T. C.
ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİN PSİKOLOJİSİ BİLİM DALI
TELEVİZYONUN ERGENİN DİN ALGISI VE AHLAKİ TUTUMU ÜZERİNDEKİ ETKİSİ
(MUŞ İLİ ÖRNEĞİ)
(YÜKSEK LİSANS TEZİ)
RABİA SÜMEYYE AÇAR
BURSA-2016
T. C.
ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİN PSİKOLOJİSİ BİLİM DALI
TELEVİZYONUN ERGENİN DİN ALGISI VE AHLAKİ TUTUMU ÜZERİNDEKİ ETKİSİ
(MUŞ İLİ ÖRNEĞİ)
(YÜKSEK LİSANS TEZİ)
RABİA SÜMEYYE AÇAR
Danışman:
Prof. Dr. Hayati Hökelekli
BURSA- 2016
iii
ÖZET
Yazar Adı ve Soyadı : Rabia Sümeyye AÇAR
Üniversite : Uludağ Üniversitesi
Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri
Bilim Dalı : Din Psikolojisi
Tezin Niteliği : Yüksek Lisans
Sayfa Sayısı : xiv+130
Mezuniyet Tarihi : …../…./.2016
Tez Danışmanı : Prof. Dr. Hayati HÖKELEKLİ
TELEVİZYONUN ERGENİN DİN ALGISI VE AHLAKİ TUTUMU ÜZERİNDEKİ ETKİSİ (MUŞ İLİ ÖRNEĞİ)
Günümüzde en kolay ulaşılabilen, en yaygın kullanılan ve en etkili görsel ve işitsel kitle iletişim araçlarından olan ‘Televizyon’ ve 'Sinema', yaşam tarzımızı belirleyen, algılarımızı yönlendiren, tutum, değer ve davranışlarımızı etkileyen önemli bir güç; temel bir toplumsallaşma aracı ve yaşamımızın önemli bir parçası haline gelmiştir. Olduğu her yerde ve izleyen herkes de az ya da çok etki bırakan bu 'güç' en çok çocuklar ve gençler üzerinde tesir bırakmaktadır. Genelde toplumun özelde ise bireyin ahlaki gelişimi ve dini algısını biçimlendiren televizyon, dini ilgi ve merakı yüksek olan ve dini şüphe ve sorgulamalardan kaçınmayan ergenler için daha önemli bir konuma sahiptir.
Çalışmamız kavramsal teorik temellendirme ve alan araştırması olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci bölümde ergenlik dönemi dini gelişim özellikleri, televizyon ve televizyonun etkileri ele alınmıştır. İkinci bölümde ise konu ile ilgili hazırlanan anket ile Muş ilindeki 8 farklı liseden 753 öğrenci ile yapılan alan araştırmasında televizyonun ergenin din algısında ve ahlaki gelişiminde duygu, düşünce ve davranışlarını nasıl etkilediği, demografik özelliklerle incelenerek, tespit edilmeye çalışılmıştır.
Sonuçlara göre; televizyon ergenleri fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik açıdan etkilemekte, olumlu bazı etkileri olmakla birlikte olumsuz birçok etkisi bulunmaktadır. Bu olumsuz etkileri gidermek için ailelerin, eğitimcilerin ve medya sektöründe çalışanların birlik olup hareket etmeleri elzemdir.
Anahtar Sözcükler: Televizyon, Ergenlik, Din Algısı, Ahlaki Tutum
iv
ABSTRACT
Name and Surname : Rabia Sümeyye AÇAR University : Uludağ University
Institution : Social Science Institution
Field : Science of Philosophy and Religion Branch : Psychology of Religion
Degree Awarded : Master’s Thesis Page Number : xiv+130
Degree Date : .../.../2016
Supervisor : Prof. Dr. Hayati HÖKELEKLİ
THE EFFECT OF TELEVİSİON ON PERCEPTION OF RELIGION AND MORAL ATTITUDES OF ADOLESCENT
Television and cinema, one of easily reached, commonly used and the most effective audio and visual mass media, an important power which determines our way of life, directs our perception, influence our attitudes, values and behaviour; have become a basic socialization tool and an important part of our life. This power which makes more or less impression on everywhere and on anyone who watches, mostly makes impression on children and teenagers. Visual media which generally forms moral development and religious perception of community while particularly it forms them for person, has more important place for teenagers who has religious interest and curiousity in high level and no avoidance of doubt and questioning religion.
Our research consists of two parts which are conceptual theoretical justification and field study. In first part, religious development features during adolescence, visual media and impact of visual media are handled. In the second part, how visual media affect emotion, opinion and attitudes on religion perception and moral development of adolescent try to be identified with examination the demographic characteristics by survey about subject which consists of field study with 753 students from 8 different high school in Muş.
According to results, television affects adolescent aspects of physiological, psychological and sociological. Not only positive effects but also negative effects it has.
Families, aducators and employees in media sector should collaborate to overcome these negative effects.
Keywords:
Television, Adolescent, Perception of Religion, Moral Attitudes
v
ÖNSÖZ
İnsanoğlunun bulunduğu her yerde ve her zaman diliminde bir ihtiyaç olarak ortaya çıkan iletişim, günümüzde kitle iletişim araçlarının teknolojiye uyarak ilerlemesiyle devam etmektedir. Kitle iletişim araçlarından hem görsel hem de işitsel özelliklere sahip olan televizyon ve sinema, hayatın içine girerek hem insanların hem de toplumların duygu, düşünce ve davranışlarına etki etmeleriyle dikkat çekmiş ve çeşitli bilimsel araştırmalarla incelenmiştir. Biz de bu araştırmamızda, televizyon ve sinemanın ergenlik dönemindeki gençlerin dini ve ahlaki tutum, davranış ve algılarına etkilerini incelemeye çalışacağız.
Televizyonun ve sinemanın kültürel alana olan etkileri kısım kısım incelense de, bireyin din algısına olan etkileri geniş çaplı ele alınmadığı için, bu eksikliği bir nebze de olsa doldurmak, resmin bütününü ortaya koymak ve sonraki çalışmaların zeminini oluşturmak adına bu konuyu çalışmak önemlidir.
Araştırmamız giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümü; konunun amacı, önemi, kısa tarihçesi, varsayımı, alt varsayımları, yöntemi: araştırmanın modeli, evren ve örneklemi, sınırlılıkları ve bilgi toplama araçlarının hazırlanması, uygulanması ve yorumlanması hakkında bilgi verilmiştir.
Birinci bölümde; araştırılan konu için gerekli kavramsal ve teorik temeller oluşturulmaktadır. Örneklem olarak ergenler seçildiği için, bölümün ilk kısmında ergenlik dönemi genel özellikleri ve dini gelişim özellikleri; ikinci kısmında görsel medyanın neliği, görsel medya araçları, televizyonun toplumsal işlevleri, medya-din ilişkisi ve medya etiği; üçüncü kısımda televizyonun insan davranışı üzerindeki duygusal, zihinsel ve davranışsal etkileri popüler kültür, ahlaki değişim, kişilik gelişimi ve eğitim ana başlıkları üzerinden incelenmiştir.
Araştırmanın uygulama kısmını oluşturan ikinci bölümde ise, araştırmamızın örneklemini oluşturan Muş ilindeki sekiz farklı liseden 753 öğrenci ile yapılan anketlerle elde edilen bilgiler tablolar ve tabloların yorumlarıyla ele alınmıştır. Bu bölümün birinci kısmında araştırmaya katılanların demografik özelliklere göre
vi
sınıflaması, ikinci kısmında ise demografik değişkenlere göre televizyonun ergenler üzerindeki çeşitli etkileri incelenmiştir. Ayrıca televizyonun ergenin popüler kültür algısına, ahlaki değişimine, kişilik gelişimine ve eğitim algısına etkileri incelenmiştir.
Sonuç bölümünde; hem teorik hem de uygulama kısmında ortaya çıkan bilgiler kısaca sunulmuştur.
Son olarak; alanımı belirlediğim günden bu yana özellikle tez çalışmamın hazırlık aşamasında bana rehberlik eden saygıdeğer Hocam danışmanım Sayın Prof. Dr.
Hayati HÖKELEKLİ'ye, bütün hayatım boyunca her daim yanımda olduğunu hissettirerek beni cesaretlendiren Babam Cahit AÇAR'a, manevi desteğini hiçbir zaman esirgemeyen Kıymetlim Annem'e, hayatımın ve tezimin maddi- manevi tüm aşamalarında en büyük destekçim ve yardımcım olan Abim Halit AÇAR'a, kardeşlerim Hacer'e ve Muhammed Baki'ye, çalışmalarım için her türlü imkânı sunan ve yardımlarını esirgemeyen Sayın Rektörüm Prof. Dr. Fethi Ahmet POLAT'a, anket hazırlamam hususunda yardımlarını esirgemeyen Kıymetli Hocam Yrd. Doç. Dr. Nazım ÇOĞALTAY'a, süreç boyunca stresimi ve sıkıntımı paylaşan Esra IŞIK, Şeyma YEŞİLYAYLA ve Büşra AYAR'a, fikirlerini ve desteklerini esirgemeyen diğer arkadaşlarıma, imkânlarını çokça kullandığım İSAM'a sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
RABİA SÜMEYYE AÇAR BURSA/ 2016
İÇİNDEKİLER
YEMİN METNİ ... İİ ÖZET... İİİ ABSTRACT ...İV ÖNSÖZ ... V İÇİNDEKİLER ... Vİİ TABLOLAR LİSTESİ ...Xİ KISALTMALAR ... XİV
GİRİŞ ... 1
1.ARAŞTIRMANINAMACIVEÖNEMİ ... 1
2.KONUNUNTARİHÇESİ ... 2
3.VARSAYIMVEALTVARSAYIMLAR ... 4
3.1. Varsayım ... 4
3.2. Alt Varsayımlar ... 4
4.YÖNTEM ... 6
4.1. Araştırmanın Modeli ... 6
4.2.Evren ve Örneklem ... 6
4.3.Sınırlılıkları ... 7
4.4. Bilgi Toplama Araçları ... 7
4.4.1. Ölçme Aracının Hazırlanması ... 7
4.4.2. Ölçme Aracının Uygulanması ve Verilerin Toplanması ... 8
BİRİNCİ BÖLÜM ARAŞTIRMANIN KAVRAMSAL VE TEORİK TEMELLERİ 1.ERGENLİKDÖNEMİVEGENELÖZELLİKLERİ ... 9
1.1. Ergenlik Döneminde Fizyolojik ve Cinsel Gelişim ... 10
1.2. Ergenlik Döneminde Zihinsel Gelişim ... 10
1.3. Ergenlik Döneminde Duygusal Gelişim ... 11
1.4. Ergenlik Döneminde Ahlakî Gelişim ... 11
1.5.Ergenlik Döneminde Sosyal Gelişim ... 12
2.ERGENLİKDÖNEMİNDEDİNİGELİŞİMVEDİNDARLIK ... 12
2.1. Dinî Gelişimi Etkileyen Temel Faktörler ... 13
viii
2.1.1. Bilişsel Faktörler ... 13
2.1.2. Bireysel Faktörler ... 14
2.1.3. Sosyal Faktörler ... 14
2.2. Ergenlik Dönemi Dinî Gelişim Karakteristikleri ... 15
2.2.1. Dinî Şuurun Uyanışı ... 15
2.2.2. Görev ve Sorumluluk Bilinci ... 15
2.2.3. Dinî Şüphe ve Tereddütler ... 16
2.2.4. Çelişki ve Çatışmalar - Suçluluk ve Günahkârlık Duygusu ... 17
2.2.5. Dini İnanç ve Tutumların Netleşmesi ... 18
2.3. Gençlik Dindarlığının Bazı Sorunları ... 18
2.3.1. Ahlakçı Yönelim ... 18
2.3.2. İnanma ve Uygulama ... 19
2.3.3. Dinî Yetişme Ortamları ... 21
2.3.4. İnanç ve Maneviyat Sorunları ... 22
3.GÖRSELMEDYA ... 24
3.1. Medya ... 24
3.2. Medya Olgusu ... 25
3.3. Medyanın Sınıflandırılması ... 25
3.3.1. Yazılı Medya ... 25
3.3.2. İşitsel Medya ... 26
3.3.3. Görsel Medya ... 26
3.4. Televizyonun Toplumsal İşlevleri ... 29
3.5. Medya ve Din ... 30
3.6. Medya Etiği ... 31
4.TELEVİZYONUNİNSANDAVRANIŞIÜZERİNDEKİETKİLERİ ... 33
4.1. Popüler Kültür ... 34
4.1.1. Yaşam Tarzı- Eğlence ... 34
4.1.2. Kültür ve Aile ( Toplumsallaşma)... 36
4.1.3. Sağlık- Beslenme Alışkanlıkları ... 37
4.1.4 Tüketim ... 38
4.2. Ahlâkî Değişim ... 39
4.2.1. Şiddet ... 39
4.2.2. Cinsellik ... 40
4.2.3. Değerler ... 41
4.2.4. Meşrulaştırma- Hissizleştirme ... 43
4.3. Kişilik Gelişimi ... 43
4.3.1. Duygusal Gelişim ... 44
4.3.2. Kimlik - Benlik Gelişimi ... 44
4.3.3. Rol Model Alma ... 45
4.4. Eğitim ... 46
4.4.1. Bilişsel Etki ... 46
4.4.2. Bilinçaltı ... 47
ix
4.4.3. Söylem ( İzlenenlerin Sonradan Konuşulması)... 48
İKİNCİ BÖLÜM BULGULAR VE YORUMLAR 1.KİŞİSELBİLGİLEREAİTBULGULAR ... 50
1.1. Cinsiyet ... 50
1.2. Öğrenim Görülen Okul ... 50
1.3. Sınıf Seviyeleri ... 51
1.4. Başarı Durumu ... 51
1.5. Anne Eğitim Durumu ... 52
1.6. Baba Eğitim Durumu ... 52
1.7. Ailenin Gelir Durumu ... 53
1.8. Kardeş Sayısı ... 53
1.9. Dini Bilgi Düzeyi ... 54
1.10. Evdeki TV Sayısı ... 54
2.DEMOGRAFİKDEĞİŞKENLEREGÖRETELEVİZYONUNERGENLER ÜZERİNDEKİETKİLERİİLEİLGİLİBULGUVEYORUMLAR ... 55
2.1. Gençler Üzerindeki Etkili Kurumlar... 55
2.1.1. Cinsiyete Göre Gençler Üzerindeki En Etkili Kurum... 55
2.1.2. Öğrenim Görülen Okula Göre Gençler Üzerindeki En Etkili Kurum... 56
2.1.3. Sınıfa Göre Gençler Üzerindeki En Etkili Kurum ... 56
2.1.4. Dini Bilgi Düzeyine Göre Gençler Üzerindeki En Etkili Kurum ... 57
2.2. Kullanılan Medya Araçları ... 58
2.2.1. Cinsiyete Göre En Fazla Kullanılan Araçlar ... 58
2.2.2. Öğrenim Görülen Okula Göre En Fazla Kullanılan Araçlar ... 59
2.2.3. Sınıfa Göre En Fazla Kullanılan Araçlar ... 61
2.2.4. Gelir Durumuna Göre En Fazla Kullanılan Araçlar ... 62
2.3. Günlük Televizyon İzleme Saati... 63
2.3.1. Cinsiyete Göre Günlük TV İzleme Süresi ... 64
2.4. Takip Edilen Program Türü ... 64
2.4.1. Cinsiyete Göre En Fazla Takip Edilen Türler ... 65
2.4.2. Gelir Durumuna Göre En Fazla Takip Edilen Türler... 66
2.4.3. Dini Bilgi Düzeyine Göre En Fazla Takip Edilen Türler ... 67
2.5. Kanal Seçimini Etkileyen Faktör ... 68
2.5.1. Cinsiyete Göre Kanal Seçimini Etkileyen Faktör ... 68
2.5.2. Öğrenim Görülen Okula Göre Kanal Seçimini Etkileyen Faktör ... 69
2.5.3. Sınıfa Göre Kanal Seçimini Etkileyen Faktör ... 70
2.5.4. Gelir Durumuna Göre Kanal Seçimini Etkileyen Faktör ... 71
2.5.5. Dini Bilgi Düzeyine Göre Kanal Seçimini Etkileyen Faktör ... 71
2.6. TV'nin Davranışa Etkisi ... 72
2.6.1. Cinsiyete Göre TV'nin Davranışlar Üzerindeki Etkileri ... 73
x
2.7. TV'nin Gençler Üzerindeki En Olumsuz Etkisi ... 73
2.7.1. Cinsiyete Göre Televizyonun En Olumsuz Etkisi ... 74
2.7.2. Öğrenim Görülen Okula Göre Televizyonun En Olumsuz Etkisi ... 75
2.8. TV'nin Gençler Üzerindeki En Olumlu Etkisi ... 76
2.8.1. Cinsiyete Göre Televizyonun En Olumlu Etkisi ... 76
2.8.2. Sınıfa Göre Televizyonun En Olumlu Etkisi ... 77
2.9. Televizyonun Ergenin Popüler Kültür Algısına Etkisinin İncelenmesi ... 77
2.9.1. Popüler Kültür ve Cinsiyet ... 79
2.9.2. Popüler Kültür ve Öğrenim Görülen Okul ... 80
2.9.3. Popüler Kültür ve Sınıf ... 82
2.9.4. Popüler Kültür ve Başarı Durumu ... 83
2.9.7. Popüler Kültür ve Ailenin Aylık Gelir Durumu ... 83
2.9.10. Popüler Kültür ve Dini Bilgi Düzeyi ... 84
2.10. Televizyonun Ergenin Ahlaki Değişimine Etkisinin İncelenmesi ... 85
2.10.1. Ahlaki Değişim ve Cinsiyet ... 88
2.10.2. Ahlaki Değişim ve Öğrenim Görülen Okul ... 89
2.10.3. Ahlaki Değişim ve Sınıf ... 91
2.10.4. Ahlaki Değişim ve Başarı Durumu ... 91
2.10.7. Ahlaki Değişim ve Ailenin Aylık Gelir Durumu ... 92
2.10.9. Ahlaki Değişim ve Dini Bilgi Düzeyi ... 93
2.11. Televizyonun Ergenin Kişilik Gelişimine Etkisinin İncelenmesi ... 94
2.11.1. Kişilik Gelişimi ve Cinsiyet ... 95
2.11.2. Kişilik Gelişimi ve Öğrenim Görülen Okul ... 96
2.11.3. Kişilik Gelişimi ve Sınıf ... 96
2.11.4. Kişilik Gelişimi ve Başarı Durumu ... 97
2.11.5. Kişilik Gelişimi ve Ailenin Aylık Gelir Durumu ... 98
2.11.6. Kişilik Gelişimi ve Dini Bilgi Düzeyi ... 99
2.12. Televizyonun Ergenin Eğitim Algısına Etkisinin İncelenmesi... 99
2.12.1. Eğitim ve Cinsiyet ... 101
2.12.2. Eğitim ve Öğrenim Görülen Okul ... 101
2.12.3. Eğitim ve Sınıf ... 103
2.12.4. Eğitim ve Başarı Durumu ... 103
2.12.5. Eğitim ve Ailenin Aylık Gelir Durumu ... 104
2.12.6. Eğitim ve Dini Bilgi Düzeyi ... 105
3. SONUÇ VE ÖNERİLER ... 107
ÖNERİLER ... 112
KAYNAKLAR ... 113
EKLER ... 128
EK 1.ANKET SORU KÂĞIDI ... 128
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1. Cinsiyet Dağılımı ... 50
Tablo 2. Öğrenim Görülen Okula Göre Dağılımı ... 50
Tablo 3. Sınıf Seviyelerine Göre Dağılımı ... 51
Tablo 4. Başarı Durumuna Göre Dağılım ... 51
Tablo 5. Anne Eğitim Durumuna Göre Dağılım ... 52
Tablo 6. Baba Eğitim Durumuna Göre Dağılım ... 52
Tablo 7. Ailenin Gelir Durumuna Göre Dağılım ... 53
Tablo 8. Kardeş Sayısına Göre Dağılım ... 53
Tablo 9. Dini Bilgi Düzeyine Göre Dağılım ... 54
Tablo 10. Evdeki TV Sayısına Göre Dağılım ... 54
Tablo 11. Gençler Üzerindeki En Etkili Kuruma Göre Dağılım ... 55
Tablo 12. Cinsiyete Göre Gençler Üzerindeki En Etkili Kuruma Göre Dağılımı ... 55
Tablo 13. Öğrenim Görülen Okul Dağılımına Göre Gençler Üzerindeki En Etkili Kurumun Etkisine Göre Dağılımı... 56
Tablo 14. Sınıfa Göre Gençler Üzerindeki En Etkili Kurumun Etkisine Göre Dağılımı 56 Tablo 15. Dini Bilgi Düzeyine Göre Gençler Üzerindeki En Etkili Kurumun Etkisine Göre Dağılımı ... 57
Tablo 16. En Fazla Kullanılan Medya Aracına Göre Dağılım... 58
Tablo 17. Cinsiyete Göre En Fazla Kullanılan İlk Üç Araca Göre Dağılımı ... 59
Tablo 18. Öğrenim Görülen Okul Dağılımına Göre En Fazla Kullanılan İlk Üç Araca Göre Dağılımı ... 60
Tablo 19. Sınıfa Göre En Fazla Kullanılan İlk Üç Araca Göre Dağılımı ... 61
Tablo 20. Ailenin Aylık Gelir Durumuna Göre En Fazla Kullanılan İlk Üç Araca Göre Dağılımı ... 62
Tablo 21. Günlük TV İzleme Saatine Göre Dağılım ... 63
Tablo 22. Cinsiyete Göre Günlük TV İzleme Süresine Göre Dağılım ... 64
Tablo 23. Takip Edilen Program Türüne Göre Dağılım ... 65
Tablo 24. Cinsiyete Göre En Fazla Takip Edilen İlk Üç Türe Göre Dağılımı ... 66
Tablo 25. Ailenin Aylık Gelir Durumuna Göre En Fazla Takip Edilen İlk Üç Türe Göre Dağılımı ... 67
Tablo 26. Dini Bilgi Düzeyi Durumuna Göre En Fazla Takip Edilen Türe Göre Dağılımı ... 67
Tablo 27. Kanal Seçimini Etkileyen Faktöre Göre Dağılım ... 68
Tablo 28. Cinsiyete Göre Kanal Seçimini Etkileyen Faktöre Göre Dağılım ... 68
Tablo 29. Öğrenim Görülen Okul Dağılımına Göre Kanal Seçimini Etkileyen Faktöre Göre Dağılım ... 69
Tablo 30. Sınıfa Göre Kanal Seçimini Etkileyen Faktöre Göre Dağılım ... 70
xii
Tablo 31. Ailenin Aylık Gelir Durumuna Göre Kanal Seçimini Etkileyen Faktöre Göre
Dağılım ... 71
Tablo 32. Dini Bilgi Düzeyi Durumuna Göre Kanal Seçimini Etkileyen Faktöre Göre Dağılım ... 72
Tablo 33. TV'nin Davranışa Etkisine Göre Dağılım ... 72
Tablo 34. Cinsiyete Göre TV'nin Davranışlar Üzerindeki Etkilerine Göre Dağılım ... 73
Tablo 35. TV'nin Gençler Üzerindeki En Olumsuz Etkisine Göre Dağılım ... 73
Tablo 36. Cinsiyete Göre Televizyonun En Olumsuz Etkisi Dağılımı ... 74
Tablo 37. Öğrenim Görülen Okul Dağılımına GöreTelevizyonun Ergenler Üzerindeki En Olumsuz Etkisine Göre Dağılım ... 75
Tablo 38. TV'nin Gençler Üzerindeki En Olumlu Etkisine Göre Dağılım ... 76
Tablo 39. Cinsiyete Göre Televizyonun En Olumlu Etkisi Dağılımı ... 76
Tablo 40. Sınıf Dağılımına Göre Televizyonun En Olumlu Etkisine Göre Dağılım ... 77
Tablo 41. Popüler Kültür Sorularının Bireysel Likert Ölçümü Dağılımı ... 77
Tablo 42. Toplam Popüler Kültür Dağılımı ... 78
Tablo 43. Popüler Kültür ve Cinsiyet ... 79
Tablo 44. Televizyon ve Sinemada Öne Çıkan Yaşam Tarzının Öğrencilere Uyumluluğu İle Cinsiyet Arasındaki İlişki ... 79
Tablo 45. Popüler Kültür ve Öğrenim Görülen Okul ... 80
Tablo 46. Türk Televizyonunun Türk Aile Yapısını Yansıtması İle Öğrenim Görülen Okul Arasındaki Dağılım... 81
Tablo 47. Popüler Kültür ve Sınıf ... 82
Tablo 48. Türk Televizyonunun Türk Aile Yapısını Yansıtması İle Sınıf Arasındaki Dağılım ... 82
Tablo 49. Popüler Kültür ve Başarı Durumu ... 83
Tablo 50. Popüler Kültür ve Ailenin Aylık Gelir Durumu ... 83
Tablo 51. Popüler Kültür ve Dini Bilgi Düzeyi ... 84
Tablo 52. Televizyon ve Sinemada Öne Çıkan Yaşam Tarzının Uyumluluğu İle Dini Bilgi Düzeyi Arasındaki Dağılım ... 84
Tablo 53. Ahlaki Değişim Sorularının Bireysel Likert Ölçümü Dağılımı ... 85
Tablo 54. Toplam Ahlaki Değişim Dağılımı ... 87
Tablo 55. Ahlaki Değişim ve Cinsiyet ... 88
Tablo 56. M11- Televizyondaki Şiddet Durumlarının Şiddete Yönlendirme Durumu ve Cinsiyet ... 88
Tablo 57. Ahlaki Değişim ve Öğrenim Görülen Okul ... 89
Tablo 58. M7- Televizyon Programlarındaki İlişkilerin Ahlakiliği ve Öğrenim Görülen Okul ... 90
Tablo 59. Ahlaki Değişim ve Sınıf ... 91
Tablo 60. Ahlaki Değişim ve Başarı Durumu ... 91
Tablo 61. M8- Toplumsal Değerlerin Televizyon ve Sinema Aracılığıyla Yıpratılması Düşüncesi ve Başarı Durumu Dağılımı ... 91
Tablo 62. Ahlaki Değişim ve Ailenin Aylık Gelir Durumu... 92
xiii
Tablo 63. M8- Toplumsal değerlerin televizyon ve sinema aracılığıyla yıpratılması
düşüncesi ve ailenin aylık gelir durumu dağılımı ... 93
Tablo 64. Ahlaki Değişim ve Dini Bilgi Düzeyi... 93
Tablo 65. Kişilik Gelişimi Sorularının Bireysel Likert Ölçümü Dağılımı ... 94
Tablo 66. Toplam Kişilik Gelişimi ... 95
Tablo 67. Kişilik Gelişimi ve Cinsiyet ... 95
Tablo 68. Kişilik Gelişimi ve Öğrenim Görülen Okul ... 96
Tablo 69. Kişilik Gelişimi ve Sınıf ... 96
Tablo 70. Kişilik Gelişimi ve Başarı Durumu ... 97
Tablo 71. M23- Televizyon Aracılığıyla Tanılan Dini Bir Şahsiyetin Bazı Özelliklerini Örnek Alma ve Başarı Durumu ... 98
Tablo 72. Kişilik Gelişimi ve Ailenin Aylık Gelir Durumu ... 98
Tablo 73. Kişilik Gelişimi ve Dini Bilgi Düzeyi ... 99
Tablo 74. Eğitim Sorularının Bireysel Likert Ölçümü Dağılımı ... 100
Tablo 75. Toplam Eğitim ... 100
Tablo 76. Eğitim ve Cinsiyet ... 101
Tablo 77. Eğitim ve Öğrenim Görülen Okul ... 101
Tablo 78. M13- Televizyonda Takip Ettiği Programları ve Sinemada İzlediği Filmleri Arkadaşlarıyla Konuşup Değerlendirme ve Öğrenim Görülen Okul ... 102
Tablo 79. Eğitim ve Sınıf ... 103
Tablo 80. Eğitim ve Başarı Durumu ... 103
Tablo 81. M17- Televizyon ve Sinemada Karşılaşılan Farklı Dini Görüş ve Düşüncelerin Diğer Dinleri ve Dini Grupları Araştırmama Sevk Etme Durumu ve Başarı Durumu... 103
Tablo 82. Eğitim ve Ailenin Aylık Gelir Durumu ... 104
Tablo 83. Eğitim ve Dini Bilgi Düzeyi ... 105
Tablo 84. M16- Televizyonun Dini Bilgi Edinimine Yardımcı Olma Durumu ve Dini Bilgi Düzeyi ... 105
xiv
KISALTMALAR
Kısaltma Bibliyografik Bilgi
a.g.e. Adı Geçen Eser
a.g.m. Adı Geçen Makale
a.g.tz. Adı Geçen Tez
Akt. Aktaran
AÜİF Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Bkz. Bakınız
C. Cilt
çev. Çeviren
ÇPL. Çok Programlı Lisesi
der. Derleyen
DİA Diyanet İslâm Ansiklopedisi
ed. Editör
haz. Hazırlayan
İHL. İmam Hatip Lisesi
No. Numara
RTÜK Radyo ve Televizyon Üst Kurulu
S. Sayı
s. Sayfa
ss. Sayfadan sayfaya
TL Türk Lirası
TV Televizyon
UÜİF Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
vb. Ve benzeri
1
GİRİŞ
Bu bölümde, araştırmada yapılması hedeflenen çalışmanın anlaşılması için araştırmanın amacı, önemi, tarihçesi, varsayımlarına ve yöntemine yer verilmiştir.
1. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ
Kitle iletişim araçlarının özellikle de televizyon ve sinemanın birey ve toplum üzerinde çok yönlü etkilerinin olduğu bir gerçektir. Bu etkilerin niceliği ve niteliği çeşitli değişkenlere göre değişebilmektedir. Bu etkileri tespit edebilmek, bu etkilerle ortaya çıkan sonuçları görebilmek ve buna göre bu ararştırmanının genel çerçevesini oluşturmaktadır. Bu araştırmanın amacı, görsel medya araçlarından özellikle televizyon ve sinemanın lise gençliği üzerindeki dini ve ahlaki etkilerini belirlemektir. Yapılan bu çalışmada, ergenlik dönemindeki gençlerin televizyon ile olan iletişimlerinin onların dini ve ahlaki duygu, düşünce ve davranışlarını nasıl etkilediği anlaşılmaya çalışılmıştır.
Bu amaç doğrultusunda çeşitli değişkenler bağlamında ergenlerin izledikleri çeşitli televizyon ve sinema programlarından ne ölçüde ve nasıl etkilendikleri ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.
Medyanın çeşitli alanlar ve durumlar üzerindeki etkisi çok sayıda incelemeye konu olmuştur. Fakat bireylerin dini ve ahlaki tutumları üzerindeki etkisi ile ilgili çok fazla bir araştırmanın yapılmadığı görülmektedir. Özellikle ülkemizde bu konuda yapılan çalışmalar oldukça sınırlıdır. Başka diğer değişkenleri de dikkate olarak genel bir bütünlük içerisinde televizyon ve sinemanın ergenlerin dini ilgi ve algılarına ahlaki tutum ve davranışlarına etkisinin ele alındığı bu çalışmanın sonuçlarının alandaki bir boşluğu doldurması ümit edilir. Ayrıca, bu sonuçlar ışığında oluşturulacak önerilerin, gençlerin din ve ahlak gelişiminın doğru yönlendirilmesi ve eğitim proğramlarında bunlara yer verilmesi konusunda bir katkıda bulunacağı hesaba katılarak, konunun önemi bir kez daha artmış olacaktır. Birey ve toplum üzerinde çok çeşitli etkilere sahip olduğu düşünülen görsel medyanın her yönden arayış içerisinde olduğu ergenleri ne
2
ölçüde etkilediğini bilmek ve bu bilgiyle birlikte ergenin ahlaki gelişimini doğru ve dengeli ilerletebilmek önemli bir husustur.
2. KONUNUN TARİHÇESİ
"Esra Sadi, 2007 yılında hazırladığı “Ergenlerin Kimlik Oluşturma Sürecine Televizyon Programlarının Etkileri( Denizli İli Tavas İlçesi Örneği)” isimli yüksek lisans tezinde en çok izlenen televizyon programlarının gençlerin kimlik oluşumu sürecindeki etkilerini araştırmıştır. Araştırma sonucunda; öğrencilerin boş zamanlarında en çok televizyon izlediklerinin, televizyonu daha çok eğlence amaçlı kullandıkları, en az haftada birkaç gün televizyon izledikleri, televizyonda program türü olarak en çok dizileri izledikleri, televizyonda en çok izledikleri programları oyunculardan dolayı izledikleri, izledikleri programların karakterlerinin yerinde olmak istedikleri, televizyonda değişik nitelikteki diziler arasında en çok şiddet içerikli dizileri tercih ettikleri saptanmıştır."1
İbrahim Toruk’un 2008 yılında hazırladığı “Üniversite Gençliğinin Medya Kullanma Alışkanlıkları Üzerine Bir Analiz” isimli çalışmasında ise eğitim çağında bulunan üniversite öğrencilerinin genel olarak medya izleme alışkanlıkları ortaya konmuştur. "Bu araştırma öğrencilerin gelir seviyesi ve cinsiyet farklılıklarının medya izleme alışkanlıkları ve beklentileri üzerinde önemli tesirlerinin olduğunu göstermiştir."2
"Yaşar Erjem ve Mustafa Çağlayandereli’nin “Televizyon ve Gençlik: Yerli Dizilerin Gençlerin Model Alma Davranışı Üzerindeki Etkisi” isimli araştırmanın konusunu yerli dizilerin gençlerin model alma davranışı üzerindeki etkileri oluşturmuştur. Çalışma İstanbul’da yer alan beş lisede gerçekleştirilmiştir.
Araştırmanın verileri bin yirmi (1020) öğrenciye anket uygulanarak elde edilmiştir.
Araştırma sonucunda gençlerin televizyondaki yerli dizilerden etkilendikleri ortaya çıkmış; katılan her üç gençten ikisinin yerli dizilerdeki dizi kahramanları ya da temel karakterleri modelledikleri ortaya konulmuştur. Model alma davranışı açısından konu
1 Esra Sadi, “Ergenlerin Kimlik Oluşturma Sürecine Televizyon Programlarının Etkileri (Denizli İli Tavas İlçesi Örneği)”, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2007.
2 İbrahim Toruk, "Üniversite Gençliğinin Medya Kullanma Alışkanlıkları Üzerine Bir Analiz", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2008, 19: ss. 475-488.
3
değerlendirildiğinde, gençlerin %72’sinin (yaklaşık her üç gençten ikisinin) televizyon dizilerindeki belli karakterleri model aldıkları anlaşılmaktadır. Gençlerde modelleme davranışı dizi kahramanlarının fiziki ve kişilik özellikleri üzerinde yoğunlaşırken;
modelleme davranışı onların sosyo-demografik özelliklerine göre de farklılaşmaktadır."3
"Türkiye’de ilk defa 18 yaşından yukarı 2000 örneklem kullanılarak bir araştırma yapıldı. “Seks ve Şiddete Dayalı Yayınlar ve İzleyici Eğilimleri Kamuoyu Araştırması”
GENAR tarafından saha çalışması ve bilgisayar dökümü yapılan araştırma, Ankara, İstanbul, İzmir, Adana, Erzurum, Diyarbakır, Antalya, Malatya, Konya, Edirne ve Trabzon illeri ile bu illere bağlı ilçe ve köylerinde gerçekleştirilmiştir. Araştırmada Önemli verilere baktığımızda; “Aşırı Seks Yayınları Ahlâki Değerleri Nasıl Etkiliyor?”
sorusu sorulan kişiler içinde gelir düzeyi yüksek aile fertleri çoğunlukla “Çağdaş Yaklaşım Getiriyor” (% 53.05) ve “Ahlâkî Değerlerimize Herhangi Bir Etkisi Yok” (%
43.41) diye düşünürken, gelir düzeyi orta ve düşük aile fertlerinde ise aşağıdaki cevaplar alınmıştır:
- “Aşırı Seks Yayınları Örf ve Adetlerimize Ters Düştüğü İçin Karmaşık Duygular Yaratıyor” (% 70.62)
- “Cinsel Sapıklığa Yol Açıyor” ( % 40.0) - “Aile Yapısına Zarar Veriyor” (% 61.01)"4
"Televizyon Programlarındaki Şiddet İçeriğinin, Müstehcenliğin ve Mahremiyet İhlallerinin İzleyicilerin Ruh Sağlığı Üzerindeki Olumsuz Etkileri" adıyla hazırlanan ve İhsan Dağ'ın çalışma grubu başkanlığı yaptığı RTÜK Özel Çalışma Grubu Sonucu'nda medya ile ruh sağlığı arasındaki ilişki değerlendirilmiştir. Sonuçlarında, "aşırı şiddet içeren TV programlarının izlenmesinin, saldırganlığı artıran etkenlerden biri olduğu, televizyonlardaki şiddet, müstehcenlik ve mahremiyet ihlâlleri konusunda ortak bir
3 Yaşar Erjem, Mustafa Çağlayandereli, "Televizyon Ve Gençlik: Yerli Dizilerin Gençlerin Model Alma Davranışı Üzerindeki Etkisi", Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2006 C.
XXX No:1, ss. 15-30.
4 Mehmet Mete, Televizyon Yayınlarının Türk Toplumu Üzerindeki Etkisi, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1999, s. 50.
4
biçimde, bunların toplumdaki bireylerin ruh sağlığını son derece olumsuz etkileyebileceği görüşünde oldukları da anlaşılmıştır."5
İbrahim Yenen'in 2005 yılında hazırladığı "Televizyonlarda Yayınlanan Dini Programların İzlerkitlenin Dini Tutum ve Davranışları Üzerine Etkileri" adlı tez çalışmasında amaç; televizyonlarda yayınlanan dini programların izlerkitlenin dini tutum ve davranışları üzerindeki etkilerini tespit etmek, bunlara; cinsiyet, yaş, eğitim durumu, meslek, şehirde kalış süresi, gelir düzeyi gibi değişkenlerin etkilerinin olup olmadığını ve varsa etkilerini din sosyolojisi açısından incelemektir. Sonuç olarak; dini programları seyretme nedeni dindarlık durumuna göre, dindarlığın azalmasıyla bilgi edinme amacının artması şeklinde tespit edilmiş ve dini bilgi düzeyinin azalmasıyla programlardan sonra düşünce ve tutumların değiştiği gözlemlenmiştir.6
3. VARSAYIM VE ALT VARSAYIMLAR 3.1. Varsayım
Tez çalışmamızda ilk olarak teorik çerçeve oluşturulmuş ve konu ile ilgili izah edilmesi gerekli görülen konular izah edilmiştir. Teorik çerçevede ifade edilen hususlar, sahada yapılan anket çalışması ile tespit edilmeye çalışılmıştır.
Temel varsayım şöyledir: " Televizyon, ergenlik dönemindeki lise gençliğinin ahlaki gelişimi ve din algısı üzerinde bilişsel, duyuşsal ve davranışsal yönlerden etkilidir."
3.2. Alt Varsayımlar
1. Cinsiyet ile televizyonun ergen üzerindeki etkileri arasında bir ilişki vardır.
2. Okul adı/türü ile televizyonun ergen üzerindeki etkileri arasında bir ilişki vardır.
5 İhsan Dağ, Televizyon Programlarındaki Şiddet İçeriğinin, Müstehcenliğin Ve Mahremiyet İHL.allerinin İzleyicilerin Ruh Sağlığı Üzerindeki Olumsuz Etkileri, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) Özel Çalışma Grubu Sonuç Raporu, Ağustos 2005.
6 İbrahim Yenen, Televizyonlarda Yayınlanan Dini Programların İzlerkitlenin Dini Tutum Ve Davranışları Üzerine Etkileri -Konya Örneği-, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2005.
5
3. Sınıf seviyeleri ile televizyonun ergen üzerindeki etkileri arasında bir ilişki vardır.
4. Başarı durumu ile televizyonun ergen üzerindeki etkileri arasında bir ilişki vardır.
5. Ailenin gelir durumu ile televizyonun ergen üzerindeki etkileri arasında bir ilişki vardır.
6. Dini bilgi düzeyi ile televizyonun ergen üzerindeki etkileri arasında bir ilişki vardır.
7. Gençler üzerinde etkili olan kurumlar ile televizyonun ergen üzerindeki etkileri arasında bir ilişki vardır.
8. Kullanılan medya araçları ile televizyonun ergen üzerindeki etkileri arasında bir ilişki vardır.
9. Takip edilen program türü ile televizyonun ergen üzerindeki etkileri arasında bir ilişki vardır.
10. Kanal seçimini etkileyen faktör ile televizyonun ergen üzerindeki etkileri arasında bir ilişki vardır.
11. Ergenin televizyonla olan irtibatı ile popüler kültür algısı arasında bir ilişki vardır.
12. Ergenin televizyonla olan irtibatı ile ahlaki değişimi arasında bir ilişki vardır.
13. Ergenin televizyonla olan irtibatı ile eğitim algısı arasında bir ilişki vardır.
14. Ergenin televizyonla olan irtibatı ile kişilik gelişimi arasında bir ilişki vardır.
6
4. YÖNTEM
4.1. Araştırmanın Modeli
Bu araştırma, "Açıklayıcı Alan Araştırması"dır. Açıklayıcı araştırmaların amacı, varolan durumu saptamanın da ötesine geçerek, saptanan durumlar arasında ilişkileri ortaya çıkarmaya çalışıp açıklamaktır.
Tezin birinci bölümünde, televizyon ile din algısı, ahlaki gelişim ve ergenlik ilişkisi teorik olarak izah edilmektedir. Tezin ikinci bölümünde, yukarıdaki araştırma modeli çerçevesinde belirlenen örneklemden anket aracılığıyla toplanan veriler analiz edilmektedir.
4.2.Evren ve Örneklem
Araştırmanın genel evrenini Türkiye’deki tüm ergenler, çalışma evrenini ise Muş’ta liselerde öğrenim gören ergenler oluşturmaktadır. Evrenin tamamına ulaşmak hem maddi açıdan hem de imkân açısından mümkün olamayacağı için bir örneklem seçilmesi gerekmektedir. Ulaşılması daha kolay, maddi imkânları çok zorlamayacak olan ve temsil gücü olduğuna inanılan Muş ili seçilmiştir. Örneklem grubu, Muş’ta farklı liselerde öğrenim görmekte olan ergenlerden tesadüfî örnekleme ile seçilmiş 753 bireyden oluşmaktadır. Çalışma 2015-2016 eğitim-öğretim yılında yapılmış olup lise 9.
Ve 11. sınıfta okuyan toplam 753 öğrenci çalışma grubunu oluşturmuştur. Öğrencilerin sınıflarına göre dağılımları incelendiğinde; %53,4’ü (n=402) dokuzuncu, %46,6’sı (n=351) on birinci sınıfta okumaktadır.
Araştırmamızda örneklem grubunu oluşturan öğrenciler, Muş’taki ergen profilini temsil ettikleri ve farklı özelliklere sahip oldukları öngörülen sekiz ayrı liseden seçilmiştir.
Her kesimi temsil etmesi açısından, bölgeler ve lise türleri göz önünde bulundurularak anket uygulanacak 8 lise tespit edilmiştir. Bunlar; Yaygın Anadolu Çok Programlı Lisesi, Sungu Anadolu Çok Programlı Lisesi, Fen Lisesi, Anadolu Lisesi, İlci İnşaat Kız İmam Hatip Lisesi, Anadolu İmam Hatip Lisesi, Uğur Temel Lisesi, Final Temel Lisesi'dir. Seçilen liselere anket dağılımı, genel toplam içinde okulun öğrenci
7
sayısı da dikkate alınarak tespit edilmiştir. Yine cinsiyet ve sınıf ayrımında da genel toplam oranları göz ardı edilmeksizin oluşturulmaya çalışılmıştır.
4.3.Sınırlılıkları
Araştırmadan elde edilen bulgular, Muş İlinde bulunan ortaöğretim kurumlarının belirtilen liselerinde öğrenim gören lise öğrencilerinden elde edilen verilerle sınırlı tutulmuştur. Araştırma, öğrencilerin doldurdukları anketlerden elde edilen bulgularla sınırlıdır. Araştırma sadece Muş ilindeki belirtilen lise 9. ve 11. Sınıf öğrenciler üzerinde, televizyonun ahlaki tutum üzerindeki etkileri ile ilgili tutumlarıyla sınırlıdır.
Araştırma 2016 yılı içerisinde yapılmıştır ve yapıldığı zamanla sınırlıdır.
4.4. Bilgi Toplama Araçları
4.4.1. Ölçme Aracının Hazırlanması
Bu çalışmada televizyonun ergenin din algısı ve ahlaki değerlerine etkisinin belirlenmesini sağlayacak bir ölçeğinin geliştirilmesi amaçlanmıştır. Ölçme aracı konuya yakın çalışmalarda kullanılan anketlerden ve mülakatlardan yardım alınarak ve oluşan literatür dikkate alınarak oluşturulmuştur.
Elde edilen veriler doğrultusunda 5’li Likert (1: Kesinlikle Katılmıyorum, 2:
Katılmıyorum, 3: Kararsızım, 4: Katılıyorum, 5: Kesinlikle Katılıyorum) türünde 23 madde içeren bir madde havuzu oluşturulmuştur. Kapsam ve görünüş geçerliğinin sağlanması amacıyla hazırlanan ölçek 1 Dil uzmanı, 2 Ölçme ve Değerlendirme ve 2 Alan uzmanı tarafından kontrol edilmiş ve gerekli düzeltmeler yapılmıştır.
Uzman görüşlerinden sonra da 23 madde kalmıştır. Kalan bu maddelerin amaç ölçüp ölçmediğini belirlemek için güvenirlik ve geçerlik çalışmalar yapılmıştır.
Güvenirlik; Ölçeğin Cronbach alfa değeri tüm maddeler için 0,71 olarak bulunmuştur. Literatürde, bir ölçeğin zamanla değişip değişmediğini belirlemek için hesaplanan korelasyon katsayısının pozitif ve yüksek olması gerekmektedir. Dahası
8
ölçekler için bu değerin en az 0,70 olması istenir.7 Bu ölçekte elde edilen değer 0,70 üstünde olduğundan güvenilir olduğu söylenebilir.
4.4.2. Ölçme Aracının Uygulanması ve Verilerin Toplanması
Anket, Uludağ Üniversitesi Etik Kurulu tarafından onay alındıktan sonra Muş İl Valiliği ile Milli Eğitim Müdürlüğü'nden 29.12.2015 tarihinde alınan izinle, örneklem olarak seçilen okullara gidilmiş ve gidilen gün içerisinde okul rehber öğretmenleri yardımıyla öğrencilere dağıtılıp bittikten sonra toplanmıştır. Uygulama Şubat 2016 tarihinde yapılmıştır.
Bu bağlamda; toplam olarak 800 kadar anket formu dağıtılmış, ancak bunlardan 753 tanesi değerlendirilmeye alınmıştır.
4.4.3. Verilerin Çözümü ve Yorumlanması
Uygulanan anketlerdeki veriler kontrol edilerek bilgisayara geçirilmiştir. Veriler SPSS/PC+17.00 program paketi (Statistical Package for Social Sciences) kullanılarak analiz edilmiştir. Sonuçlar tablolar halinde "Bulgular ve Yorumlar" bölümünde değerlendirilmiştir.
7 Ezel Tavşancıl, Tutumların Ölçülmesi ve SPSS Veri Analizi, Ankara, Nobel Yayın Dağıtım, 2002.
9
BİRİNCİ BÖLÜM
ARAŞTIRMANIN KAVRAMSAL VE TEORİK TEMELLERİ 1. ERGENLİK DÖNEMİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ
Bedensel, bilişsel, ruhsal, ahlaki ve toplumsal olarak birçok süreçten geçen insanoğlunun geçirdiği tüm süreçlerin birbirinden önemli olmasıyla beraber "gençlik çağı", "ergenlik dönemi", " bulûğ çağı" olarak adlandırılan dönemin kritik bir öneme haiz olduğu bilinmektedir.
Batı literatüründeki ‘adolescent’ kelimesinin karşılığı olarak kullanılan 'Ergen' sözcüğü, Latincede büyümek, olgunlaşmak anlamında bir süreci belirtmektedir.8 Ergenlik sözcüğüyle çoğunlukla birlikte anılan 'Buluğ' kavramı, sözlükte "ulaşmak"
anlamına gelip, terim olarak "Çocuğun cinsi ve bünyevî açıdan ergenlik dönemine ulaşması"nı ifade etmektedir.9
Birleşmiş Milletler örgütü bu dönem için 12-25 yaş dilimleri arasını kabul ederken10 Yörükoğlu bu dönemin 12-21 yaş dilimlerini kapsadığını11 belirtmektedir.
Ergenlik bireyde gözlenebilen hızlı ve sürekli bir gelişme evresi olarak da tanımlanabilmektedir.
Bireyin gelişim süreci boyunca, çocukluk döneminin bitmesiyle ergenlik döneminin başlangıcından fizyolojik olarak erişkinliğe ulaşıncaya kadar geçen bir gelişim dönemi olarak ergenlik, farklı coğrafi yapılarda farklı yaş dönemlerinde başlayıp biten ve neredeyse bireyin tüm gelişimsel özelliklerini içeren bir süreci belirtmektedir.
8 Haluk Yavuzer, Çocuk Psikolojisi, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1998, s.277.
9 Ali Bardakoğlu, "Bulûğ", DİA, VI, s. 413.
10 Adnan Kulaksızoğlu, Ergenlik Psikolojisi, İstanbul, Remzi Kitabevi, 2000, s.33.
11 Atalay Yörükoğlu, Gençlik Çağı, İstanbul, Özgür Yayıncılık, 1990, s.13.
10
Baymur, ergenlik çağı başlıca gelişim ödevlerini; hızla gelişen ve oranları değişen bedene uyum gösterme, yaşıtlar âleminde bir yer edinebilme, bir meslek seçme ve buna hazırlanmaya başlama, ekonomik bağımsızlığını güvence altına alma. Hayatını kazanabileceği bir meslek sahibi olma yoluna girme, aileden bağımsızlığını kazanma, yetişkinin sosyal statünü erişme, evlenmeye ve aile kurmaya hazırlanma, uygun bir hayat felsefesi ile birlikte kişisel değer duygusunu oluşturma12 şeklinde sıralamıştır.
1.1. Ergenlik Döneminde Fizyolojik ve Cinsel Gelişim
Biyolojik anlamda fiziksel ve cinsel gelişim açısından ergenlik, çocukluk döneminin olgunlaşmamış durumundan yetişkinlik döneminin cinsel olgunluğuna bir geçiş dönemidir. Bu geçiş döneminde, cinsler arasındaki cinsiyet farkları bireyin yaşamı boyunca hiçbir gelişim döneminde bu kadar keskin olmamıştır.13 Ergenler hem olgunluğun getirdiği çalkantı hem de çevrelerindeki karşı cinslerin farkına daha fazla varmayla birlikte fizyolojik ve cinsel gelişmelerin etkisi altına girerler. Bu yeni görünüm karşısında kendilerini tanımlamaya çalışan gençler, süreç içerisinde kaygı, gerginlik ve mutsuzlukla karşı karşıya kalabilirler.14
1.2. Ergenlik Döneminde Zihinsel Gelişim
Gelişim aşamalarında zihin ergenlik döneminde somut düşünceden soyut düşünceye vararak hem kendi hem de diğer durumlarla alakalı farkındalık içerisine girmeye başlar.15 Bunun sonucunda ergenin dış dünya algısı yavaş yavaş değişikliğe uğrar ve ontolojik ve epistemolojik sorgulamalar başlar. Meseleleri neden-sonuç ilişkisi içerisinde değerlendirebilecek yetiye sahip olur. Ayrıca hayatı ve kuralları sorgulama, problem çözme, eleştirel düşünme, idealist olma ve tartışmacı bir yapıya sahip oldukları da bilinmektedir. Bu durum ergenliğin sonuna doğru daha tutarlı bir hal alır.16
12 Feriha Baymur, Genel Psikoloji, İstanbul, İnkılâp Kitabevi, 1994, s. 62.
13 Mustafa Koç, "Gelişim Psikolojisi Açısından Ergenlik Dönemi ve Genel Özellikleri", Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 17 Yıl : 2004/2, s. 234.
14 Hayati Hökelekli, Psikolojiye Giriş, 4 B. , Bursa, Emin Yayınları, 2013, s. 42.
15 Tübitak, "Defterim ve Sıram Aynamdır",Tübitak, Isparta 2013, s. 10.
16 Yaşar Fersahoğlu, M. Akif Demir, Din Eğitim ve Öğretiminde Duygu Eğitimi, 2. B., İstanbul, Çamlıca Yayınları, 2012, s. 68.
11
1.3. Ergenlik Döneminde Duygusal Gelişim
Duygusal gelişimin ilk ve en sağlam temelleri ve ilk psiko-sosyal ilişki aile ilişkilerinde başlamaktadır. Dış dünya ile olan irtibatlar arttıkça, yeni insanlarla tanıştıkça ve yeni ortamlara girdikçe birey, psikolojik ve toplumsal yaşamında bir reaksiyon oluşturarak bunlarla uyum sürecine girmeye başlar.17 Ergenlik döneminde akran grubunun ergen üzerindeki etkisiyle ergen dış dünyaya yönelimini de daha çok duygu üzerinden kurmaya başlar. "Duyguların yoğunluğundaki artış ve istikrarsızlık"
ergenlerdeki duygusal gelişim konusunda dikkati çeken ilk noktayı oluşturmakta ayrıca duygusal dalgalanmalar; karşı cinse âşık olma, çekingenlik, aşırı hayal kurma, yalnız kalma isteği ve çabuk heyecanlanma gibi duyguları da beraberinde getirmektedir.18
Her gelişim döneminde olduğu gibi ergenlik döneminin de belli başlı bazı genel özellikleri bulunmaktadır. Ayrıca dönemin başında veya sonunda bazı duyguların yönlerinin değiştiği ya da azalıp- çoğaldığı da görülebilmektedir. Birkaçını belirtilecek olursak; ergenler duygularını uçlarda yaşarlar, aynı olaylara verdikleri tepkiler zamandan zamana değişebilmektedir, cinsler arasında yakınlaşma eğilimi ortaya çıkmaya başlar, aşırı hayal kurarlar ve sosyal bir hayat yaşamaktan ziyade kendileriyle baş başa kalmak isterler.19
1.4. Ergenlik Döneminde Ahlakî Gelişim
Çocukluk döneminin somut durumundan çıkan ergen, ahlâkî değerlerin farkına vararak ve varlığının neliğini anlamlandırmaya çalışarak; ahlâkî değerleri benliğinin bir parçası haline getirip gelişmektedir. Bireyin, kişisel bir değer sisteminin varlığının farkına vardığı dönem20 olarak nitelendirilen ergenlik döneminde bireyin kendini tanıma ve hayattaki amacını belirleme konusundaki ciddi sıkıntılarını, arayışlarını ve soruları bulunmaktadır. Bu sorulara cevap vermek için genç insan tatmin edici bir hayat felsefesi bulma ve "kimlik" kavramıyla irtibat kurmaya ihtiyaç duyacaktır.21
17 Yavuzer, a.g.e., s. 283.
18 Mustafa Koç, a.g.e., s:231.
19 Adnan Kulaksızoğlu, Çocuk ve Ergen Eğitiminde Anne- Baba Tutumları, 2. B., İstanbul, Timaş Yayınları, 2011, s. 103-107.
20 Koç, a.g.e., s.236.
21 Hökelekli, Psikolojiye Giriş, s.45.
12
Zihinsel gelişim ile birlikte ilerleyen ahlaki gelişim, dinî gelişimle de doğru orantılıdır. İkisi birbirini hem desteklemekte hem de olgunlaştırmaktadır.22
1.5.Ergenlik Döneminde Sosyal Gelişim
Bireyin olumlu bir kimlik duygusu geliştirebilmesinde daha önceki gelişim dönemlerinde kazanmış olduğu kişilik özelliklerinin önemi büyüktür. Bununla birlikte gerek anne babalar ve öğretmenler gerekse gencin çevresindeki diğer önemli gördüğü bireyler, ergenlerin yeni rolleri araştırmalarına izin vermelidir. Bu tür yeni rollerin sağlıklı bir biçimde araştırılması ile ergenlerin yaşamlarında daha olumlu yönelimlerle daha olumlu bir kimliğe sahip olabilecekleri unutulmamalıdır.
Ergenlik dönemindeki birey bu dönemde kendi kimliğini bulma yolunda adımlar atarken bir yandan da başkalarıyla ilişkiler kurmaya ve topluma karışmaya başlar.
Toplumsallaşma anlamında çalkantılar yaşayan birey bu dönemi sağlıklı bir şekilde geçirirse güven ve dostluk konusunda kriz ya yaşamaz ya da daha rahat atlatır. Aksi durumda, başkalarıyla ilişkilerinde sorun yaşayan genç, kendini psikolojik anlamda yalnız hissedebilir ve bu durum beraberinde "toplumdan yalıtılmışlık ve terk edilmişlik"
duygularını getirebilmektedir.23
Toplumun tüm kesimleriyle olan ilişkisi ergen için önemli ve kıymetli olsa da, kendi akranlarıyla olan iletişimi aileleriyle olandan çok farklıdır. Akranlarıyla iletişimde
"eşitlikçi sosyal ilişki kurmayı, güvenli davranış göstermeyi, kendi düşüncesini ifade etmeyi, başkalarının fikirlerini hoşgörü ile karşılayabilmeyi" öğrenerek, bu deneyimlerle kendini tanıma ve değerlendirme imkânı bulmaktadır.24
2. ERGENLİK DÖNEMİNDE DİNİ GELİŞİM VE DİNDARLIK
İnsanın dini gelişiminde her dönem merak duyularak araştırılsa da, gençlerin dinî yaşantı ve davranışlarını bilimsel yöntemlerle anlama çabası geçen yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. O tarihlerde Starbuck ve Hall gibi A.B.D.'li bazı bilim adamları anket formlarıyla, gençlerin kendi ifadeleriyle, onların yaşadıkları bazı dinî
22 Abdülkerim Bahadır, "Ergenlik Döneminde Dini Gelişim Aşamaları ve Temel Değişmeler", Ribat Dergisi, S. 293, 2007.
23 İbrahim Gürses, M. Âkif Kılavuz, "Erikson’unPsiko-Sosyal Gelişim Dönemleri Teorisi Açısından Kuşaklararası Din Eğitimi ve İletişiminin Önemi",UÜİFDergisi, C. XX, S. 2, 2011, s.157-158.
24 Hökelekli, a.g.e., s.47.
13
tecrübelerin sistemli bir tasvirini yaparak bilgi birikimi yapmaya başladılar. Yapılan araştırmalarla beraber araştırmacılar gençlerin, "yüksek bir dinî potansiyelle birlikte, dinî kararsızlık, şüphe ve arayış ve buna bağlı olarak dinî değişim ve dönüşümler"
içerisinde olduklarını bulmuşlardır. Buna göre ergenlik dönemi "dinî uyanış ve bilinçlenme; geleneksel değerlere karşı tenkit, tepki, şüphe ve güvensizlik tutumlarının gelişmesi, yeni dinî arayış ve tercihlere yönelme, geçici ya da uzun süreli dine ilgisizlik ya da dinî bir grup veya cemaat içerisinde kendini bütünüyle dine verme… gibi" bilinç durumlarının ve davranış şekillerinin bulunduğu bir süreci barındırmaktadır.25 Dinî ilginin en çok geliştiği ergenlik döneminde birey İlahi varlık, yaratılış, cennet, cehennem, kader, melek, cin gibi konular üzerinde devamlı düşünmekte ve bu konularla ilgili kafasında oluşan sorulara cevap aramaktadır.
Din ile ilgisi daha çok bilişsel düzeyde olan ergenlerin düşüncelerini zaman zaman değiştirebildikleri ve dine karşı çok ilgisiz kalabildikleri görülmektedir. Ancak bunun yanı sıra dini ilginin en çok geliştiği dönemin de ergenlik dönemi olduğu, bu ilgiyle beraber gencin İlahi varlık, cennet vb. konular üzerinde kafa yorduğu ve bu konularla ilgili sorulara cevap aradığı bilinmektedir. Yani, bir dünya görüşü oluşturma ve hayatı anlamlandırmada dinin dikkat çeken yüzü genci etkilemektedir.26
2.1. Dinî Gelişimi Etkileyen Temel Faktörler 2.1.1. Bilişsel Faktörler
Dinin temel kavramlarından "Tanrı" kavramı başta olmak üzere birçok kavram ve konular soyut özelliklere sahiptir. Dinde bulunan kavramlarla bağlantıyı kurabilmek için gerekli soyutlama kabiliyetine sahip olunması zorunludur. Ergenlik dönemiyle beraber genç, çocukluk dönemindeki somut düşünceyi aşarak soyut düşünce düzeyine ulaşır. Böylelikle dindarlıkta şuurlu bir gelişim oluşmaya başlar. Bu gelişme, sadece bilişsel gelişimle sınırlanmayıp, hem ruhsal hem de sosyal gelişmeyi etkileyerek bütünlük içerisinde zuhur etmektedir. Ruhî farkındalık ile kendini ve dünyayı anlamlandırmaya çalışan ergen, hem iç dünyasındaki hem de etrafındaki olguları daha farklı ve daha dikkatli incelemeye başlayacaktır.27
25 Hökelekli, Çocuk, Genç, Aile Psikolojisi ve Din, İstanbul, Dem Yayınları, 2009, s. 73.
26 Hökelekli, Din Psikolojisine Giriş, İstanbul, Dem Yayınları, 2010, s. 111.
27 Faruk Karaca, Din Psikolojisi, Trabzon, Eser Ofset Matbaacılık, 2011, s. 171.
14
2.1.2. Bireysel Faktörler
Bireysel faktörlerin başında yer alan 'Bireyleşme' kavramı çoğu noktada dindarlaşma ile çakışmakta ayrıca farklı ve ayrı bir birey olma sürecini ifade etmektedir.
Bireyleşmenin sonucunda oluşan kimlik ise 'kararlı bir kendilik' tanımı oluşturmayı sağlamaktadır. Buna göre, dinî kimlik, dini inanç ve kişilik arasında bir köprü kurarak az çok kararlı hale gelen kendilik anlamını ifade etmektedir.28
Bireyin pek çok yönden seçimler yaptığı ergenlik dönemi, karmaşık yapısı itibariyle oldukça sorunlu bir dönemdir. Birey, hayatındaki her alanla özelde de din ile alakalı ilk bilinçli kararlarını bu dönemde vermeye başlar. Hayatın anlamına dair varoluşsal sorunlar da ilk olarak bu dönemde sorulur.29 " Ben kimim? Niçin buradayım?
Hayatın amacı nedir? Neye inanabilirim? Neye değer verebilirim? Nasıl yaşamalıyım?"
soruları, ergenin devamlı sorguladığı ve cevabını bulmakta çokça zorlandığı alanlardır.30 Artık bir birey olarak hayatını sürdürmesi gerektiğinin yavaş yavaş farkına varan ergen, dini anlamda da bir bireysel farkındalık ile karşı karşıya gelerek kendi dini kimliğini oluşturmanın ilk adımlarını atmaya başlamaktadır.
2.1.3. Sosyal Faktörler
Sosyal ilişki örüntüsünün çocukluk dönemiyle karşılaştırılamayacak kadar çok genişlediği ergenlik dönemindeki birey, genişleyen sosyal çevreye uyumda zorluklar çekebilmektedir. Bu sosyal ilişki örüntüsünün genişlemesi dinî gelişim için avantaj olabileceği gibi dezavantaj da oluşturabilir. Ergenin irtibat içerisine girdiği çevrenin özellikleri ve çevredekilerin kendi aralarında tutarlı olup olmama durumları ergeni çatışmaya sürükleyebilir. Bu dönemde aile, öğretmenler ve arkadaşlardan oluşan bir çevre olsa da en güçlü etki, akran veya akran gruplarından gelmektedir.31 Özellikle bağımsız olma duygusu, bireyin aileden çok dış çevreye ve özellikle de arkadaş çevresine yönelmesini sağlar. Bu yöneliş, zamanla örnek olduğu düşünülen kişilerle özdeşleşme süreciyle devam eder.32
28 Karaca, a.g.e., s. 172.
29 Ali Köse, Ali Ayten, Din Psikolojisi, 2. B., İstanbul, Timaş, 2012, s. 117-118.
30 Karaca, a.g.e., s. 172.
31 Karaca, a.g.e., s. 173.
32 Yörükoğlu, a.g.e., s. 30.
15
Dini gelişim süreci içerisindeki gençler, sosyal çevrelerindekilerin ve özellikle de arkadaşlarının dini anlayış ve yaşayışlarından etkilenerek, kendilerine göre dini anlamaya çalışırlar. Çevreleriyle olan etkileşimler ve özdeşleşmeler ergenlerin dinî yaşantılarındaki önemli bir basamağı oluşturmaktadır.33 Bu yüzden ergenlik dönemindeki bireye hem ailelerinin hem de eğitim kurumlarının iyi rol model olmaları ve onlara rehberlik etmeleri çok önemlidir.
2.2. Ergenlik Dönemi Dinî Gelişim Karakteristikleri 2.2.1. Dinî Şuurun Uyanışı
Duyular üstü alanla alakalı bir yönelim içerisine giren ergen zihni, artık maddi ve manevi birçok olgu hakkında bilgi sahibi olmaya başlar. Yetişkinler kapasitesinde düşünebilecek seviyede olan ergen, hem çevrede olup bitenleri hem de insanlığın ilk anından bu yana tüm insanları hem bireysel hem de toplumsal olarak ilgilendiren tabiatüstü konuları algılamaya başlar. Böylece, ergen, olanları idrakten ifade edilmeye doğru yönelterek dinî iman şuurlu bir hal almaya başlar. Ancak bu dinî şuurun uyanışı hem zihin gelişimi hem de ruhi yapının işleyişiyle ortak bir biçimde zuhur etmektedir.34
Soyut düşünce yeteneğinin gelişmesiyle dinî duygu ve düşünceler bilinç ve irade seviyesine çıkmaktadır. Bu yükselme ergenin kişiliğini etkileyen ve oluşturan önemli bir durumdur.35 Gençlik döneminde kişi çevresinin ve kendinin farkına daha çok varsa da, bu dönemde de bazı taklidi durumlar devam etmektedir. Ancak bu dönemdeki taklit, modeli örnek almaktan ziyade davranış odaklıdır yani bütüncüllükten ziyade sonrasında kendi kişilik modelini de oluşturmasına yardımcı olacak parçalı bir yapıya sahiptir.36
2.2.2. Görev ve Sorumluluk Bilinci
Bulûğ dönemine girmiş genç, hem iman esasları, ibadetler vb. sorumluluklar hem de dinî, hukuki düzen ile alakalı haklardan faydalanma bakımından ehliyet sahibi olduğu belirtilmektedir. Bulûğ ermekle birlikte genç varlık âlemini anlamlandırmaya ve
33 Mehmet Akif Kılavuz, Ergenlerde Özdeşleşme ve Din Eğitimi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Bursa, 1993, s. 125-126.
34 Hökelekli, Din Psikolojisi, 9. B., Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011, s. 267-268.
35 Abdülkerim Bahadır, a.g.e., s. 293.
36 Turgay Gündüz, İslâm Gençlik ve Din Eğitimi, İstanbul, Düşünce Kitabevi, 2003, s. 175- 176.
16
ona karşı sorumluluk bilinci içerisine girmeye başlar. Böylece genç, olanlardan haberdar ve yaptıklarının sorumluluğunu bilen bir kişi olma yolunda adımlar atar.37
Gelişim süreci içerisindeki birey, ergenlik dönemiyle beraber görev ve sorumluluk bilinci içerisine girmeye başlar ve çevre bu konuda beklenti oluşturur.
"Nitekim modern araştırmalarda da ergenlerin, başkalarının hayatlarında bir değişiklik yapabileceklerini, topluma ve insanlığa olumlu bir tarzda katkıda bulunabileceklerini, takdir edildiğini ve kendisine ihtiyaç duyulduğunu, dünyayı içinde yaşanacak daha iyi bir yer yapma hususunda yaşamsal bir görev üstlendiğini görme ihtiyacı içinde oldukları tespiti yapılmıştır."38
2.2.3. Dinî Şüphe ve Tereddütler
Hem "dinî uyanış ve bilinçlenme" hem de "dinî şüphe ve kararsızlık" dönemi olarak bilinen39ergenlik döneminde yaşanan dini şüphelerle ilgili tecrübeler dini yaşayışın olgunlaşmasına katkıda bulunmaktadır. Genelde arayışa dayandığı söylenen gençlik dönemi dinî şüpheleri, dini ilgilerin ortaya çıkmış başka bir halini ifade etmektedir. Bu yüzden, dini ilgiler ve dini şüpheler ergenlik sürecindeki ve özellikle de sonrasındaki dini tercihleri doğrudan etkilemektedir.40
Ergenlik dönemi içerisinde bulunan gençler göz önüne alındığında dini şüphe ve kararsızlıkların temelde iki özelliği göze çarpmaktadır. Bunlarda biri "duygusal"
oluşları; diğeri de, "doğrudan din ile ilgili olmayan başka sahalardaki uyumsuzluk ve çatışmaların ifadesi" oluşlarıdır.41 Ergenlerdeki bu duygusal dini şüphe farklı araştırmalarda da kendini göstermektedir. "W. Smet'in Belçikalı geniş bir katolik ergen toplumu üzerinde gerçekleştirmiş olduğu bir anketine göre, % 44'ünün şüpheleri Allah'ın varlığı, % 27'sinin genel olarak katolik bazı özel dogmalar hakkındadır."42 Melicî'nin Mısır’da yaptığı araştırmalarda ise şüphe konuları "Günâh-sevap meselesi,
37 Bardakoğlu, "Bulûğ", DİA, C. VI, s.414.
38 Gündüz, a.g.e., s.171-173.
39 Bkz. Belma Özbaydar, Din ve Tanrı İnancının Gelişmesi Üzerine Bir Araştırma, İstanbul, Baha Matbaası, 1970, s. 57.
40 Abdülkerim Bahadır, "Ergenlik Döneminde Dinî Şüphe ve Tereddütler", Gençlik Din ve Değerler Psikolojisi, (ed. Hayati Hökelekli), Ankara, Ankara Okulu Yayınları, 2002, s. 255-256.
41 W. H. Clark, "Ergenlik ve Gençlik Çağında Din", (çev. M. Dağ), Eğitim Hareketleri Dergisi, C.XXII, S. 256-257,1976,s.20.
42 Antoine Vergote, "Ergenlikte Din", (çev. Erdoğan Fırat), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi C. XXIV, s. 589.
17
yaratılış, kaza- kader meselesi, Allah'ın varlığı meselesi, kadın- erkek eşitliği meselesi, ahiret hayatı, din ve fizik ilimleri arasındaki çatışma" şeklinde sıralanmıştır.43
Ergenlerin hepsi şüpheyle karşılaşmakta ancak her biri bu şüpheye karşı farklı tepkiler vermektedirler. "Kendilerinde şüphe uyandıran konuları kitaplardan bizzat araştırmaya girişenler en yüksek oranı teşkil etmektedir (Erkekler % 31,2; kızlar % 21,7). Bu araştırmayı çevrelerinde dinî bilgilerine güvendikleri kişilere başvurmak suretiyle gerçekleştirenler de önemli bir nispettedir ( erkekler % 27; kızlar % 24,2).
Arkadaşlarıyla bu konuları tartışarak ( erkekler %16; kızlar % 25,7) veya din bilgisi öğretmenine sorarak (erkekler % 5,4; kızlar % 9,1) konuyu çözüme kavuşturma çabasında olanlar da vardır."44"Allah'a sığınma ve O'ndan yardım dileme, bilgisine güvenilen şahıslara açılma, dini nitelikli yayın yapan medya araçlarını takip etme" en fazla tercih edilen dini şüphe çözme yolları olarak sıralanabilir.45
2.2.4. Çelişki ve Çatışmalar - Suçluluk ve Günahkârlık Duygusu
Hem bireysel hem de toplumsal açıdan çokça çatışmanın yaşandığı ergenlik döneminde gençler, kendilerinden beklenen ile kendi istekleri arasında bir çelişki içerisine düşerler.46Ergenlik dönemiyle beraber gelen cinsel duyguların doyum isteme durumu ile dinin buluğ çağına girmiş bireyden talep ettiği emir ve yasaklar arasında bocalayan genç, bu gerginlik ile suçluluk ve günahkârlık psikolojisini tatmaya başlar.
Ayrıca, gencin kişiliğinin oluşumuna destek veren ideal ben algısı ile yaşanan olaylar ve gözlenen durumlar arasındaki uyumsuzluk da suçluluk ve günahkârlık duygularını oluşturur.47
Bir diğer taraftan bakıldığında ise, ergenin bilişsel anlamda kapasitesinin artmasıyla birlikte "bağımsızlık ve güçlülük" duygusu da hareketlilik gösterir. Bu hareketlenmelerle ilk karşılaşan ebeveynler ile ergenler arasında çatışmalar çıkmaktadır.
Yaşanan çatışmalar dini bulanımın kaynağını oluşturmaktadır. Ayrıca bağımsızlık
43 Bkz. H. Hökelekli, Ergenlik Çağı Gençlerinin Dinî Gelişimi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Bursa 1983, s.58-62; Kemal Çağlar, "Ergenlik Çağındaki Gençlerin Dinî Şüphe ve Tereddütleri"(Yayınlanmamış Bitirme Tezi), UÜİF, Bursa 1986, s. 31-36.
44 Çağlar, a.g.t., s.43-46.
45 Karaca, a.g.e., s. 171.
46 Engin Gençtan, Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar, 13. B., İstanbul, Remzi Kitabevi, 1997, s.105.
47 Gündüz, a.g.e., s. 185-186.
