154 numaralı Manisa Şer`iyye Sicili`nin transkripsiyon ve değerlendirmesi (1095 -1096/1684 -1685 )

i T.C.

CELAL BAYAR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

YÜKSEK LİSANS / DOKTORA TEZİ

OSMANLI MÜESSESELERİ VE MEDENİYETİ TARİHİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI

154 NUMARALI MANİSA ŞER’İYYE SİCİLİ’NİN TRANSKRİPSİYON VE DEĞERLENDİRMESİ

(1095 -1096/1684 -1685 )

HEDİYE ÖNDEROĞLU

DANIŞMAN

YRD. DOÇ. DR. MEHMET GÜNAY

MANİSA - 2015

ii T.C.

CELAL BAYAR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

YÜKSEK LİSANS / DOKTORA TEZİ

OSMANLI MÜESSESELERİ VE MEDENİYETİ TARİHİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI

154 NUMARALI MANİSA ŞER’İYYE SİCİLİ’NİN TRANSKRİPSİYON VE DEĞERLENDİRMESİ

(1095 -1096/1684 -1685 )

HEDİYE ÖNDEROĞLU

DANIŞMAN

YRD. DOÇ. DR. MEHMET GÜNAY

MANİSA - 2015

iii

v

YEMİN METNİ

Yüksek Lisans tezi olarak sunduğum “154 Numaralı Manisa Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (1095-1096/1684-1685) adlı çalışmanın tarafımdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin biblografyada gösterilen eserlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanmış olduğumu belirtir ve bunu onurumla doğrularım

..../…/2015 HEDİYE ÖNDEROĞLU

vi ÖZET

154 NUMARALI MANİSA ŞER’İYYE SİCİLİ’NİN TRANSKRİPSİYON VE DEĞERLENDİRMESİ (1095-1096/1684-1685)

Şer’iyye sicilleri olarak adlandırılan mahkeme tutanakları, Osmanlı Devleti’nde halkın mahkemede hak arama yöntemlerini gösteren, yalnız adli değil aynı zamanda idari ve beledi fonksiyonlarda yüklenmiş Şer’iyye mahkemelerinde tutulmuş kayıtlardır.

Bölgenin veya şehrin günlük hayatını, kişiler arası ilişkileri, kişilerin devletle olan münasebetlerini yansıtmasının yanı sıra bu kayıtların, Osmanlı Devleti’nin sosyal ve ekonomik tarihinin aydınlatılmasına da önemli katkısı vardır.

Şer’iyye sicilleri, yer adları, demografik yapı, vakıflar, seferler, asker sayısının belirlenmesi, esnaf teşkilatı, halktan toplanan vergiler, dirlikler, tayinler, halkın hayat ve geçim tarzı, sosyal güvenlik konuları, aile yapıları, gibi bir bölgeye ait konularda yerel tarihe ait birinci elden bilgiler sunmaktadır.

Bu çalışmamızda, 154 numaralı Manisa Şer’iyye Sicilinin transkripsiyon ve değerlendirmesi yapılmıştır. 1095-1096 (1684-1685) yıllarında Manisa’da mahkemeye intikal eden davalar, merkezden gelen emirler ışığında, Manisa’nın sosyal, kültürel, ekonomik, idari ve askeri tarihine katkı sağlamak amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda bu yıllar içerisinde mahkemeye intikâl eden dava ve duruşmalar Esnaf Teşkilatı, Dirlikler, Vergiler, Tayinler, Seferler, Mahkeme ve Görevlileri, Vakıflar, Tuz, Eşkıyalık Faaliyetleri İle İlgili Belgeler başlıkları altında incelemeye tâbi tutularak Manisa’nın sosyo-ekonomik tarihine ışık tutabilecek verilerin ortaya konulmasına çalışılmıştır.

vii

ABSTRACT

TRANSKRIPTION AND EVAVLUATION OF MANİSA PROVİNCE KADİ REGİSTERS NUMBERED 154 (1095-1096/1684-1685)

Kadi registers are the judicial records displaying methods to seek individual rights in local courts in the Ottoman Empire. Filedin Kadi courts, they had versatile functions not only within the judiciary system but also within local administration and municipality issues.These registers contribute immensely to the general reassessment of the social and economic history of the Ottoman Empire along with the reflecting upon the daily lives and relationships of the residents of a city, town or region. They also highlight the relationships and legal practices between the state and the people.

Kadi registers provide first hand data on the local historical aspects of a particular region such as venue names, foundations, war campaigns, conscription records, tradesmen’s confederation, taxes collected from people, welfare tax, regular official appointments, ways and walks of life in the region, social security issues, family structures etc.

In this thesis, Kadi registers of Manisa Province No: 154 has been transcribed and evaluated.Court proceeding recordingsthat are dated between 1685 and 1686 have been scrutinized taking consideration of imperial state orders in an attempt to shed light upon social, cultural, economic, administrative and military history of Manisa. Within this objective, documents about various allegations and court proceedings that took place within the aforementioned years, includingtradesmen’s association, foundations, war campaigns, welfare tax, official appointments, local judicial body, documented data on salt supply and local banditry have been analyzed for data which might bring to light the socio- economic history of Manisa.

viii ÖNSÖZ

Şer’iyye sicilleri, zengin içeriği ile Osmanlı Devleti tarihini aydınlatan en önemli kaynaklardan birisi olarak kadılar tarafından belli bir disiplin içerisinde tutulurdu. Sicil kayıtlarında yer alan, devlet merkezinden gönderilen ferman, berat ve mektuplar, kadı tarafından verilen hükümler, ilamlar, kadıların anlaşmazlıkları gidermek için verdiği hüccetler, vergi kayıtları-anlaşmazlıkları dini ve sosyal yapıların inşası, bakım ve onarımı, evlenme-boşanma, alım-satım, hırsızlık, esnaf gurupları ve aralarında yaşanan anlaşmazlıklar, tereke kayıtları gibi birçok alanı ihtiva eden konular ile şehrin o tarihteki idari, sosyal, kültürel ve hukuki yapıları ortaya konulmaktadır. Bu nedenle Manisa tarihinin aydınlatılması açısından şer’iyye sicilleri ait olduğu döneme ışık tutmaktadır.

Çalışmamıza konu olan 154 numaralı Manisa şer’iyye sicilinde, 1095-1096/ 1684- 1685 yılına ait mahkeme kayıtları bulunmaktadır. Çalışmamızın “Giriş” bölümünde;

Manisa tarihi, şehrin sosyal ve demografik durumu, şer’iyye sicilleri, Manisa şer’iyye sicilleri ve 154 numaralı Manisa Şer’iyye Sicilinin genel durumu hakkında bilgi verilmiştir.

Giriş kısmından sonra yer alan birinci bölümde, incelediğimiz sicilin transkripsiyonu, ikinci bölümde ise değerlendirmesi yapılmıştır. Transkripsiyon aşamasında kurallara olabildiğince riayet edilmeye çalışılmıştır. Uzun okunan (a) lar (â), (u) lar (û), (i) ler (î) harfleriyle yazılmıştır. İncelediğimiz sicilin tahrip olduğu veya cilt payı içine geldiği için okunamayan kelimeleri (tahrip olmuş), aynı şekilde çok silik olduğu için okunamayan bölümler ise (silik hüküm) olarak belirtilmiştir. Yine az da olsa değerlendirme aşamasında bazı davaların konu başlıklarına yer verememiş bulunmaktayız.

Bunun sebebi belgelerin tahrip olması ya da yarım kalmış davaların bulunmasıdır. Sayfa numaraları yer yer silik çıktığı için yeniden numaralandırılmıştır. Sicilin Osmanlıcası Cd’ye aktarılırken sayfalar en sondan başa doğru ters aktarılmıştır.

Sicilin değerlendirmesinin yapıldığı ikinci bölümde davalar konularına göre değerlendirilmiş ve başlıklarına göre tasnif edilmiştir. Dirlikler, Vakıflar, Tayinler, Esnaf Teşkilatı, Vergiler, Tuz, Mahkeme ve Görevlileri, Eşkıyalık Faaliyetleri, Seferler ile ilgili belgeler olmak üzere 9 ana bölümden oluşan bu bölümde 154 numaralı şer’iyye sicilindeki kayıtlar incelenerek değerlendirmeler yapılmıştır. Bu kayıtlardaki bazı veriler tablolar halinde gösterilmiştir. Sonuç bölümünde ise, incelenen sicil hakkında genel bir değerlendirme yapılmıştır.

ix

Çalışmamın her aşamasında bana hem akademik bilgi ve becerisi hem de destekleyici yaklaşımı ile yardımcı olan ve yol gösteren Sayın Danışmanım, Yard. Doç.

Dr. Mehmet GÜNAY’a bölümümüz öğretim üyelerinden Sayın Doç. Dr. Ertan GÖKMEN’e, ayrıca uzuun süren tez yazma sürecinde, bana verdikleri desteklerden dolayı Ayşe YILDIRIM, Fatih Suha BAYRAKTAR, Tuba ÖZEL, Kadriye ÖNDEROĞLU ve Ömer Faruk METİN’e teşekkür ederim.

HEDİYE ÖNDEROĞLU Manisa, 2015

x İÇİNDEKİLER

ÖZET ... vi

ÖNSÖZ ... viii

KISALTMALAR ... xi

EKLER LİSTESİ ...xii

TABLOLAR LİSTESİ ... xiii

SİCİLDE GEÇEN DAVA ÖZETLERİ ... xiv

GİRİŞ ... 1

A- MANİSA TARİHİNE GENEL BİR BAKIŞ ... 1

B-MANİSA ‘DA SOSYAL VE DEMOGRAFİK DURUM ... 6

C-ŞER’İYYE SİCİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ ... 7

D-MANİSA ŞER’İYYE SİCİLLERİ İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR VE 154 NUMARALI MANİSA ŞER’İYYE SİCİLİNİN DURUMU ... 10

BİRİNCİ BÖLÜM ... 12

154 NUMARALI MANİSA ŞER’İYYE SİCİLİNİN TRANSKRİPSİYONU (1095-1096 /1684-1685) .. 12

İKİNCİ BÖLÜM ... 324

154 NUMARALI MANİSA ŞER’İYYE SİCİLİNİN DEĞERLENDİRLMESİ (1095-1096/1684-1685) ... 324

2.1.DİRLİKLER İLE İLGİLİ BELGELER ... 325

2.2.VAKIFLAR İLE İLGİLİ BELGELER ... 329

2.2.1. Dini Alanda Faaliyet Gösteren Vakıflar ... 331

2.2.2 Sosyal Alanda ve Eğitim Alanında Faaliyet Gösteren Vakıflar ... 338

2.2.3. İktisadi Alanda Faaliyet Gösteren Vakıflar ... 340

2.3. TAYİNLER İLE İLGİLİ BELGELER ... 341

2.4. ESNAF TEŞKİLATI İLE İLGİLİ BELGELER ... 344

2.5. VERGİLER İLE İLGİLİ BELGELER ... 345

2.6. TUZ İLE İLGİLİ BELGELER ... 353

2.7. MAHKEME VE GÖREVLİLERİ İLE İLGİLİ BELGELER ... 354

2.8. EŞKIYALIK FAALİYETLERİ İLE İLGİLİ BELGELER ... 357

2.9. SEFERLER İLE İLGİLİ BELGELER ... 359

3. SONUÇ ... 363

4. KAYNAKÇA ... 366

İNDEKS ... 371

EKLER ... 376

xi KISALTMALAR

a.g.e. Adı Geçen Eser

D.İ.A. Diyanet İşleri Ansiklopedisi Ed. Editör

H. Hicri M. Miladi

M.Ş.S. Manisa Şer’iyye Sicili S. Sayfa

TTK Türk Tarih Kurumu

OSAV Osmanlı Araştırmaları Vakfı YY. Yüzyıl

İ.A. İslam Ansiklopedisi

xii EKLER LİSTESİ

EK 1: Sicilde Adı Geçen Manisa Mahalle Adları EK 2: Sicilde Adı Geçen Manisa Köy Adları

xiii

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1: Sicilde Adı Geçen Camiler ve Mescitler Tablo 2: Sicilde Adı Geçen Zaviyeler

xiv

SİCİLDE GEÇEN DAVA ÖZETLERİ

154/1-1:

154/1-2: Menzilci Mahmud Eşkıyasının Ele Geçirilmesi 154/1-3: Zeamet Tevcihi

154/1-4: Subaşı Tayini

154/2-1: Karahisar Sancağı Mutasarrıfı Ömer’in Anadolu Müfettişliğine Tayini 154/2-2 : Hırsız ve Eşkıyanın Yakalanması İçin Gerekli Tedbirlerin Alınması 154/3-1: Seyyid Hüseyin’in Şeyh-i Seyyid Tayini

154/3-2: Cürm-ü cinayet, Bâd-ı Heva Vergilerinin Tahsilinin Tevcihi 154/4-1: Tımar Tevcihi

154/4-2: Mahsûlât, A’şâr-ı Şer’iyye, Rüsûmât-ı Örfiye, Cürm-i Cinâyet, Beyt’ül-Mâl-i Âmme, Yâve Vergilerinin Tahsilinin Tevcihi

154/5-1: Bedel-i Cinayet, Resm-i Arûsâne, Âdet-i Ağnâm Vergilerinin Tahsilinin Tevcihi 154/5-2: Avârız Vergisi Tahsilatı Anlaşmazlığı

154/6-1: Karyelere Tayin Olunan Avârızhaneler 154/7-1: Yâve cizyesi vergisi tahsilinin tevcihi 154/7-2: Tuz İhracı

154/8-1: Karyelere Tayin Olunan Avârızhaneler 154/9-1: Karyelere Tayin Olunan Avârızhaneler 154/10-1: Damga Vergisi Tahsili

154/10-2: Tımar Tevcihi

xv 154/10-3: Bedel-i Sürsat Tahsili

154/11-1: Bedel-i Sürsat Tedarik ve Tahsili

154/11-2: Mahallelere Tayin Olunan Avârızhaneler

154/12-1: Gülgûn Hatun’un Bina Eylediği Dere Hamamı Vakfına Mütevelli Tayini 154/12-2: Ali Bey Camii Vakfına Musalli Tayini

154/13-1: Sinan Bey Medresesi’ne Mütevelli ve Müderris Tayini

154/13-2: Aydın, Saruhan, Sığla, Menteşe Sancaklarından Tahmis, Duhan, Damga Vergileri Tahsilinin Tevcihi

154/14-1: Karyelere Tayin Olunan Avârızhaneler 154/15-14-1: Karyelere Tayin Olunan Avârızhaneler 154/16-1: Güherçile Bedelleri Tahsilinin Tevcihi 154/17-1: Güherçile Bedelleri Tahsilinin Tevcihi 154/18-1: Güherçile Bedelleri Tahsili

154/18-2: Saruhan Sancağı Haslarının Tevcihi

154/18-3: Altı Bölük Halkına Kethüdayeri Tayin Olunması 154/19-1: Cebecilere Kethüdayeri Tayin Olunması

154/19-2: Cebeci Hassa Mehterlerine Kethüdayeri Tayin Olunması 154/20-1: Karyelere Tayin Olunan Avârızhaneler

154/20-2: Ulak Emri

154/21-1: Yunddağı Nahiyesindeki Karadede Zaviyesi’nde Vazife Tevcihi 154/21-2: Güherçile Tahsili

154/22-1: Zeâmet Mübadelesi ve Tevcihi 154/22-2: Subaşı Tayini

xvi 154/23-1: Esnaf Şeyhliği Anlaşmazlığı

154/23-2: Karyelere Tayin Olunan Avârızhaneler

154/24-1: Vakıf Karye Zâbitinin Öşürleri Uzak Pazara Gönderdiği Hakkında Şikayet 154/24-2: Subaşı Tayini

154/25-1: Saruhan Sancağına Vali Tayini

154/25-2: Barut İmali İçin Gereken Güherçilenin Gelibolu Kârhânesine Teslimi 154/25-3: Saruhan Sancağından Satın Alınan Darının İzmir İskelesine Gönderilmesi 154/26-1: Tımar Tevcihi

154/26-2: Manisa İhtisabının İltizama Verilmesi 154/26-3: Horoz Karyesi Hassının İltizama Verilmesi

154/26-4: Ahalinin Bağ ve Bahçelerine Hayvanların Zarar Vermesinin Engellenmesi 154/27-1: Saruhan Sancağı Haslarından Bulalılar Karyesinin İltizama Verilmesi 154/27-2: Avârız ve Bedel-i Nüzûl Vergilerinin Tahsili

154/28-1: Cizye Vergisi Tahsili 154/28-2: Cizye Vergisi Tahsili

154/29-1: Foça Kalesinin Düşmandan Korunması 154/29-2: Tımar Tevcihi

154/30-1: Avârız ve Bedel-i Nüzûl, Bedel-i Sürsat Vergileri Tahsili 154/30-2: Saruhan Sancağının Vezir Siyavuş Paşa’ya Tevcihi

154/30-3: Turgutlu Nahiyesi’ndeki Mustafa Ağa Vakfının Çalışanlarının Maaşlarını Guruş Olarak İstemesi

154/31-1: İvaz Paşa Camii’ndeki Mu’allimhâneye Mu’allim-i Sıbyân Tayini 154/31-2: Sefere Gitmeyen Tımar Sahibinin Tımarının Başkasına Verilmesi

xvii 154/31-3: İzmir Keferesi Cizyesinin Tahsili 154/32-1: Karyelere Tayin Olunan Avârızhaneler

154/33-1: Bernur Kalesi Muhafazasında Olan Cebecilerin Maaşlarının Ödenmesi 154/34-1: Bedel-i Nüzûl ve Güherçile Bedeli Tahsili

154/34-2,35-34-2: Bedel-i nüzûl ve Güherçile Bedeli Tahsili 154/36-1: Güherçile Bedeli Tahsili

154/36-2: Güherçile Bedeli Tahsili 154/37-1: Güherçile Bedeli Tahsili

154/38-1: Yunddağı Nahiyesindeki Öküz Viran ve Karadede Vakfı Zâviyedarlığı Tevcihi 154/38-2: Bedel-i Nüzûl Tahsili

154/39-1: Güherçile Bedeli Tahsili

154/40-1: Terzi Esnafına Ehl-i Hibre Tayini

154/40-2:Menemen Memlehasında Tuz Taşımak İstemeyen Devecilerin Muhalefetine Engel Olunması

154/40-3: Menemen Memlahası Mukata‘asının Tevcihi 154/41-1: Tımar Gelirlerinin Tahsili

154/41-2: Mütesellim Tayini 154/41-3: Tımar Mahsulü Satışı 154/42-1:

154/42-2: Lâlâ Paşa Camii Vakıf Kâtipliğine Müdahalenin Men’i

154/42-3: İvaz Paşa’nın Bina Eylediği Cami Vakıf Arazisinin Kiraya Verilmesi 154/42-4: Tımar Gelirlerinin İltizamı

154/43-1: Katır Alımı İçin Avârız Tahsili

xviii

154/43-2: Karaca Ahmed Zâviyesine Zaviyedar Tayini 154/43-3: Terzilere Ehl-i Zabt Tayini

154/44-1: Camiye Vâiz Tayini 154/44-2: Tımar Tevcihi 154/44-3: Tımar Tevcihi 154/45-1: Tımar Tevcihi

154/45-2: İvaz Paşa’nın Bina Eylediği Cami Vakfının Koldere Karyesindeki Tımarının Mirahur Yusuf Ağa’ya Tevcihi

154/45-3: Turgutlu’daki Mustafa Ağa Camiinin Çalışanlarına Maaşlarının Verilmesi 154/46-1: Yeniçeri Serdarı Tayini

154/46-2: Sahte Berat İle Tımara Tasarrufun Engellenmesi 154/47-1: Sahte Berat İle Tımara Tasarrufun Engellenmesi 154/47-2: Sahte Berat İle Tımara Tasarrufun Engellenmesi 154/47-3: Sahte Berat İle Tımara Tasarrufun Engellenmesi 154/47-4: Sehven Tevcih Edilen Tımarın Asıl Sahibine Verilmesi 154/47-5: Hamza Efendi (Yarhasanlar) Camiine Vaiz Tayini

154/48-1: Subaşı, Mütesellim ve Mirimiran Olanların Halktan Subaşılık, Selâmiye Devr ve Seferiye Adları Altında Ziyâde Vergi Taleb Ettikleri ve Bunun Men Olunması

154/48-2: Subaşı, Mütesellim ve Mirliva Olanların Halktan Selâmiye, Devr Seferiye Adları Altında Ziyade Akçe Taleb Ettikleri ve Bunun Men Olunmasına Dair

154/49-1:Yunddağı Hassı Reâyâsının Avârız Vergisi Vermemek İçin Ayaklanması 154/49-2: Avârız Vergisi Tahsili Anlaşmazlığı

154/50-1: Kassâm-ı Askerî Tayini

154/50-2: Sinan Bey Vakfına Ait Mukata’aların İltizâmı

xix

154/50-3: İvaz Paşa Camii Vakıf Mahsulünün İltizâmı 154/50-4:Tımar Tevcihi

154/51-1: Rüsûm-ı Yörükân Tevcihi 154/51-2: Rüsûm-ı Yörükân Tevcihi

154/51-3: Hüccâclar Mahallesindeki Çınarlı Çeşme Vakfı’nın Su Yollarının Tamiri 154/52-1:

154/52-2: Tımar Mahsulü Tevcihi 154/52-3: Zeamet Tevcihi

154/52-4: İvaz Paşa Camii İmâmeti Anlaşmazlığı 154/53-1: Sancak Hassı Vergilerinin Tevcihi 154/53-2: Sancak Hassı Vergilerinin Tevcihi 154/53-3: Sancak Hassı Vergilerinin Tevcihi 154/54-1: Tımar Tevcihi

154/54-2: Tımar Tevcihi

154/54-3: Tımar Mahsulü Tahsili 154/55-1: Tımar Tevcihi

154/55-2: Tımar Vergilerinin Tevcihi 154/55-3: Tımar Tevcihi

154/56-1: Bender Kalesi Seferine Katılmaya Emir 154/56-2: Sefere Katılmaya Emir

154/57-1: Zeâmet Tevcihi

154/57-2: Zeâmet Mahsulü Tevcihi 154/57-3: Tımar Tevcihi

xx 154/58-1: İştirası Ferman Olunan Darının Tahsili

154/58-2: Nif Kazası Ahalisinden Haksız Vergi İstenmemesi 154/59-1: Susam Ziraat Edenlerden Resm-i Çift Tahsili 154/59-2: Sefer İçin Edirne’ye Asker Gönderilmesi 154/60-1: Yeniçerilerin Halka Zulüm Etmemesi 154/60-2: Kethüdalık Tayini

154/60-3: Tımar tTevcihi 154/61-1: Ulak Emri

154/61-2: Tımar Vergileri Tahsili 154/61-3: Tımar Tevcihi

154/61-4: Tımar Mahsulünün Tahsili

154/62-1: Rum Mehmed Paşa Vakfına Ait Olan Bedesten Dışında Kumaş Satışına Engel Olunması

154/62-3: Hamza Efendi’nin Bina Eylediği Cami Vaizine Müdahale Olunmaması 154/63-1: Muradiye Evkafından Boğaz Mukata’asının İltizamı

154/63-2: Ulak Hükmü

154/63-3: Muradiye Evkafından Gürleye Mukata’asının İltizamı 154/63-4: Altı Bölük Halkına Kethüdâyeri Tayini

154/64-1: Ulak Hükmü 154/64-2: Ulak Hükmü

154/64-3: Muradiye Evkafından Kafirboz Mukâta’asının İltizamı

154/64-4: Saruhan Memlahasından Tuz Taşımakla Görevli Devecilerin Vazifelerini Yapmadıkları

xxi

154/65-1: Vefat Eden Askerî Taifesinin Muhallefatlarının Gönderilen Memura Teslim Olunması

154/65-2: Vefat Eden Askerî Taifesinin Muhallefatlarının Gönderilen Memura Teslim Olunması

154/65-3: Ahalinin Şikayetçi Olduğu Muhzırların Görevden Alınması 154/66-1: Manisa’ya Kadı Tayini

154/66-2: Resm-i Âdât İltizamı 154/66-3:T ımar Tevcihi 154/67-1:Tımar Tevcihi 154/67-2: Tımar Tevcihi 154/67-3:Tımar Tevcihi

154/68-1: Ali Bey Camii Vakfından Yemek ve Ekmek Tayini 154/69-1: Tımar Tevcihi

154/69-2: Manisa Subaşılığı Tevcihi

154/70-1: Sefer için Edirne’ye Asker Gönderilmesi

154/70-2: Karaoğlanlı Köyündeki İshak Bey’in Yaptırdığı Câmii Evkafı Mukata’a larının İltizamı

154/70-3: Ali Bey’in Yaptırdığı Cami Vakfı Mukata’alarının Gelirlerinin Tevcihi 154/71-1: Saruhan Sancağı Beyt’ül Mâl Mukata’asının Tevcihi

154/71-2: Sancak Mukâta’alarının Tevcihi 154/72-1: Sefer İçin Asker İhrâcı

154/72-2: Sefer İçin Edirne’ye Asker Gönderilmesi 154/73-1:Sefer İçin Asker Toplanması

154/74-1: Eşkıyanın Yakalanması

xxii

154/74-2: Gevher Sultan’ın Paşmaklık Hassı Reâyâsından Haksız Vergi Alınmaması 154/75-1: Gevher Sultan’ın Paşmaklık Hassı Reâyâsından Haksız Vergi Alınmaması 154/75-2: Gevher Sultan’ın Paşmaklık Hassı Reâyâsından Haksız Vergi Alınmaması 154/76-1: Turgutlu Haslarının İltizâmı

154/76-2: Sultan Hamamı’nın Kiraya Verilmesi 154/76-3: Kurşunlu Han’ın Kiraya Verilmesi

154/77-1: Ali Bey Camii Mukâta’alarının İltizama Verilmesi 154/77-2: Ali Bey Camii Vakfına Ait Evin Kiraya Verilmesi 154/77-3: Yunddağı Eşkıyasının Ele Geçirilmesi

154/78-1: Sancak Haslarının İltizama Verilmesi 154/78-2: Manisa’daki Yeniçerilere Serdar Tayini

154/79-1: Ali Bey Vakfına Mütevelli Kaymakamı Tayini 154/79-2: Donanma-yı Humâyûn İçin Levend Toplanması

154/79-3: Ali Bey Camii Vakfının Bir Bölümünün Kiraya Verilmesi 154/80-1: Vergi Vermemek İçin İsyan Eden Ahalinin Yakalanması 154/80-2: Tımar Tevcihi

154/80-3: Avârız Vergisi Tahsili Anlaşmazlığı

154/81-1: Osmancalı Karyesi Ahalisinden Haksız Yere Avârız ve Resm-i Bennâk Vergisi Alınmaması

154/82-1: Tımar Tevcihi

154/82-2: Sefere Çıkmayan Manisa Serdarının Tutuklanması 154/83-1: Engürüs Seferine Asker Gönderilmesi

154/83-2: Eşkıyanın Yakalanması

xxiii 154/83-3: Avârız Vergisi Tahsili Anlaşmazlığı 154/84-1: Avârız Vergisi Tahsili Anlaşmazlığı 154/84-2: Damga Vergisi Anlaşmazlığı

154/85-1: Sancak Mukâta’alarındaki Reâyânın Vergi Anlaşmazlığı 154/86-1: Sefer için Edirne’ye Asker Gönderilmesi

154/86-2: Sultan Murad Han, Sultan Süleyman Han’ın Validesi ve Sultan Şehinşah Evkafı Mültezimlerinin Bakâyâları Tahsili

154/87-1: Tımar Tevcihi

154/88-1: Bektâş-ı Sağîr Mahallesindeki İsa Bâli Mescidine İmam Tayini

154/89-1: Bektaş-i Sağir Mahallesindeki İsa Bali Mescidi İmamının Görevini Yapmasına Müdahale Edilmemesi

154/89-2: Tımar Gelirlerinin Tahsili İçin Vekil Tayini

154/90-1: Anadolu’da Eşkıya Takibine Memur Olan Ali Paşa’nın Engürüs Seferi İçin Sürücü Tayin Olunduğu

154/90-2: Sefer için Edirne’ye Asker Gönderilmesi 154/91-1: Engürüs Seferi İçin Asker İhracı

154/92-1: Adalar Zahiresi İçin Satın Alınacak Darının Ücretinin Aydın ve Saruhan Muhassıllığı Malından Verilmesi

154/92-2: Sefere Gitmeyip Firar Edenlerin Cezalandırılacağı 154/92-3: Sefere Gitmeyip Firar Edenlerin Cezalandırılacağı 154/93-1: Resm-i Çift Mukâta’ası Anlaşmazlığı

154/93-2: İvaz Paşa Câmi’i İmâmet Vazifesine Müdahale Olunmaması 154/94-1: Sinan Bey Vakfı Reâyâsının Vergilerini Vermek İstememeleri 154/94-2: Tımar Tevcihi

xxiv 154/95-1: Engürüs Seferi İçin Asker Toplanması 154/96-1: Vergi Toplanmasına Engel Olunmaması 154/96-1: Vergi Toplanmasına Engel Olunmaması

154/96-2: Aydın ve Saruhan’da Bulunan Ermeni ve Rum Taifesinin ve Medine-i Münevvere Reâyâsının Vergilerinin Tahsili

154/97-1: Manisa’ya Kassâm-ı Askerî tayini

154/97-2: Elvan Beyzâde Sinan Bey Vakıfları Reâyâsından Olan Yörükân-ı Evtaş Cemâ’atinden Vergilerin Tahsili

154/98-1: Karyelere Tayin Olunan Avârızhaneler 154/98-2: Subaşılık Tayini

154/99-1: Bedel-i Nüzûl Tahsili 154/100-1: Katır Tedâriki 154/100-2: Katır Alımı

154/101-1: Istabl-ı Âmire İçin Kazalardan Katır Talebi 154/101-2: Zeâmet Tevcihi

154/102-1: Tuz İhrâcı 154/102-2: Tuz İhrâcı

154/103-1: Sinan Bey Medresesi Vakfı’na Mütevellî Tayini 154/104-1: Sefere Asker Gönderilmesi

154/104-2: Sefere Asker Gönderilmesi

154/104-3: Boyacı Mescidi Vakfına Mütevellî Tayini 154/105-1: Müderris Tayini

154/105-2: Yunddağı Nahiyesindeki Karadede Zaviyesine Zaviyedâr Tayini 154/105-3: Sinan Bey Vakfı Medresesine Müderris Tayini

xxv 154/106-1: Kassam-ı Askeri Tayini

154/106-2: Sancak Hasları Gelirlerinin Tahsili

154/107-1: Midillü, Sakız, İstanköy ve Bozcaada İçin Alınan Mekkârîlerin Âcilen Teslim Edilmesi

154/107-2: Sefere Asker Gönderilmesi

154/108-1: Engürüs Seferi İçin Yeniçeri Serdengeçdisi Gönderilmesi 154/108-2: Serdengeçtilere Görev Akçesi Verilmesi

154/108-3: Saruhan Sancağına Cafer Ağa’nın Mütesellim Tayin Edildiği 154/108-4: Kuyumcubaşı Tayini

154/109-1: Kuyumcuların Başka Dükkanlarda İcra-yı Sanat Etmemesi 154/109-2: Subaşılık Tevcihi

154/109-3: Muhtesip Tayini

154/110-1: Sefer İçin Yeniçerilerin Gönderilmesi 154/111-1: Dirlik Sahiplerinden Vergi Tahsili

154/112-1: Duhan-ı Tahmis ve Damga Vergilerinin Tahsili 154/112-2: Saruhan Damgası Vergisinin İltizamı

154/112-3: Sefer İçin Cebeci Toplanması 154/113-1: Sefer İçin Cebeci Toplanması

154/114-1: Sefer İçin Edirne’ye Asker Gönderilmesi 154/114-2: Sefer İçin Edirne’ye Asker Gönderilmesi 154/115-1: Ulak Hükmü

154/115-2: Piyâle Bey Vakfı Tevliyet Anlaşmazlığı 154/116-1: Beyt’ül mâl Anlaşmazlığı

xxvi

154/116-2: Beyt’ül mâl’a Ait Yâve ve Kaçgûn Vergilerine Müdâhale Olunmaması

154/116-3: Girid Adasına Gitmek İçin Yazılan Serdengeçtilerin Nöbet İçin Adalara Dağıtılması

154/117-1: Esnaf Şeyhliği Anlaşmazlığı 154/118-1: Yeniçeri Serdarı Tayini

154/118-2: Girid Adasının Muhafazası İçin Serdengeçti Tedâriki 154/119-1: Anadolu’da Zuhur Eden Eşkıyanın Yakalanması 154/119-2: Anadolu’da Zuhur Eden Eşkıyanın Yakalanması 154/119-3: Ali Bey Camii Mukâta’alarının İcâra Verilmesi

154/120-1: Rum Mehmed Paşa Vakfı’nın Dükkanlarında Kumaş Satılmadığından Vakfın Zarara Uğradığı

154/120-2: Zeâmet Tevcihi 154/121-1: Muhtesip Tayini

154/121-2: Menemen Memlehası Tevcihi

154/122-1: Sakız Adasının Muhafazasına Mutasarrıf Tayini 154/122-2: Girit Adasının Muhafazası İçin Asker Toplanması 154/123-1: Girid Adasının Muhafazası İçin Asker Toplanması 154/124-1: Menemen Memlehasının Tevcihi

154/124-2: Tuz İhrâcı

154/124-3: Taht’el Kal’a Davutzâde Vakfına Mütevelli Tayini 154/125-1: Sefer İçin Asker Toplanması

154/125-2: Girid Adası Muhafazası İçin Asker Toplanması 154/126-1: Resm-i Arûsân Tahsili

xxvii

154/126-2: Sakız Adası Muhafazasına Memur Olup Görevine Gelmeyenlerin Cezalandırılması

154/126-3: Saruhan Sancağı’nın Mustafa Paşa’ya Tevcihi 154/127-1: Anadolu Defter Kethüdalığı Tayini

154/127-2: Anadolu Defter Kethüdalığı Tayini

154/128-1: Âdet-i Ağnâm, Resm-i Harc, Resm-i Ârûsane, Cürm-i Cinâyet, Bâd-ı Hevâ Vergilerinin Tahsili

154/128-2: Tımar Mahsulünün Teslimine Vekil Tayini

154/128-3: Seyyid Hüseyin’in Seyyid Şeyhliğine Devam Etmesi 154/128-4: Ali Bey’in Yaptırdığı Cami Vakfına Cihet Tevcihi 154/128-5: Hamza Efendi Camii’ne Vâiz Tayini

154/129-1: Saruhan Sancağı’nın Vezir Halil Paşa’ya Tevcihi 154/129-2: Abdal Musa Zaviyesi’ne Mutasarrıflık Tevcihi

154/129-3: Ali Bey Camii Vakfına Ait Olan Mukâta’anın Vergilerinin Tahsili 154/129-4: Muhzırbaşı Tayini

154/130-1: İmârette Vazife Tevcihi

154/130-2: Palamut Nahiyesindeki Bayezid Baba Zaviyesi’ne Zaviyedarlık Tevcihi 154/130-3: Beytül-Mâla Ait Mahsülün Tahsiline Müdahale Olunmaması

154/131-1: Ulak Emri

154/131-2: Resm-i Çift, Mukâta’a Mahsülü Vergilerini Toplamaya Vekil Tayini 154/131-3: Resm-i Arûsâne Tahsili

154/131-4: Hamza Efendi Camii’ne Cuma Günü İçin Vaizlik Tevcihi 154/132-1:

154/132-2: Yeniçeriler Arasında Alacak-Borç Davası

xxviii

154/132-3: Vefat Eden Yeniçeri Veli’nin Terekesinin Teslimi

154/133-1: İvaz Paşa Camii İmamının Görevine Müdahale Olunmaması 154/133-2: Ali Bey Camii’ne Cüzhân Tevcihi

154/133-3: Ali Bey İmaretinde Vazife Tevcihi

154/134-1: Rum Mehmed PaşaVakfına Hizmet Tevcihi 154/134-2: Eşkıyanın Yakalanması

154/134-3: EşkıyanınYakalanması 154/135-1: Eşkıyanın Yakalanması

154/135-2: Vefat Eden Yeniçerilerin Mallarının Gönderilmesi 154/135-3: Sefere Gelmeyen Yeniçerilerin Cezalandırılması 154/136-1: Mukataalardan Vergi Tahsilinin Tevcihi

154/138-1: Karyelere Tayin Olunan Avârızhâneler 154/140-1: Tımar Tevcihi

154/140-2: Sinan Bey Vakfı Malından Vergi Tahsil Olunmaması 154/141-1: Avârız Tahsili

154/142-1: Patrik Emri

154/142-2: Gürleye Köyündeki Yolageldi Baba Zaviyesine Zaviyedârlık Tevcihi 154/142-3: Avarız Vergisi Anlaşmazlığı

154/143-1: Saruhan’daki Kazaların Avârız Kayıtları 154/144-1: Zeâmet Tevcihi

154/145-1: Zeâmet Mahsulünün Tahsili

154/145-2: Ermeni Patrikliğine Karabet’in Tayini

154/146-1: Engürüs Seferi İçin Belgrad’a Asker Gönderilmesi

xxix

154/146-2: Vefat Eden Yeniçerinin Malının Kassam-ı Askeri Tarafından Tahsil Edilmesi 154/147-1: Sefer İçin Asker Toplanması

154/147-2: Sefer İçin Asker Toplanması 154/147-3: Avârız Vergisi Tahsili 154/148-1: Eşkıyanın Ele Geçirilmesi

154/148-2: Resm-i Bennâk Vesâir Vergilerin Tahsili İçin Vekil Tayini 154/148-3: Girit Adası Muhafazası İçin Asker Toplanması

154/148-4: Mukâta’a Mahsulünün Tahsili

154/149-1: Kayseri Kadısı Seyyid Mustafa’nın Manisa Kadılığına Tayini 154/149-2: Mehmed Efendi’nin Naib Tayini

154/149-3: Hamza Efendi Camii’ne Cuma Vaizliği Tevcihi 154/150-1: Tımar Tevcihi

154/150-2: Tımar Tevcihi

154/150-3: İshak Çelebi Camii ve Mevlevîhâne Vakfının Mukata’a Mahsülünün İltizâmı 154/151-1: Vefat Eden Yeniçerilerin Terekelerinin Kabzı

154/151-2: Sefere Asker Tedâriki

154/151-3: Sultan Murat Han Hazretlerinin Yaptırdığı Câmi’ Vakfına Ait Mukatâ’ası Mahsulü ve Çeşitli Vergilerinin İltizamı

154/152-1: Kassâm Tayini

154/152-2: Yeniçeriler Üzerine Serdar Tayini 154/152-3: Esnaf Şeyhliği Tayini

154/153-1: Eşkıyanın Yakalanması

154/153-2: Gürleye Köyündeki Uzun Kafalı Yola Geldi Baba Zâviyesine Vazife Tevcihi

xxx 154/153-3: Sultan Hamamı’nın Kiraya Verilmesi

154/153-4: Mahmud Efendi’nin Musul’da Görevlendirildiği 154/154-1: AliBey Camii’ne Buhurcu Tayini

154/154-2: Ali Bey Camii Vakfına İmâret Şeyhi Tevcihi

154/154-3: Sultan Murad Han, Sultan Süleyman Han Vâlidesi ve Sultan Şehinşâh Vakıflarına Mütevelli Tayini

154/154-4: Beytül-mâl-i Âmme ve Hâssa Mukâta’ası Mahsulünün Vergisinin Tahsili İçin Vekil Tayini

154/155-1: Valide Sultan Şehinşah Hazretlerinin Vakfının Mukâta’asının İcarı 154/155-2: Kassâm Tayini

154/155-3: Sultan Murad’ın Yaptırdığı Cami vakfına Ait Mukâta’a Mahsulünün Tevcihi 154/155-4: Kassâm Tayini

154/155-5: Kaymakam Tayini

154/156-1: Ali Bey Camii Vakfı’na Ait Hanın Kiraya Verilmesi

154/156-2: Manisa Kadısı Vefat Ettiğinden Yerine Mehmed Efendi’nin Naib Tayin Edildiği

154/156-3: Zeâmet Tevcihi 154/157-1: Tımar Tevcihi 154/158-1: Sefere Asker İhrâcı 154/158-2: Avârız Vergisi Tahsili 154/159-1: Avârız Vergisi Tahsili

154/159-2: Akdeniz’e Çıkacak Donanma İçin Tersâne-i Âmire’ye Levend Gönderilmesi 154/159-3: Akdeniz’e Çıkacak Donanma İçin Tersâne-i Âmire’ye Levend Gönderilmesi 154/160-1: Karyelere Tayin Olunan Âvârızhâneler

xxxi

154/160-2: Sultan Murat Han’ın Yaptırdığı Câmi Mukâta’asının İltizama Verilmesi 154/161-1: Yeniçeri ve Asker Taifesinin Me’mûr Oldukları Bölgelere Gönderilmesi 154/162-1: Avârız Vergisi Tahsili

154/164-1: Halktan Ziyâde Tekâlif-i Şâkka Talep Olunmaması 154/164-2: Halktan Ziyade Tekalif-i Şakka Talep Olunmaması 154/164-3: Halktan Sâir Bahâne İle Akçe Talep Edilmemesi 154/165-1: Bâc ve Bâz’ar-Mukâta’ası Tevcihi

154/165-2: Girit Adası Muhafazası İçin Asker Tedâriki 154/165-3: Girid Adası Muhafazası İçin Asker Tedâriki 154/166-1: Sefer İçin Asker Toplanması

154/166-2: Sefer İçin Asker Tedariki

154/166-3: Halktan Zorla Tekâlîf-i Şâkka Talep Olunmaması 154/167-1: Tımar Tevcihi

154/167-2: Subaşı Tayini

154/167-3: A’şâr-ı Şeriyye, Rüsûm-ı Örfiyye, Harâc-ı Bâgât, Bâd-ı Hevâ Vergilerinin Tahsilinin Tevcihi

154/168-1: Ali Bey Vakfı’na Mütevelli Tayini 154/168-2: Avârız Vergisi Tahsili

154/168-3: Değirmen ve Mukâta’aların Mahsülat, Bennâk, Harâc-ı Bâgât Vergilerinin Tahsilinin Tevcihi

154/169-1: Halkın Tekâlif-i Şâkkâ Talebiyle Zarara Uğradığı 154/169-2: Tımar Tevcihi

154/169-3: Serdar Tayini 154/170-1: Tımar Tevcihi

xxxii 154/170-2: Tımar Tevcihi

154/171-1: Dilşikâr Hâtun Câmi’i Muhallefatından Olan Bahçedeki Dört Ocak İncir Ağacının Kiralanması

154/171-2: 28 Zilhicce’de Karakışa İki Gün Kalmışken Taze Üzüm Bittiği

154/171-3: Çekirge Zuhur Ettiği İçin Naib Ebubekir Efendi’nin Bu Ay Ancak İki Kuruş Mahsul Getirdiği

154/171-4: Ulak Emri 154/171-5: Ulak Emri 154/171-6: Ulak Emri 154/171-7: Ulak Emri 154/171-8: Ulak Emri

154/172-1: Muhtelif Kazalardan Toplanacak Tahıl İçin Memur Gönderildiği 154/172-2: Bedel-i Nüzûl Tahsili

154/172-3: Avarız Tahsili 154/172-4: Ulak Emri

1 GİRİŞ

A- MANİSA TARİHİNE GENEL BİR BAKIŞ

Eskiçağ’larda Batı Anadolu’nun Lydia/Lidya denilen kesiminde yer alan şehrin ne zaman ve nasıl kurulduğu bilinmemektedir. Bugünkü şehrin 7 km. kadar doğusunda bulunan harabelerin (Tantalis), ilk iskân mahalli olduğu ve milâttan önce II. bine kadar giden bir geçmişi bulunduğu ileri sürülmektedir. Hititler’in etki alanına giren ve milâttan önce XII. yüzyıl başlarından itibaren Anadolu’ya gelen kavimlerce tahrip edilen bu şehrin yerine Frigler’in Spiylos adlı bir yerleşme kurdukları milâttan önce VII. yüzyılda bu civarda ortaya çıkan ve Magnesia denilen şehrin bunların yerini aldığı belirtilir.¹

Manisa şehrinin Magnetler tarafından kurulduğu rivâyet edilmektedir.

Magnetler Misi kıtasında (Balıkesir ve havalisi) bulunuyorlardı. Truva muharebesinde Truva hükümdarına muâvenet eden Magnetler, bilâhare Girit adasına geçmişler ve oradan tekrar küçük Asya’ya giderek bir kısmı Menderes nehri kenarında Mağnezi şehrini diğer, kısım da Sipil dağı civarında Spil Mağnezisi şehrini kurmuşlardır. Manisa şehrini Magnetler kurduğundan dolayı bu adı vermişlerdir. İlk çağlarda bu isimle anılan şehir, sonradan değişerek Manisa şekline girmiştir.²

Manisa’ya M.Ö. VII. asrın ortalarında Lidyalılar hâkim oldular. 546 tarihinde Lidya kralı Kresus’un, Pers hükümdarı Kyrus tarafından mağlup edilmesi üzerine şehir İran hakimiyetine girdi. İranlılar Büyük İskender’in Manisa’yı zaptına kadar burada kaldılar. İskender’in Perslerle yaptığı savaş sonucunda Lidyalılara kendi yasalarıyla yönetilmesine izin vermesi ve hürriyetlerini tanıması Lidyalıların Pers idaresinden çok daha iyi şartlara kavuştuklarını göstermektedir.³ İskender’in ölümü ile İskender İmparatorluğu üç generali arasında paylaşılarak parçalanmış ve Anadolu ile diğer Asya şehirleri Selösitlere tâbi olmuştur. Buna Manisa ve civarı da dâhildir.⁴Selösitlerin M.Ö. 190’da Gediz Vadisindeki bir savaşta Romalılar’a yenilmesiyle şehir Roma hâkimiyetine geçmiş ve bir süre, savaşın kazanılmasında

1 Feridun Emecen, Tarihin İçinde Manisa, Manisa Belediyesi Kültür Yayınları I, Manisa 2007, s.1.

2 Çağatay Uluçay-İbrahim Gökçen, Manisa Tarihi, Manisa Halkevi Yayınları, Sayı:5, İstanbul, 1939, s.10.

3 Oktay Akşit, Manisa Tarihi, İstanbul, 1983, s.58.

4 Cenap Refik Orkon, Manisa Coğrafyası, İstanbul,1937, s.46.

2

büyük rol oynayan Bergama krallarının idâresinde bırakılmıştır. Bergama’nın son kralı Attalos’un ölürken Bergama krallığında bulunan bütün şehirleri Romalılara vasiyet etmesiyle Manisa şehrinde de Roma hakimiyeti kesinleşmiştir.⁵ Bu devirde Manisa’nın her bakımdan ehemmiyet kazandığını görmekteyiz. Manisa Romalılar için, Anadolu istilasında adeta bir durak yeri olmuştu. Roma İmparatorluğu 395 tarihinde İmparator Teodos tarafından ikiye taksim edilmesiyle, Anadolu ile beraber Manisa’da Doğu Roma’nın hissesine düşmüştü.⁶ Bizanslılar tarafından etrafı surlarla çevrilip bir de kale ile takviye edilmiştir. ⁷ Ayrıca Magnesia Bizanslılar devrinde Psikoposluk merkezi haline getirilmiştir. İznik İmparatoru Dukas, Latinlerle yaptığı mücadeleler esnasında, Magnesia’da ikamet etmiş, böylece şehir, Bizans’ın son zamanlarına doğru Batı Anadolu’nun en büyük merkezlerinden birisi olmuştur. Batı Anadolu’daki diğer Bizans şehirleri gibi Magnesia’nın da kaderi Türk hâkimiyeti sırasında değişmiştir.⁸

Anadolu Selçuklu Devleti’nin zayıflaması ile bağımsızlıklarını ilân eden Türkmen boyları, Anadolu’nun Moğol istilâsına mâruz kalmasıyla birlikte Batı Anadolu bölgesine yönelmiş, Bizans İmparatorluğundan ele geçirdikleri topraklar üzerinde yayılmaya başlamışlardır. Öyle ki, 1270’den başlayarak, Anadolu’nun güneybatı ucu, Bizanslılarca bir daha ele geçirilemeyecek derecede yitirilmiş durumdadır.⁹

Saruhan Bey, 1313 tarihinde Manisa’yı fethederek Saruhanoğulları beyliğinin merkezi yapmıştır. Bu tarihten itibaren Manisa vilayetine Saruhan adı verilmiştir.

Beyliğe en parlak devrini yaşatan Saruhan Bey aynı zamanda şehre Türk-İslam şehri hüviyeti kazandıran hükümdardır. Saruhanoğulları beyliğinin başlıca kazaları şunlardı: Adala, Akhisar, Demirci, Gördes, Gördük, Kayacık, Manisa, Marmara, Menemen, Güzelhisar, Nif (Kemalpaşa), Ilıca, Foça, Karacalar, Turgutlu. ¹⁰

Saruhan Bey’den sonra, Manisa’ya hakim olan oğlu İlyas Bey babasının Kantakuzens’e karşı İmparatoriçe Anna ile yaptığı anlaşma gereği 6000 kadar Saruhan kuvvetini, İmparatoriçe’nin yardımına göndermiştir. Bu ücretli askerler,

5 Osman Bayatlı, Bergama Tarihinde Krallık Devri, İstanbul, 1950, s.48.

6 Uluçay-Gökçen, Manisa…, ss.16-17.

7 Akşit, s.133.

8 Feridun Emecen, Manisa Kazası, TTK Basımevi, Ankara, 1989, s.16.

9 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, İstanbul, 1979, s.300.

10 Çağatay Uluçay, Saruhanoğulları Ve Eserlerine Dair VesikalarII, İstanbul, 1946, s.10.

3

Trakya’ya sevk edilmişlerse de, bir süre sonra Bizanslılara yüz çevirip Aydınoğlu Umur Bey’in adamları ile anlaşmış ve Trakya’yı yağmalayıp geri dönmüşlerdir. Bu seferin Saruhanoğulları’nın son Rumeli seferi olduğu anlaşılmaktadır.¹¹

Osmanlılar bu sırada Karesi Beyliği’ni yıkarak Saruhanlıların kuzeyine yerleşti. Daha sonra Gelibolu’da ve Trakya’da fetihler yaparak Saruhanoğulları’nın sefer ve gaza yaptıkları yolları tıkadılar. ¹² İlyas Bey’in yerine oğlu İshak Bey geçmiştir, onun devrinde imar faaliyetleri ile şehrin çehresi değişmiştir. İshak Bey, saltanatı müddetince Osmanlılarla iyi geçinmeye gayret göstermiştir. İshak Bey, I.Murad’ın oğlu Yakup Çelebi ile Yıldırım Bayezid’in sünnet düğünlerine ve Yıldırım Bayezid’in Germiyan beyinin kızı ile evlenme merasimine katıldığı gibi, I.Kosova savaşına yardım birlikleri dahi göndermiştir. ¹³ Beyliğin zayıf bir döneminde başa geçen İshak Bey, bu siyaseti sayesinde uzunca bir müddet beyliğin rahat bir biçimde hüküm sürmesini sağlamıştır. ¹⁴

Manisa, İshak Çelebi’nin vefatından sonra oğulları Hızırşah ve Orhan bey arasındaki beylik mücadelelerine sahne oldu. Bu mücadelede başa geçen Hızırşah, Yıldırım Bayezid’in Batı Anadolu harekatı sırasında sulh yoluyla memleketini Osmanlılara bıraktı, buna karşılık kendisine de Saruhan ilinin doğu tarafları verildi (1389-1390). Kardeşi Orhan Bey ise Karamanoğlu Alaeddin Bey ile ittifaka girdiğinden, yine Yıldırım Bayezid’in Batı Anadolu harekatı sırasında yakalandı, ardından da Bursa veya İznik’e sürüldü.¹⁵Timur’un Yıldırım Bayezid’i yendiği Ankara Savaşı’ndan sonra Manisa yeniden Saruhanoğulları idaresi altına girdi.

Yıldırım Bayezid’in oğulları arasındaki taht mücadelesinde İsa Çelebi’yi destekleyen Hızırşah, Çelebi Mehmed’in kuvvetlerini üzerine göndermesiyle Manisa’da yakalanarak öldürülmüştür. Böylece Saruhan hükümeti tamamen yıkılmış ve Manisa Osmanlı Devleti’nin bir sancağı haline gelmiştir(1410).¹⁶ Manisa ve çevresi kat’i olarak Osmanlı hakimiyetine geçmesi II. Murat devrinde gerçekleşmiştir. Osmanlı hakimiyetinin tesisi ile Manisa, XVI. asrın sonlarına kadar Osmanlı şehzadelerinin saltanat tecrübesi kazandıkları Batı Anadolu bölgesinin en önemli siyasi

11 Emecen, Manisa…, s.18.

12 Uluçay, Saruhanoğulları…,s.241.

13 Emecen, Manisa…, ss.19-20.

14 Uluçay, Saruhanoğulları…,s.22.

15 Emecen, Manisa… , s.20.

16 Uluçay-Gökçen, Manisa…, s.40.

4

merkezlerinden birisi olmuştur.¹⁷ Osmanlı hakimiyetine girmesinin ardından şehrin karşı karşıya kaldığı en önemli hadise Şeyh Bedrettin’in müritlerinden olan Torlak Kemal’in Manisa’daki isyanıdır. Bu isyanın bastırılmasından sonra da zaman zaman beylik ailelerinden olan kimselerinde isyanları görülmektedir. Bu isyanlar bölgede hareketliliğin henüz durulmadığının bir delilidir ve bunların sadece dini ve ekonomik bir karakter taşımadığını, siyasi bir tepki olarak da mütalaa edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.¹⁸

II. Murad, İzmir Beyi Cüneyd’in liderliğinde meydana gelen bu isyanları, Cüneyd Bey’i ailesiyle beraber yok ederek kökünden halletmiştir.¹⁹Bölgede özellikle Cüneyd Bey’in 1425-26’ya kadar süren faaliyetleri sırasında, ona destek veren bey aileleri içinde Saruhanoğulları’nın da bulunduğu tespit edilmektedir. Osmanlı hakimiyetinin yerleşme döneminde; Saruhanoğulları direnişi sürdürmüşler, Cüneyt Bey’in 1425’te idamının ardından Osmanlının bölgedeki hakimiyeti yerleşmiştir.

II.Murad’ın buraya 1437’de oğlunu idareci olarak yollaması, bölge üzerinde hassasiyetle durulduğuna, Osmanlı varlığının bütün ihtişamıyla ve hanedanının meşru hakimiyetini bütün ana yapısıyla göstermenin amaçlandığına işaret etmektedir.

Karaman beyliğinin sona ermesinden sonra Saruhanoğulları muhalefeti tarihin sessiz sayfaları arasında kaybolmuştur.²⁰

Özellikle II. Murad’ın Manisa’da inzivaya çekilmesi burasının devletin ikinci payitahtı haline gelmesinde etkili olmuştur. II. Murad, “Saray-ı Âmire” olarak anılan bir saray yaptırmış, bu bina Manisa’ya gelen şehzadelerin başlıca ikametgahı olmuştur.²¹Osmanlı hakimiyetine geçen yerlerde devlet otoritesinin tam olarak yerleşmesi amacıyla sancak haline getirilen eski beyliklerin merkezine genellikle hanedan mensubu şehzadeler getiriliyordu. Manisa’da farklı zamanlarda görev yapan şehzadeler şunlardır: Yıldırım Bayezid’in oğlu Süleyman Çelebi, II. Murat’ın oğlu Mehmet (Fatih), Fatih Sultan Mehmet’in oğlu Mustafa; II. Bayezid’in oğulları Abdullah, Alemşah, Korkut ve Mahmud, Yavuz Sultan Selim’in oğlu Süleyman (Kanuni), Kanuni’nin oğulları Mustafa, Mehmet ve Selim, II. Selim’in oğlu Murad, III. Murad’ın oğlu Mehmed, Mehmed Manisa’ya bizzat gönderilen son şehzadedir.

17 Feridun Emecen, Manisa…, s.22.

18 Emecen, İlk Osmanlılar, İstanbul, 2012, s.192.

19 Emecen, Manisa…, ss.23-25.

20 Emecen, İlk…, ss.192-193.

21 Emecen, Manisa…, s.27.

5

Bu şehzadelerden padişah olanlar; Fatih Sultan Mehmed, Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim, III. Murad, III. Mehmed ve burada doğmuş olan Mustafa’dır.

III. Mehmed zamanından itibaren şehzadelerin sancağa çıkmaları kanunu tamamen kaldırılmış, fakat veliaht olan şehzadelere Anadolu’da ismen sancak verilip bunun bir vekil ile idare edilmesi gibi bir usûl getirilmiştir. Bu usül gereğince Sultan İbrahim’in oğlu Mehmed (IV. Mehmed) 5 yaşında iken Manisa Sancağına tayin edilip buranın idaresi için bir mütesellim gönderilmiştir. Mehmed’in hükümdar olması üzerine bu usûl de kaldırılmıştır. ²²

XVII. asırda Anadolu’nun genelinde olduğu gibi Manisa’da da bir takım isyanlar baş göstermiştir. Bu isyanlardan birisi de Cennetoğlu isyanıdır. İsyan ettiği sırada bir tımarlı sipahi olan Cennetoğlu, Cennet isminde Birgili bir kadının oğlu olduğundan bu isimle anılmaktadır. Asker ve hükümet memurlarından kötü muamele gören halkında desteğini alan Cennetoğlu, Aydın, Karesi, Saruhan ve Tire’de isyan çıkarmıştır. Bursa ve Tire taraflarını soyduktan sonra Turgutlu’yu zapt etmiş ve Manisa’ya yürümüştür. Manisa’da yenildikten sonra Denizli’ye kaçtıysa da yakalanmış ve öldürülmüştür. Bütün isyan hareketlerinde olduğu gibi halk mal ve mülkünü bırakarak kaçmak zorunda kalmıştır.²³

1627 yılından sonra Saruhan Sancağı ber-vech-i arpalık tevcih edilmeye başlanmıştır. Osmanlılarda “arpalık” adıyla bazı devlet memurlarına tahsis edilen ilave gelirin ne zaman ihdas edildiği belli değilse de XVI. yüzyıl kaynaklarında buna rastlanmaktadır. XVII. yüzyıldan itibaren seyfiye mensuplarına da çeşitli şekillerde arpalık tevcihleri yapılmıştır. ²⁴ Manisa sancağı mukâta’alarını iltizâm edenler doğrudan doğruya sancağa gelmeyip, mâli ve idâri işleri yönetecek mütesellimler göndermeye başladılar. Bu durum nüfuzlu kimselerin daha da fazla güçlenmelerine neden olmuştur. Manisa ve çevresinde uzun süre tekili olan Karaosmanoğulları ailesi de bu dönemde ortaya çıkmıştır.²⁵ Manisa Karaosmanoğlu ailesinin nüfuzu altına girdikten sonra bölgede pek eşkıyalık faaliyetlerine rastlanmamıştır.

Manisa, 1811 senesine kadar Saruhan Sancağı adı altında, Anadolu Beylerbeyliğine bağlı olarak kalmış, 1811’de Saruhan sancağı Anadolu eyaletinden

22İ.HakkıUzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Ankara, 1984, s.120.

23 Uluçay, XVII. Asırda Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul, 1944, s.31-36.

24 Cahit Baltacı, “Arpalık”, DİA, İstanbul, 1988, Cilt:3, ss.392-393.

25 Uluçay, “Manisa”, DİA. , İstanbul 1988, Cilt 6, s.292.

6

alınarak Aydın eyaletine bağlandı. 1845’te ise Saruhan, Aydın’dan alınarak, merkezi Manisa olmak üzere ayrı bir vilayet oldu, fakat 1847’de Saruhan tekrar Aydın’a bağlanmıştır. Bundan sonraki süreçte ise 1922 tarihinde müstakil sancak, 1923’te ise vilayet olmuş, 1927’de Manisa vilayeti adını almıştır.²⁶

B-MANİSA ‘DA SOSYAL VE DEMOGRAFİK DURUM

Şehzadeler şehri Manisa, Osmanlı idari taksimatı içinde, Anadolu eyaletine bağlı bulunan Saruhan Sancağının merkez kazası olarak görülmektedir. Halkının çoğu Türk olan şehirde farklı etnik grup olarak, Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler yaşamaktadır. Bunlar içerisinde Ermeniler en büyük grubu oluşturmaktadır. XVII.

yüzyıl ortalarında Manisa’da Müslüman ve zımmilerin ayrı mahalleleri vardı fakat Müslümanların yaşadığı mahallelerde gayri müslimlerin, veya gayri müslim mahallesinde Müslüman ailelerin yaşadığının görülmesi bu konuda kesin kuralların olmadığını göstermektedir.²⁷

XVII. yüzyılın ilk yarısında mahalle sayısı 44 iken, ikinci yarısına gelindiğinde ise Celâli İsyanları sonucunda yaşanan göçler, III.Murad döneminden itibaren Manisa halkının tekâlif-i divaniyeden muaf tutulması sonucunda nüfusun artmasıyla birlikte mahalle sayısının 54’e ulaştığı görülmektedir.²⁸ Mahalle veya köyün yönetiminden imamlar, gayr-i müslimler de ise papazlar sorumlu idi.

Mahalle sayısındaki artışla birlikte şehir nüfusunda da önemli bir artış yaşanmıştır.

XVI. yüzyılın sonlarına doğru 1575 yılında toplam 8.245 tahmini nüfusa sahip olan Manisa yaklaşık 90 yıl sonra yaklaşık olarak 18.465 nüfusa ulaşmıştır. Şehrin en büyük mahalleleri sırasıyla Yarhasanlar, Arapalanı maa Davud Fakih, Alaybeyi ve İlyas-ı Kebir, en küçük mahalleleri ise; Sakalar, Bölücek-i Cedid, Seydihoca ve Eskihisar mahalleleridir.²⁹

26 Uluçay-Gökçen, Manisa…, ss.76-77; Ç.Uluçay, “Manisa” mad., İslam.Ansiklopedisi, Cilt: 6, s.291.

27Mehmet Günay, XVII. yüzyılın ikinci yarısında Manisa’nın Sosyal ve Ekonomik Durumu(1650- 1675), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2000, s.35.

28 Uluçay, Manisa’da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Teşkilatı, İstanbul, 1942, s.12.

29 Günay, XVII…, s.40.

7

C-ŞER’İYYE SİCİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ

Şer’iyye Sicilleri veya Kadı Sicilleri olarak adlandırılan tutanaklar, Osmanlı Devletinde halkın mahkemede hak arama yöntemlerini gösteren, XIX. yüzyılın son çeyreğine kadar yalnız adlî değil, aynı zamanda idarî ve beledî fonksiyonlar da yüklenmiş Şer’iyye mahkemelerinde tutulmuş kayıtlardır. Bu kayıtların Osmanlı Devleti’nin sosyal ve ekonomik tarihinin aydınlatılmasında önemli katkısı vardır.

Bölgenin veya şehrin günlük hayatını, kişiler arası ilişkileri, kişilerin devletle olan münasebetlerini yansıtmaktadır.

Osmanlı Devleti’nde fethedilen her idari merkeze bir kadı tayin edilerek adlî teşkilat oluşturulmuştur. Sadece kadının şer‘î usûle göre görev yaptığı ve başkanlık ettiği bu mahkeme teşkilatına “şer‘îyye mahkemeleri” adı verilmiştir. Şer‘îyye mahkemelerinin muayyen bir yeri yoktu. Ancak bu, şer‘î meclis adıyla yargılamanın yapıldığı muayyen bir yerin olmadığı şeklinde düşünülmemelidir. Kadıların yargı işlerini rahat yürütebilecekleri ve ilgililerin her an kadıya ulaşabilecekleri, mahkemenin itibarına yakışır bir mekan bulunurdu. Bu, ya kadı’nın ikâmet ettiği evin bir bölümü veya cami, mescit yahut medreselerin bir odası olabilirdi. Bayram ve Cuma günleri dışında kadı bilinen bir yerde yargı görevini yerine ederdi.³⁰

Şer’î mahkemelerde ele alınan bütün hukuki olaylar, kadıların verdikleri karar suretleri, hüccetler ve yargıyı ilgilendiren diğer konular defterlere kaydedilirdi. Bu defterlere şer’iyye sicilleri, mahkeme defterleri, kadı defterleri ve zabt-ı vekâyi adı verilmiştir.

Osmanlı Devleti’nde kâtipler tarafından vesikaların çalınması, saklanması ve tahrif edilmesi durumunda, bunu yapanlar idamla cezalandırılırdı ki, bu durum pek az devlette görülen bir titizliktir. Bundan dolayıdır ki tarihimize ait pek çok belge zamanımıza kadar intikal etmiştir.³¹ Osmanlı Devleti’nde “Bir Numaralı Bursa Şer’iyye Sicili” ilk kadı sicili olarak bilinmektedir.³²

Şer’iyye sicilleri, kadılar tarafından belli bir disiplin içerisinde tutulurdu.

Devlet merkezinden gönderilen ferman, berat ve mektuplar, kadı tarafından verilen

30 Halil Cin-Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi: Kamu Hukuku, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, Cilt:1, İstanbul, 1995, s.266.

31İbrahim Yılmazçelik, “Şer‘iyyesicillerinin Bir Merkezde Toplanması Üzerine Bazı Mülahazalar, T.C. Başbakanlık I. Milli Arşiv Şurası (Tebliğler-Tartışmalar)”, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No: 12, Ankara, 1998, s.160.

32Akgündüz-A.Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, OSAV Yayınları, İstanbul, 1999, s.470.

8

hükümler, i’lâmlar, kadıların anlaşmazlıkları gidermek için verdiği hüccetler, vergi kayıtları-anlaşmazlıkları, dini ve sosyal yapıların inşası, bakım ve onarımı, evlenme- boşanma, alım-satım, hırsızlık, esnaf gurupları ve aralarında yaşanan anlaşmazlıklar, tereke kayıtları gibi birçok konuyu ihtiva eden konular yer aldığı siciller, dikkatle saklanarak kadı’dankadı’ya devredilirdi.³³ Tayin edilen yeni kadı selefinin önünde evrak torbasını ister ve iki emin atayarak onların önünde gözden geçirirdi.³⁴ Mahkemeye intikal eden her türlü yazı, mukayyid tarafından bu defterlere kaydedilirdi.

Osmanlı devrinde sicillerin amaca uygun, kolaylıkla ve eksiksiz tutulabilmesi için her belge türünün nasıl kaleme alınacağı tip formlar halinde sakk mecmuaları denen rehber kitaplarda gösterilmiş ve böylece şer’iyye sicillerinde kullanılacak kelimelere kadar bir üslup birliği sağlanmıştır. Siciller, tutuluş tarzlarına göre genel olarak üçlü bir ayrım içinde değerlendirilebilirler: Tereke, vekalet, hüccet, ilam gibi yalnızca bir konuya ait kayıtların bulunduğu defterler birinci grubu, sicil-i mahfûz denilen bir tarafına evlenme-boşanma, alacak-verecek, alım-satım, nafaka, vakıf, hibe, cürm-cinayet gibi mahalli olaylar ve sicil-i mahfûz defterlü denilen öteki tarafına merkezden gelen ferman, berat, buyruldu, izinname gibi belgeler kaydedilen defterler ikinci grubu, kayıt sırasında konu hatta tarih sırasına dahi dikkat edilmeden tutulan defterlerde üçüncü grubu teşkil ederdi.³⁵ XVII. yüzyıldan itibaren, mahalli belgeler defterin bir başına, merkezden gönderilenler ise defter ters çevrilmek suretiyle defterin diğer başına yazılmıştır.³⁶

Şer’iyye sicil defterleri dönemlere göre değişmekle birlikte, dikdörtgen şeklinde uzun boylu ve dar enli olurlardı. Şer’iyye sicillerinde kullanılan dil, başlangıçta XVI. asır sonların kadar Arapça iken, zamanla nerdeyse tamamen Türkçe’ye dönüşmüştür. Yine de vakfiyeler, bazı tereke ve aile hukukuna ilişkin kayıtlar ve sicilleri tutan kadının göreve başlamasını gösteren kısımlar Arapça kaleme alındığı da görülmektedir. Sicillerde rik’a kırması, ta’lik kırması, sülüs

33 Halil İnalcık, “Mahkeme”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1988, Cilt: 8, s.149.

34 Ali Osman Çınar, “Osmanlı İmparatorluğu’ndaTanzimat’tan Sonra Kurulan Taşra Arşivleri”,I.Milli Arşiv Şurası (Tebliğler-Tartışmalar), Ankara, 1998, s.259.

35 Kenan Ziya Taş, “Arşiv Malzemesi Olarak Şer’iyye Sicilleri ve Taşra Üniversitelerinde Tarih Araştırmaları”, I.Milli Arşiv Şurası 20-21 Nisan, Ankara,1998 Tebliğler-Tartışmalar, s.178.

36 Mehmet İpşirli, “Sosyal Tarih kaynağı Olarak Şer’iyye Sicilleri”, Tarih ve Sosyoloji Semineri, İstanbul, 1991, s.159.

9

kırması, nesih kırması, divânî, nadir olarak da siyâkat hattı kullanılmıştır.³⁷Kağıt çok sağlam ve parlak, mürekkepleri de parlaklığını bugün dahi muhafaza edecek kadar sabittir.³⁸ Her belgenin sonunda tarihler Arapça yazı veya rakamla, aylar ise ya tam olarak ya da kısaltılarak verilmektedir.

Osmanlı Devleti’nin en önemli kaynaklarından olan şer’iyye sicilleri kadıların gittikçe genişleyen salahiyetleriyle orantılı bir şekilde hayli önem kazanmıştır. Sicillerden, ait oldukları bölgenin insanlarını ve onların aile yapılarını, evlilik geleneklerini, sosyal güvenlik konularını, müslim ve gayr-i müslim ailelerin sosyal özelliklerini tespit etmek mümkündür. Ordu için asker ve zahire toplanması, asker sayısının belirlenmesi, harp taktiği, planlama gibi askeri konularla ilgili birçok bilgiyi şer’iyye sicillerinde bulmak mümkündür.³⁹

Şer’iyye sicilleri bulundukları bölgenin iktisadi hayatına dair konularda da birinci elden tarihi kaynaklardan sayılmaktadır. Türk halkının hayat ve geçim tarzı ithalat ve ihracat konusu olan eşyalar, yörede yetişen tarım ürünleri, imal edilen sanayi ürünleri mevcut olan zanaat ve meslek grupları, halktan toplanan vergiler, devletin memurlarına ödediği tahsisatlar, hukuk ve ceza davalarındaki tazminatların miktarı ve cinsi, para arzı ve çeşitleri, para enflasyon ve devalüasyonun gerçek manadaki tarihi seyri şer’iyye sicillerinden rahatlıkla öğrenilmektedir.⁴⁰

Türkiye’deki sicillerin sayısı; 9.866’sı İstanbul ve civarına, 7.493’ü ise diğer şehirlere ait olmak üzere toplamda yaklaşık 18.000 civarındadır. ⁴¹Şer’iyye sicilleri kesin olarak bilinmemekle birlikte kadıların konaklarında muhafaza edilmekteydi.

1892 yılında kurulmuş olan ve sadece İstanbul ile çevresindeki mahkemelere ait sicilleri ihtiva eden Şer’iyye Sicilleri Arşivi’i dışında, kaza ve vilayet sicilleri için özel bir arşiv kurulduğuna rastlanmamıştır. Cumhuriyet ilan edildikten sonra şer’iyye sicilleri, Adliye Vekâleti’nin emri altında vilâyet ve kaza merkezlerindeki mahkeme ambarlarında toplandılar. Sonuçta uzun süre Adliye ambarlarında saklandıktan sonra

37 Fethi Gedikli, “Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Şer’iyye Sicilleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt: 3, Sayı:5, İstanbul, 2005, ss. 188-189.

38Uzunçarşılı, Şer’i Mahkeme Sicilleri, Ülkü Yayınevi, Temmuz, 1935, s.366.

39 Salih Akyel, “1831-1837 Tarihli Eğin Şer’iyye Sicilinin Tanıtımı ve Fihristi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ, 2004, Cilt:14, Sayı:1, s.220.

40Akgündüz, Şer’iyye Sicilleri, Cilt:1, İstanbul, 1988, s.15.

41 Salih Pay, “Bursa Kadı Defterleri ve Önemi”,Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa, 2001, Cilt:10, Sayı: 2, s.89.

10

sağlam kalanları Maarif Vekaleti’nin emriyle 1941 senesinde illerdeki müzelere konulmuş daha sonra da bu siciller Ankara’daki Milli Kütüphane’de toplanmıştır.⁴²

D-MANİSA ŞER’İYYE SİCİLLERİ İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR VE 154 NUMARALI MANİSA ŞER’İYYE SİCİLİNİN DURUMU

Osmanlılar döneminde Manisa şehrinin idari, sosyal, iktisadi tarihini incelemek için başvurulacak en önemli kaynaklar Manisa Şer’iyye Sicilleridir. Bu sicillerden şehre ait yer adları, mevcut vakıflar ve önemli kişiler gibi birçok alanla ilgili o döneme ait bilgilere ulaşmak mümkündür.

Manisa sicil defterleri Şer’i mahkemeler kaldırıldıktan sonra, üç sandık içerisinde Muradiye Camii’ne konulmuştur. Maalesef bu defterler gerektiği gibi korunamamış, ciltleri bozulmuş, sayfaları zarar görmüştür. Milli Eğitim Bakanlığı’nın (Maarif Vekâleti) emriyle defterler Manisa Müzesine teslim edilmiş, 1990 yılında merkezî idarenin aldığı bir kararla en eskisi 1546 (H.953) yılına ait olan toplam 431 defter Ankara’daki Milli Kütüphaneye aktarılmıştır.⁴³ Manisa Halk Kütüphanesi’nde sicillerin mikrofilmlenmiş kopyaları dijital ortamda bulunmakta olup bu belgelerin kopyası özel izinle alınabilmektedir.

Manisa Şer’iyye Sicillerinin birçoğu araştırmalarda kullanılmıştır. Tez araştırmam sırasında ön plana çıkan isimler İbrahim Gökçen ve Çağatay Uluçay olmuştur. Bu iki önemli kişi Manisa’nın tarihi, vakıfları, sosyal ve ekonomik durumu gibi birçok konuda yapmış oldukları çalışmalarla çok değerli bilgileri bizlere sunmuşlardır. Yine sicillerden yararlanılarak, Manisa şehrinin fiziki yapısı, sosyal ve iktisadi hayatı, idari teşkilatı hakkında geniş bilgilerin yer aldığı “XVI. Asırda Manisa Kazası” adlı eseri ile Manisa tarihi konusunda pek çok makale ve kitabı bulunan Prof.Dr. Feridun Emecen’in eserleri sıkça başvurduğum kaynaklar arasındadır. Yuzo Nagata’nın “Tarihte Ayanlar: Karaosmanoğulları Üzerine Bir İnceleme” adlı eserinde sicillerden yararlanılarak pek çok bilgi vermektedir.

42 Ümmiye Talay, 1871-1873 Yılları Arası Şer’iyye Sicili, (YayımlanmamışYüksek Lisans Tezi), Lefkoşa,2004, s.13.

43 Uluçay, “Manisa Şer’iyye Sicillerine Dair Bir Araştırma”, Türkiyat Mecmuası, Cilt:10, İstanbul, 1953, ss.286-288.

11

Manisa Şer’iyye Sicillerinden faydalanarak hazırlanmış birçok doktora tezi ve yüksek lisans tezi de bulunmaktadır. Bu çalışmalar arasında; değerli hocam Mehmet Günay tarafından hazırlanan “XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Manisa’nın Sosyal ve Ekonomik Durumu (1650-1675)" isimli doktora tezi çalışmasında, yine Önder Bayır tarafından hazırlanan “XVIII. Yüzyılın İlk yarısında Manisa’nın Sosyal ve İktisadi Durumu” isimli doktora çalışmasında Manisa’ya ait birçok sicil defteri incelenmiş ve kullanılmıştır.

Manisa Şer’iyye Sicilleri kullanılarak yapılmış olan yüksek lisans tezlerinden bazıları şunlardır: Arzu Karaaslan 61 numaralı, Caner Yılmaz 100 numaralı, Ayşe Yıldırım 152 numaralı, Masum Ocak 184 numaralı, Ömer Karataş 242 numaralı, Adem Akdeniz 382 numaralı, Mustafa Akbel 395 numaralı, Zeynep Karateke 418 numaralı sicil defterlerini transkribe ederek değerlendirmeye çalışmışlardır.

Bu çalışmada da yüksek lisans bitirme tezi olarak 154 numaralı 1095-1096 (1684/1685) yılına ait Manisa Şer’iyye Sicilinin tasnif ve değerlendirmesi yapılmıştır. Defterde yer alan kayıtlar genellikle 1095-1096 yıllarına ait olmasına rağmen ve 1097 yılına ait az sayıda kayıtda bulunmaktadır. Maalesef ki, defterin kötü saklama koşulları nedeniyle bazı sayfaları zarar görmüş, bazı yerlerinde de yazılar silinmiş olduğundan okunamaz hale gelmiştir. Bir de mikrofilm çekimlerinin kötü olması transkripsiyon aşamasını hayli zorlaştırmıştır. Okunamayan kelimeler (tahrip olmuş), (silik hüküm) şeklinde ifade edilmiştir.

İncelediğimiz sicil defterinde, dirlik, vergi hukuku, vakıflar, seferler, tayinler, esnaf teşkilatı gibi konular yer almakta olup aile ve şahıs hukukuna dair konular yer almadığından yine Manisa’nın gündelik hayatına dair bilgi veren hüccetler çok az olduğundan değerlendirmeler bunlara göre yapılmıştır.

12

BİRİNCİ BÖLÜM

154 NUMARALI MANİSA ŞER’İYYE SİCİLİNİN TRANSKRİPSİYONU (1095-1096 /1684-1685)