S i v i l M i m a r î E t ü d l e r i
E r z u r u m şehri ve çevresi, y u r d u m u z u n D o ğ u b ö l g e s i n d e b u l u n m a s ı n d a n g e r e k iklim g e r e k c o ğ -r a f î vaziyeti dolayısile sivil m i m a -r î d e k e n d i n e h a s bir k a r a k t e r taşır. Bu hususiyet ş ü p h e y o k ki m u h t e -lif tesirlerin neticesidir. Kış m e v s i m i n d e s u h u n e t i n çok düşük olması, karın fazla y a ğ m a s ı , r ü z g â r ı n ol-d u k ç a şiol-dol-detli esmesi gibi haller, m i m a r i ol-d e b u n a karşı tetbir almayı icab e t t i r m e k t e d i r . Şu h a l d e , her ş e y d e n önce bu amilleri tetkik e t m e k gerektir.
S e n e n i n m ü h i m bir kısmı b a t ı d a n esen r ü z g â r -larla geçer v e soğuk, bu rüzgâr-larla gelir. K u z e y d e n estiği p e k n a d i r görülür. Ö y l e y s e p l â n t e r t i b i n d e bu cihet d a i m a göz ö n ü n d e b u l u n d u r u l m a l ı d ı r . Bu is-t i k a m e is-t e m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r az p e n c e r e a ç m a k d o ğ r u bir h a r e k e t olur. A y n i z a m a n d a yol ve c a d d e lerin bu i s t i k a m e t e p a r a l e l o l a r a k açılması icab e d e r . Z i r a rüzgârın sürüklediği k a r zerrelerini t u t a c a k haili kaldırmış oluruz. D i k k a t edilirse şehrin k u ruluşa, ayni z a m a n d a tesviye m ü n h a n i l e r i n e p a r a -lel o l a r a k geçecek yollar h â k i m r ü z g â r i s t i k a m e t i n e d e p a r a l e l d i r . Esasen c i v a r d a k i k ö y l e r d e d e bu ş a r t -ları g ö r m e k k a b i l d i r .
R u t u b e t i n azlıği, ısının sıfırın a l t ı n d a ( 2 3 ) d e r c e gibi çok düşük olması y ü z ü n d e n toz h a l i n d e
E R Z U R U M ' D A S İ V İ L M İ M A R İ v e Ö Z E L L İ K L E R İ Y a z a n : Y. M i m a r H a r b i H o t a n s a v r u l a b i l e n k a r taneleri en d a r a r a l ı k l a r d a n geç-m e k t e d i r . Bu s e b e b l e soğuğa karşı o l d u ğ u k a d a r bu-nun için de t e d b i r a l m a y ı icab ettirir. Bu y ü z d e n
b ü t ü n p e n c e r e l e r çift camlı o l a r a k yapılmıştır. Y i n e b a h s e t t i ğ i m i z s e b e p l e r y ü z ü n d e n a h ş a p m a l z e m e bı-rakılmış b u n u n y e r i n e taş tercih edilmiştir.
Blok i n ş a a t t a d i k k a t edilecek bir n o k t a geniş f a s a d l a r ı n r ü z g â r a karşı getirilmemesi v e b l o k l a r a -r a s ı n d a d a -r geçit b ı -r a k ı l m a m a s ı d ı -r . Ç ü n k ü -rüzgâ-ra, dolayısile ö n ü n e katılmış olan k a r t a n e l e r i n e bir m a -ni teşkil e d i l e c e ğ i n d e n bir k a ç m e t r e y i b u l a b i l e n k a r yığınına m e y d a n v e r i l m i ş olur. A y n i m a h z u r b i -nanın aksi tarafı içinde v a r i d d i r .
M ü n f e r i t b i n a l a r d a d a i m a iki katlı yapılmıştır. M e s e l â ; evler. Servis kısmı z e m i n k a t a , o t u r m a y a tahsis edilen kısımlar ise birinci k a t a alınmıştır. Bir katlı olanları y o k m u d u r gibi bir sual sorulabilir, vardır, Yalnız o d a l a r ı n zemini s o k a k s a t h ı n d a n en aşağı ( 1 , 5 ) m. y ü k s e k l i ğ e alınmıştır ki b u d a o l d u k ça y e r i n d e bir t e d b i r sayılabilir. Netice itibarile d e -nebilir ki, Jdu b ö l g e için b i n a l a r ı en aşağı iki katlı y a p m a k şarttır.
iki t i p i k E r z u r u m e v i R e s i m 2
sında evlerin tek kat olması istenmesi birinci m a h -suru teşkil eder. Bir kat olmasının mecburi kılınma-sı karşıkılınma-sında o d a döşemesinin bir buçuk metre y ü k . seğe alınması icap ederdi. Diğer bir mahzur, ciheti-nin ihmal edilmiş olmasıdır.
Isının çok düşük olması en önemli mese-leyi teşkil eder. Esasen bol olan taş m a l z e m e kul-l a n m a k akkul-la gekul-len ikul-lk çaredir. Bu m a kul-l z e m e imkân ve zevklere göre muhtelif şekillerde görünür. Bazı yerlerde yontulmuş taş, bazılarında ise derzlenmiş moloz taş dıvarlara r a s t l a n m a k t a d ı r . İklimin hususiyetine rağmen sıva kullanılmıştır. A n c a k b u n a n a -diren rastlanır. G e r e k sıvalı gerek derzli duvarlar sık sık tamire m u h t a ç o l d u ğ u n d a n ahşap halitaların altlarında iskele vazifesini görecek kâfi maktalı k a d r o n l a r d u v a r a saplanmıştır ki görünüş ihtibarile cepheye bir hususiyet verir. Resim.2
O d a sahaları, kat iktifaları, cömertçe tutulmuş-tur. Bu tedbir, gerçi ısıtma b a k ı m ı n d a n mahzurlu gibi görünürse de, sık, sık değişmesi kabil olmıyan oda havasına bu şekilde bir çare bulunması oldukça mantıkidir. Pencere satıhları küçük alınmıştır. İm-kân b u l u n d u k ç a köşelere d a r ve uzun pencereler
•y •
R e s i m 3
açılmıştır ki, bu d a c e p h e d e k e n d i n e mahsus bir gü-zellik a r z e t m e k t e d i r .
Kat döşemeleri ahşap ve iptidaî bir şekildedir. Ayni iptidailiği çatı örtüsünün t o p r a k oluşunda da görürüz. Tabiatile, meyilli kiremit çatılardaki saçak ve oluk, yerini suları uzağa atacak ahşap veya taş oluklara bırakmıştır. Resim 2.
Planların tertibi küçük farklarla birbirine ben-zemektedir. A m p i r tesir ile mahalli hususiyetlerin karışmasından m e y d a n a gelmiş olanları oldukça kullanışlıdır. P l â n : 10
Y u k a r ı d a bahsedildiği gibi ev iki kısma ayrıl-mıştır:
1 — Z e m i n "kat; b u r a d a odunluk, çamaşırlık, m u t f a k bulunur. Bu kısımda bulunan ocaklar ayrı-ca incelemeğe değer. O c a k l a r a ait baayrı-calar kalın bir kaide üzerine oturtulmuş tuğladan ve ahşaptan y a -pılmıştır. İçinden bir insanın kolayca geçebileceği k a d a r geniştir. A h ş a p hatıllarla takviye edilen bu bacaların hoşa giden görünüşleri vardır. Resini: 4, 5, 6, 7
2 — Birinci katta oturma, yatak odaları yer-leştirilmiştir. O d a l a r a sofadan girilir. V e bu sofaya
R e s i m 8
eski T ü r k evlerinde olduğu gibi küçük, hafif bir merdivenle çıkılır. Z e m i n kat pencerelerin azlığı ve küçüklüğü yüzünden loştur. Bugün mevcut hâlalar s o n r a d a n ilâve edilerek bahçenin bir k e n a r ı n d a n e-vin içine alınmıştır. Halâların evvelce b a h ç e d e ya-pılması kış aylarında akıntının olmaması başlıca sebeptir. Bu husus göz ö n ü n d e tutulursa gerek k a n a -lizasyon gerek iç tesisatta tetbir almalıdır.
C e p h e l e r d e umumiyetle görünen hususiyet ze-min katla birinci katın ayni satıhta olmamasıdır. D ö ş e m e kirişleri d a i m a dışarıya çıkartıldığından cepheyi ikiye bölen kuvvetli bir h a t m e y d a n a gel-mektedir. Bu ufkî hat muhtelif yerlerde türlü şekil-lerde tezyinat olarak kullanılmıştır. Resim: 1, 3.
R e s i m 9
Çıkıntı kısmı binanın cephesi boyunca d e v a m ettiği t a k d i r d e köşelere pencere açılmıştır. ( R e s i m : 1 1 ) Dar ve uzun olan b u köşe pencerelerinin k e n d i n e mahsus bir nisbeti c e p h e d e özel bir tesiri vardır. Pencerenin alt ve üst kısmının inşası mahal-li bir karakter taşır. Netice itibarile denebimahal-lir ki dış görünüş ağır, doluluklar b o ş l u k l a r d a n çok fazla ve afkî hatların hâkim olduğu bir mimarîdir. Bununla b e r a b e r d a h a hafif görünüşlü, saçaklı ve mahalli hususiyetleri k e n d i n d e toplamış güzel örneklere te-sadüf edilir. (Resim 3. 8. 9 ) ,
Teessürle k a y d e t m e k lâzımdır ki şimdiye ka-dar yapılan yeni inşaat da gerek mimari gerek malzeme b a k ı m ı n d a n ne mahallî gelenekler, n e d e ik-lim hususiyetleri nazarı itibara alınmamıştır. Bu hu-susta meslekdaşlarımın bilhassa nazarı dikkatlerini çekerim.
Kiriş başlarının açık bırakılmış olanlarına tesadüf edilirse de ekseriyetle nakışlı tahta k a p l a m a l a r -la örtülmüştür. O n tezyinat, oldukça ağır ve dolu görünüşlü f a s a d d a mühim tesir yapar.
