 4 A ğustos 1958 de k o n u lm u ş o la n p lâ fo n la r ve a lın m ış o la n d iğ e r ta k y it e d ic i te d b irle r, 1961 y ılı M ayıs ayınd a y ü r ü r lü k te n k a ld ır ıl
m ış tır . Bu ta k y itle r in k a ld ırılm a s ı, k re d i ta le p le r in in b a n k a la rc a serbest o la ra k k a rş ıla n m a s ım s a ğ la m ış tır. H a tırla n a c a ğ ı g ib i, söz ko n u s u ta k y itle r , 1960 y ılı
■Reeskont ve hadleri
den b ir m ik ta r in d irilm iş , ayrıca, tü tü n ihracatında düşük fa iz h addînin tatl edileceği m üddet uzatılm ış ve bu m üddet ekiciden m übayaadan itib a re n b la tılm ış tır.
A m erikan Yardım ı Karşılık Paralarından sağlanan sermayeye iş tira k kredi fo n la rı, sanayi, m adencilik, küçük san'at, tu riz m , sulam a, z ira î e kiprr ve m akineleşme, b alık ç ılık ve hayvancılık, yaş meyve ve sebze, maden ve s m addeler ihracatı gibi hususiyet arzeden konulara tahsis e d ilm iş tir. Bu sure evvelce mevcut olan Marşal Plânı Özel Teşebbüs Fonu ile iç Finansm an Fonı yeni kaynaklar ilâve e d ilm iş tir.
1961 yılı Ağustos ayında kabul edilen 344 Sayılı Kanunla, İşçi Sigortal K u rum un un sanayi sektörüne, işletme kredisi olarak k u lla n ılm a k üzere, ikra;
bulunm ası sağlanm ıştır. Söz konusu Kanun gereğince, İşçi S ig o rta la rı Kuruı bu işe en fazla 5 yıl vâde ile 50 m ilyon lira lık b ir fo n tahsis edecek ve bu k d ile r Süm erbank eliyle dağıtılacaktır.
154 Sayılı Kanun gereğince, bu Kanunla ilg ili bulunan b a n k a la rın M eri Bankasına, Am ortism an ve Kredi Sandığına, T. C. Em ekli Sandığına ve İşçi g ortala rı Kurum una olan borçları Hâzinece deruhte e d ilm iş tir. Aynı Kan gereğince, İktisadî Devlet te şekkü lle rin in yeniden teşkilâtlanm ası hakkında zırlanan tasarılar nihaî şeklini alm aktadır.
Banka K re d ile rin i Tanzim Kom itesi, 1961 yılında m alî d u ru m la rı müs olm ayan beş bankanın reorganizasyonu mevzuunda, 153 Sayılı Kanunun 2 3 üncü maddelerine istinaden gerekli ka ra rla rı a lm ıştır.
1961 yılında ts k ip edilen reeskont ve faiz p o litik a s ı, İk tis a d î fa aliyeti ve bilhassa ihracatı teşvik edici m ahiyettedir.
1961 yılı Mayıs ayında alman b ir kararla reeskont h a d le ri, z ira a t ve İh çatla ilg ili senetlerde % 6 dan % 5,25 e, diğer senetlerde % 9 dan % 7,5 in d irilm iş , tahvil ve a ltın üzerine avans hadleri 1960 yılında te s p it e d ild ik l
% 10 ve % 6 seviyelerinde muhafaza e d ilm iş tir. % 5,25 haddi k ü ç ü k san erbabı, esnaf ve esnaf te şe kkü lle rin in senetlerine de teşm il e d ilm iş tir.
Diğer bankalarca ta tb ik edilen faiz hadlerine gelince, 9 Tem m uz 1960 d beri ta tb ik edilen faiz n isp etle rin in, İktisadî fa a liy e tle ri te şvik e tm e k gayesiy b ir m ik ta r in d irilm e s i için Banka K re d ile rin i Tanzim K om itesince yapılm ış ol te k lif, Bakanlar K u rulu tarafından tasdik edilerek 23.5.1961 ta rih in d e il o lu n m u ştu r.
Bu karara göre faiz hadleri, kısa vâdeli z ira î k re d ile rle ih ra c a t finansme larm da % 10 dan % 9 a, diğer kredilerde % 12 den % 10,5 a in d irilm iş t
16
; ta r ih i, k a t 'i satış ta r ih i y e rin e , e k ic i p iy a s a la rın ın a çılış ta r ih i o la ra k lilm iş ; 1961 y ılı M a rt ayında a lın m ış o la n b ir k a ra rla sa na yici vasfı ta- tü n c ü le r in s e n e tle ri iç in re e s k o n t v â d e le ri 4 aydan 9 aya ç ık a rılm ış tır.
ian ve v e rile n fa iz h a d le ri a ra s ın d a k i ir t ib a t d o la y ıs iy le , 23.5.1961 ta- ya p ıla n d e ğ iş ik lik sıra sın d a , m e v d u a t fa iz le ri de b ir m ik t a r in d ir ilm iş ,
d e li m e v d u a t fa iz le rin e d o k u n u lm a m ış tır .
p re n s ip te n h a re k e t e d ile re k m e v d u a tla ilg ili h a d le r, va de siz ve 4 aya Id e li ta s a r r u f m e v d u a tın d a % 3,5 dan % 3 e, d iğ e r m e v d u a tta % 2,5 2 ye in d i r i l m i ş t i r . B una k a rş ılık , 4 aydan 6 aya ve 6 aydan 12 aya ka s!; m e v d u a ta v e rile c e k âzam i fa iz h a d le ri % 4 ve % 5 o la ra k b ır a k ıl
ı r y ıld a n fa z la v a d e li m e v d u a t ise ik iy e a y rıla ra k , 12 ilâ 18 ay vâ de li :a % 6,5 y e rin e % 6 ve 18 aydan fa z la v â d e li m e v d u a ta % 6,5 fa iz ta t- m esi u yg u n g ö r ü lm ü ş tü r .
ik a K r e d ile r in i T a n z im K o m ite s i, 302 Sayılı K a n u n gereğince, m e vd u a t a rın a M e rk e z B a nka sın ca ö denecek fa iz in h a d le rin i va de siz ve b ir sene- r v â d e li m e v d u a t k a rş ılık la rın d a % 4 ve b ir seneden fa z la v â d e li mev- r ş ılık la r ın d a % 6,5 o la ra k te s p it e tm iş tir . 301 Sayılı K a n u n gereğince,
!ı M ayıs a y ın d a n ö n c e y a tır ılm ış o la n k a rş ılık la ra , A m o rtis m a n ve Kre- ığınca aynı fa iz h a d le ri ta tb ik e d ile c e k tir.
nka k r e d ile r in in k o n tr o lü k o n u s u n d a 1961 y ılın d a a lın m ış o la n te d b ir- D) B an k *
rlA . . rin in k on t
sa dî fa a liy e tle r i is t ik r a r iç in d e c a n la n d ırm a y ı ve e n fla s y o n c u ta z y ik le rin 5si iç in m e v c u t k re d i k o n tr o l v a s ıta la rın ın ta k v iy e s in i is tih d a f e tm e kte -
n k a K r e d ile r in i T a n z im K o m ite s in c e 1961 y ılın d a , k r e d ile r in serbest bı- sı, fa iz h a d le riy le b a n ka h iz m e tle ri ü c re t ve k o m is y o n la rın ın d e ğ iş tiriI- ır a c a t ve tü tü n fin a n s m a n la rın ın te ş v ik i, m e v d u a t k a rş ılık la rı s is te m in in Dankalarca ik tis a p e d ile n g a y r im e n k u lle r, 1962 y ılı ta s a rru fu te ş v ik ik ra - i p lâ n ı ve m a lî d u r u m la r ı 153 S ayılı K a n u n gereğince ıslah e d ilm e k te
izi b a n k a la r h a k k ın d a ç e ş itli k a r a r la r a lın m ış tır.
17
M e v d u a t k a r ş ı lı k la r ı s is te m in d e y a p ılm ış o la n ıs la h a t şu şekilde ö:
b i l i r • 1961 y ılı M a y ıs a y ın d a n s o n ra b a n k a la r a r a s ı m e v d u a t dışında ka n e v i m e v d u a tta m e y d a n a g e le c e k a r tı ş ın m u a y y e n b i r k ıs m ı, A m o rtisi K r e d i S a n d ığ ı y e r in e M e rk e z B a n k a s ın d a a ç ıla c a k h u s u s î b ir hesaba ; ç a k t ı r . E v v e lc e A m o r tis m a n ve K re d i S a n d ığ ın a y a tır ıla n m e v d u a t karş S a n d ık ç a v e rile n k r e d ile r d e k u lla n ıld ığ ı h a ld e , y e n i s is te m d e M erkez Baı y a t ı r ı la n k a r ş ı lı k la r b lo k e e d ilm e k te d ir . T esis o lu n a c a k k a rş ılık la rın m<
n is p e tle r i y in e B a n k a K r e d ile r in i T a n z im K o m ite s in c e te s p it edilece k, ar n is p e tle r s ıra s iy le , v â d e s iz ve v â d e li m e v d u a t e v v e lc e % 20 - % 25 ve
% 2 0 a ra s ın d a d e ğ iş e b ilir k e n , b u n d a n b ö y le s ır a s iy le % 2 0 - % 45 ve
% 35 a ra s ın d a te s p it e d ile b ile c e k t ir . K a r ş ı lı k la r üç a y y e rin e , bundan bi da b i r h e s a p la n a c a k ve üç a y lık m ü d d e t y e rin e b i r ay iç in d e y a tırıl;
m e v d u a tın a z a lm a s ı h a lin d e d e g e ri a lm a m ü d d e ti b i r aya in d ir ilm iş ve ü s tü h a lle r d e d e rh a l ia d e h a k k ın d a 1 9 6 0 y ılı A r a lı k a y ın d a 153 Sayılı l<
ih d a s e d ilm iş o la n h ü k ü m a yn e n ip k a e d ilm iş t ir .
Y a t ı r d ı k la r ı m e v d u a t k a r ş ılık la r ı iç in b a n k a la r a v e rile c e k faiz 7 1 2 9 S a y ılı K a n u n la b i r d e fa y a m a h s u s o lm a k ü z e re te s p it e d ilm iş k e n , b ö y le , b u h a d le r m u n z a m b î r k r e d i k o n t r o l v a s ıta s ı o la r a k Banka Kre T a n z im K o m ite s i ta r a fın d a n te s p it ve B a k a n la r K u r u lu n c a ta s d ik edilec*
Bu t e d b ir le r s a y e s in d e , b a n k a la r ın lik id i t e l e r i n in ve d o la y ıs iy le kre m in in e k o n o m ik i s t i k r a r ı n ic a p la rın a g ö re a z a ltılıp ç o ğ a ltılm a s ı m üm küı le c e k tir .
301 S a y ılı K a r u n , M e rk e z B a n k a s ın a y a tır ıla c a k m u n z a m k a rş ılık l ç o k % 20 s in in B a n k a K r e d ile r in i T a n z im K o m ite s in c e te s p it ve Bakan r u lu n c a ta s v ip e d ile c e k e s a s la r d a ire s in d e T. C. Z ir a a t B a nka sı z ira î m a n la r ın a ta h s is e d ile b ile c e ğ in i de d e r p iş e t m iş t ir . M e v d u a t k a rş ılık la r m in in te sis m a k s a d ın ı a k s a tm a m a s ı iç in ş im d iy e k a d a r k u lla n ılm a m ış c im k â n ın ile r id e de k u lla n ılm a m a s ın ın u y g u n o la c a ğ ı m ü ta lâ a e d ilm e k te c
B a n k a K r e d ile r in i T a n z im K o m ite s i 1961 M a y ıs a y ın d a a ld ığ ı ka ra r d u a t k a r ş ılık la r ı n is p e t le r in i, v â d e li ve v â d e s iz m e v d u a tta % 20 o larak m ış tır .
B a n k a c ılık k o n u s u n d a , 1961 y ılın d a 153 S a y ılı K a n u n la ihdas edil' y e tk ile r d e n b i r d iğ e r i, B a n k a la r K a n u n u n u n 6 0 ıncı m a d d e s in d e ta rif h a le d u ç a r o la n b a n k a la r ın te d r ic î o la r a k ta s fiy e le r in e M a liy e Bakanlığı r a r v e r ile b ilm e s in e ve b u n u n iç in lü z u m lu m a lî im k â n la r ı n sağlanm asır lu k e tm e k te d ir .
H a tırla n a c a ğ ı v e ç h ile , B a n k a la r K a n u n u n u n 6 0 ın cı m a d d e s i, m a lî I ta a h h ü tle r in i k a rş ıla y a m a y a c a k d e re c e d e za a fa u ğ ra m ış b a n k a la r için B a k a n ın a m u v a k k a t b i r id a re m e c lis i te ş k il ve b ilc ü m le te d b îr le r i ittih a ; s in i ta n ım ış tı. Bu y e t k iy i M a liy e B a k a n lığ ı, B a n k a K r e d ile r in i T an zim I*
s in in m ü ta lâ a s ı ve B a k a n la r K u r u lu n u n ta s v ib iy le k u lla n a b iliy o r d u .
18
153 S a y ılı K a n u n , söz k o n u s u 6U in c i m a d d e y e b ir tık r a e k le y e re k , bu m ad - t a r i f o lu n a n h a le d ü ş m ü ş o la n b a n k a la r ın te d ric e n ta s fiy e e d ilm e le rin e e B a k a n lığ ın c a k a r a r v e r ilm e s in i m ü m k ü n k ı lm ış tır . T e d ric e n ta s fiy e sıra- T ü r k T i c a re t ve B a n k a la r K a n u n la r ın ın ta s fiy e y e m ü te a llik h ü k ü m le r i
; e d ilm e y e c e k tir. T a s fiy e , ö d e n m iş s e rm a y e ve ih t iy a tla r ı to p la m ı 50 m il- ira d a n fa z la o la n b a n k a la r a ra s ın d a n M a liy e B a k a n lığ ın c a s e ç ile c e k b ir anın m a lî ve te k n ik y a r d ım iy le y a p ıla c a k tır .
153 S a y ılı K a n u n , ta s fiy e n e tic e s in d e m e y d a n a g elece k n ih a î ve k a t 'i açığın s fiy e s ıra s ın d a g e re k e c e k a v a n s la rın , b u m a k s a tla te sis e d ile n F o n d a n k a r- ıca ğını d e r p iş e t m iş t ir . B a his k o n u s u K a n u n u n h ü k ü m le r in e g ö re , b a n k a - t a s a r r u f m e v d u a tı ile tic a r î m e v d u a t to p la m ın ın b in d e y a rım ı n is p e tin d e 'il y a tır a c a k la r ı m e b lâ ğ la rd a n te ş e k k ü l e de cek o la n F on , M e rk e z B a nka sı n de te s is e d ilm e k te d ir . F o n d a n k a t'i ö d e m e ve a vans o la r a k y a p ıla c a k
>ler, B a n k a K r e d ile r in i T a n z im K o m ite s i k a r a r la r ın a d a y a n a c a k tır. Fon u d u y e te rs iz o ld u ğ u h a lle rd e , F o n a , M e rk e z B a n k a s ın c a avans v e rile b ile c e k - iu a v a n s la rın m ik t a r ı n ı , te d iy e ve itfa ş a r tla r ın ı B a n k a K r e d ile r in i T a n z im
te si k a r a r la ş tır a c a k tır .
/ u k a r ı d a k i h ü k ü m le r e u y g u n o la r a k , B a n k a la r K a n u n u n u n 13 ve 60 ıncı (e le rin e g ire n b a n k a la r h a k k ın d a , 196 0 y ılın d a , B a n k a la r K r e d ile r in i T a n z im İtesi v e M a liy e B a k a n lığ ı ta r a fın d a n g e r e k li te d b ir le r a lın m ış tı. 1961 y ılın - j n la r d a n , m a lî ve İd a r î b ü n y e le r i re o rg a n iz a s y o n te d b ir le r i ile d ü z e ltile m e - T ü rk iy e B ir le ş ik T a s a r r u f ve K re d i B a n k a s ı, D o ğ u b a n k , S a na yi B a n k a s ı ve f K re d i B a n k a s ın ın te d ric e n ta s fiy e e d ilm e le r i, 153 S a yılı K a n u n g e re ğ in ce 'e B a k a n lığ ı ta r a fın d a n k a r a r la ş t ı r ı lm ı ş t ı r .
B u n la rın ta s fiy e le r in e n e z a re t eden b a n k a la r a , söz k o n u s u Fon m e v c u d u n - ve F on m e v c u d u n u n y e tiş m e d iğ i h a lle rd e , M e rk e z B a n k a s ın ın F ona a ç tığ ı ş ia rd a n , g e re k e n m ik t a r d a m a lı im k a n s a ğ la n m ış tır.
B a n k a K r e d ile r in i T a n z im K o m ite s i, B a n k a la r K a n u n u n u n 50 in c i m ad de - T e ğ in c e , b a n k a la r ın ik tis a p e d e b ile c e k le ri g a y r im e n k u l m ik t a r ve nev in i
y ılı A ğ u s to s a y ın d a y e n id e n d ü z e n le m iş tir .
ÏII - P A R A , K RED İ V E F İY A T L A R
1 _ PARA ARZI
1961 yılında para arzının, b ir tara fta n is tik ra r içinde e k o n o m ik k a lk ı n m a yı tem in arzusu, diğer taraftan ekonom ide m evcut n a k it m uhafaza t e m a y ü lü ve bankaların mevduat yaratm a im kânlarında meydana gelen a z a lm a n ın t e s i r i a l
tında seyrettiği söylenebilir. (Tablo : 1 - 4 ) Para Arzı
T a b lo : 1 ( M i l y o n T L .)
D e r iş ik lik
U n s u r l a r 1959 I9 6 0 1961
Kasım Aralık
* 1960 1961
K asım 1 9 6 1 A r a l ı k
* '
BANKNOT + UFAKLIK PARA 3.406 3 .8 2 8 4 .2 0 2 4 .2 6 5 422 3 7 4 4 3 7
Banknot 3.295 3 699 4 .0 4 8 4 .1 0 8 404 3 4 9 4 0 9
Ufaklık para 111 129 154 157 18 2 5 2 8
KAYDI PARA 1.683 1.746 1.726 1 .9 35 63 — 2 0 1 8 9
Vadesiz tica rî mevduat 1.526 1.5 77 1.515 1 .7 05 51 — 6 2 1 2 8
Merkez B. mevduat (ka ydî para) 157 169 211 230 12 42 61
PARA ARZI 5.0 89 5 .5 7 4 5 .9 2 8 6.200 485 3 5 4 6 2 6
BANKNOTLARIN PARA ARZINA NİSPETİ
(YÜZDE) 6 4 ,7 6 6 ,4 6 8 ,3 6 6 ,3 8 3 ,3 9 8 ,6 6 5 , 3 !
PARA BENZERİ LİKİDİTELER 6.7 72 7 ,4 9 7 8.521 8 .4 9 2 725 1 .0 2 4 9 9 5
(* ) Muvakkattir.
Para arzı 1 sayılı tabloda görüldüğü g ib i, 1960 y ılın d a 4 8 5 m ily o n lira , 1961 de (11 inci ay sonu itib a riy le ) 354 m ilyon lira , 12 ayda 6 2 6 m ily o n lira ( m u v a k k a t'ra k a m ) a rtm ıştır.
Bu artışların 1960 da 404 m ilyon lirası, 1961 de (11 a y lık ) 3 4 9 m ily o n lirası ve A ra lık sonunda 409 m ilyon lirası b ilfiil tedavül eden b a n k n o tla r d a meydana g elm iştir. Buna ka rşılık, kaydî paranın en büyük kısm ın ı te ş k il e d e n vadesiz tic a rî mevduat 1960 da 51 m ilyon lira a rtm ış, 1961 de (11 a y d a ) 6 2 m ilyon lira azalmış ve 12 ay hesabiyle 128 m ilyon lira ço ğa lm ıştır.
20
P a ra A rz ı
T a b lo : 2 ( M ily o n T L .)
' T a rih
Banknot ve U fa k lık Para Kaydi Para
Para arzı toplamı
os s10
00 faklıkparaU Toplam izriaticesdaV mevduat Bad. Mz erke mevduat (Kaydi para) Toplam
I 1 9 4 9 A r a lık 803 44 847 202 8 210 1 .0 5 7
1 9 5 5 A r a lık 1 .7 4 4 61 1 .8 0 5 8 3 6 10 8 4 6 2 .6 5 1
1 9 5 8 A r a lık 2 .9 5 5 9 7 3 .0 5 2 1 .2 8 0 9 2 1 .3 ^ 2 4 .4 2 4
1 9 5 9 A r a lık 3 .2 9 5 111 3 .4 0 6 1 .5 2 6 157 1 . 6 8 2 5 .0 8 9
1 9 6 0 M a r t 3 .4 3 5 118 3 .5 5 3 1 .5 0 1 184 1 .6 8 5 5 .2 3 8
1 9 6 0 H a z ira n 3 .6 7 4 119 3 .7 9 3 1 .3 8 3 174 1 .5 5 7 5 .3 5 0
1 9 6 0 EylÛl 3 .8 1 7 124 3 .9 4 1 1 .3 5 4 148 1 .5 0 2 5 .4 4 3
1 9 6 0 A ra lık 3 .6 9 9 129 3 .8 2 8 1 .5 7 7 169 1 .7 4 6 5 .5 7 4
1 9 6 1 M a r t 3 .8 5 2 145 3 .9 9 7 1 .4 5 4 159 1 .6 1 3 5 .6 1 0 !
19 6 1 H a z ira n 3 . 3 6 4 123 3 .9 8 7 1 .4 6 8 199 1 .6 6 7 5 . 6 5 4
1 9 6 1 E ylû l 4 . 1 1 3 143 4 .2 5 6 1 .4 4 2 187 1 .6 2 9 5 .8 8 5
19 6 1 K asım 4 0 4 8 154 4 2 0 2 1 .5 1 5 211 1 .7 2 6 5 .9 2 8
19 6 1 A r a lık ( * ) 4 . 1 0 8 1 5 / 4 . 2 6 5 1 .7 0 5 2 3 0 1 .9 3 5 6 .2 0 0 (*■> M u v a k k a ttir .
T e d a v ü le Ç ık a rıla n P a ra lar
T a b lo : 3 (M ily o n T L .)
T a rih B an kno t
( M e rk e z B . )
U fa k lık para ( H a z in e )
1 9 4 9 A r a lık 8 9 3 4 6
1 9 5 5 A ra lık 2 .0 0 8 63
1 9 5 8 A r a lık 3 .4 7 3 9 7
1 9 5 9 A r a lık 3 .8 9 1 112
1 9 6 0 M a r t 4 .0 1 5 119
1 9 6 0 H a z ira n 4 .2 2 9 123
1 9 6 0 E ylû l 4 .4 6 1 129
1 9 6 0 A r a lık 4 .4 5 2 136
1 9 6 1 M a r t 4 .4 9 7 156
1
i 1 9 6 1 H a zira n 4 4 9 4 138
i 1 9 6 1 E ylûl 4 .7 6 9 156
1 9 6 1 K asım 4 .7 2 3 1 /0
1 9 6 1 A r a lık ( * ) 4 .7 8 3 174 ( * ) M u v a k k a ttir .
B anka K asalarınd a B ulunan
T a b lo : 4 P a ra la r (M ily o n T L .)
T a rih Banknot U fa k lık
para ( 1 )
1 9 4 9 A ra lık 9 0 ( i ) 2
1 9 5 5 A ra lık 264 2
19 5 8 A ra lık 518 0 ;
1 9 5 9 A ra lık 596 1
1 9 6 0 M a rt 580 1
1 9 6 0 Haziran 555 4
1 9 6 0 Eylûl 644 5
1 9 6 0 A ra lık 753 7
1961 M a rt 645 11 !
1961 Haziran 630 ı s :
1961 Eylûl 656 13
i 1961 Kasım 675 16
1961 A ra lık ( * ) 675 17
( * ) M uvakkattir.
(1) M erkez Bankası ve B ankalar birarada
1 sayılı tabloda görülen rakam lara nazaran 1959 - 1961 y ılla rın d a k i para arzı artışı, m u tla k m ik ta r bakım ından ehem m iyetli sayılabilirse de, lik id ite muhafaza tem ayülü ve k re d ile rin tic a rî mevduat yaratm a gücündeki z a y ıflık , bu
nun te s irin i azaltm ıştır. Ancak, tic a rî mevduat dışında kalan para benzeri lik i
d ite le rin , bu devrede Kasım 1961 itib a riy le , 1.749 m ilyo n lira ve b u n la r içinde ta s a rru f m evduatının 622 m ilyo n lira artm ış olm ası, n a k it muhafaza tem ayülü
nün tic a rî çevreler dışında, 1961 de kuvvetinden k a y b e ttiğ in i göste rm e kted ir.
Gerçekten, b ilfiil tedavül eden banknot artışının para arzı a rtışın d a ki payı 1960 da % 83, Kasım 1961 itib a riy le % 99 ve A ra lık 1961 itib a riy le
% 65 d ir. Buna ka rşılık, vâdesiz tic a rî mevduat a rtışının hissesi 1960 da % 10,5 d ir. Kasım ayı itib a riy le bu mevduat nev'inde 1961 de 62 m ilyo n lira azalma va rd ır. A ra lık 1961 itib a riy le vâdesiz tic a rî m evduatın para arzı a rtışın d a ki his
sesi % 20 ye çıkm aktad ır.
Para arzına dahil bulunan Merkez Bankası m evduatı içinde kaydî para sa
yılan hesaplardaki artış 1959-1961 devresinde orta lam a 36 m ilyo n lira d ır. Hâ
zinece çıkarılan madenî paralarda (banka ka sa la rın d a kile r h a riç ) 1960 da 18 m ilyon lira , 1961 yılında ise Kasım itib a riy le 25 m ily o n lira artış o lm u ş tu r.
Merkez Bankasiyle bankaların b irle ş tirilm iş bilâ nço la rm d an ve bu bilânço- lara dayanılarak te rtip e d ilm iş olan para arzını a rtırıc ı ve e k s iltic i m uam eleler tablosunun incelenmesinden de anlatılacağı g ib i, 1960 yılın da meydana gelen 485 m ilyon lira lık b ir para arzı artışı k re d ile r dışında kalan tahsislerden ile ri gelmiş, 1961 yılın d a ki 354 m ilyo n lira lık artış ise daha ziyade k re d ile rd e k i a r
tıştan ile ri gelm iştir. (T a b lo : 5 A, 5 B ve 6 ) M erkez Bankasiyle diğer ban kaların fa a liye tle ri ile rid e ki b ölüm lerde ayrı ayrı incelenirken, bu fa a liy e tin para arziyle ilgisi de ayrı ayrı b e lirtile c e k tir. Bu bölüm de ise sadece M erkez Bankasiyle ban
kalar sistem inin bit b ütün o la ra k para arzına yaptığı te s irle r te tk ik e d ile c e k tir.
Para arzına k re d ile r, 1960 da 36 m ilyo n lira lık , 1961 de (11 ayda) 971 m ilyon lira lık b ir genişletici te sir icra e tm iş tir. 7 sayılı cetvelden de anlaşı
labileceği veçhile, bankaların resmî sektöre a çtıkla rı k re d ile r 1960 da 173 m ily o n azalmış, hususî sektöre v e rd ik le ri kre d ile rd e ki artış 288 m ilyona in h isa r e tm iş ve neticede banka k re d ile ri 115 m ilyon lira a rtm ış tır. Buna k a rş ılık , b a n ka la r
1961 de resmî ve hususî sektöre 689 m ilyon lira k re d i a çm ışla rd ır.
M erkez Bankası, resm î sektöre doğrudan doğruya açtığı k re d ile rin seviye
sini her ik i yılda da b irb irin e yakın m ikta rd a tu tm u ş tu r. B ankaların ibraz e t
tik le ri resmî ve hususî sektöre a it senetler karşılığında, M erkez Bankası kay
naklarından îstîm âi e ttik le ri m ik ta r, ibraz olunan senet tu ta rla rın d a 1960 yılm a nazaran artış olm arına rağmen 1961 de azalm ıştır.
Bankalar, Merkez Bankasından a ld ıkla rı avansları 1960 da 331 m ily o n lira a rtırm ış fa k a t, banka k re d ile ri aynı yılda ancak 115 m ily o n lira a rttığ ın a göre, bu kaynağın ancak b ir kısm ını yeni kredi m uam elelerinde k u lla n m ış la rd ır. Bu
22
Bankalar Sistemi Bilançosu ( * )
Tablo : 5 /a (M erkez Bankası Bilançosu ve Bankalar Bilançoları Birarada) (M ilyon t l.)
1959 Cari duruma
göre
1959 Farazi duruma göre ( * )
Değişiklik
K a y n a k l a r 1960
sonu
1961 Kasım
1959-1960 Cari duruma
göre
1959-1960 Farazi duruma
göre
1960-1961 Kasım
PARA ARZI TOPLAMI 5 .0 8 9 5 .0 8 9 5 .5 7 4 5 928 485 485 354
Banknot + Ufaklık para 3 .4 0 6 3 .4 0 6 3 .8 2 8 4 .2 0 2 422 422 374
Banknot 3 .2 9 5 3 .2 9 5 3 .6 9 9 4 048 404 404 349
Ufaklık para 111 111 129 154 18 18 25
Kaydî para 1 .6 8 3 1 .68 3 1 .7^6 1 .7 2 6 63 63 — 20
Ticarî mevduat - vadesiz 1 .5 2 6 1 .5 2 6 1 .57 7 1 .515 51 51 — 62
T. C. Merkez B. da mevduat (kaydî
p ara) 157 157 169 211 12 12 42
PARA BENZERİ LİKİDİTELER 6 .7 7 2 6 .7 7 2 7 497 8 .5 2 1 725 725 1 .0 2 4
Resmî mevduat 1 .6 9 2 1 .6 9 2 1 .8 9 7 2 .0 6 7 205 205 170
Ticarî mevduat - vadeli 142 142 131 113 - 11 - 1 1 18
Tasarruf mevduatı 4 .0 4 0 4 .C 4 0 4 .3 6 6 4 .6 6 2 326 326 296
T.C. Merkez Bankasında mevduat 898 898 1 .1 0 3 1 .6 7 9 205 205 576
DİĞER YABANCI KAYNAKLAR 3 .4 4 5 3 726 3 .5 2 6 3 .5 5 0 81 - 2 0 0 24
Altın alacaklıları 126 407 160 137 34 — 247 - 2 3
Tedavüldeki tahviller 428 428 387 363 - 4 1 — 41 - 24
Taahhütler 1 .3 5 9 1 359 1 .9 7 6 2 .2 6 1 617 617 285
Diğer kaynaklar 1 .5 3 2 1 .5 3 2 1 .0 0 3 789 - 5 2 9 — 529 — 214
ÖZ KAYNAKLAR 2 .9 9 3 2 .9 9 3 3 .2 5 8 3 .6 2 3 265 265 365
