M İ M A R İ N İ N ÜÇ D Ö N Ü M N O K T A S I
Yazan: Y. Mimar Naci Meltem
İlk insanlar ağaçları kesmek için kendilerine aletler yapmağa muvaffak olunca o zamana kadar iskan ettikleri mağara veya melce'lerini terk ede-rek kendileri için bir mesken inşasını düşünmüş-lerdir. Bu meskenler medeniyet tar hinin devirle-rine göre muhtelif ist halelere uğramıştır. İlk çağ-larda iskân mıntakalan iklimlerin'n ve tabiî kay-naklarının, sonraları ise senayiin terakkiyatınm bu istihalelere müessir olduğunu görürüz. Bu geri çağ-lardan zamanımıza kadar insanlar kendileri için tedariki mükmün olan malzemeyi kullanmak sure-tile inşa usulleri aramışlardır. Uzun asırlar inşaat-ta kullanılmış olan malzeme çok mahdud kalmış taş ile ağaç ilk zamanlarda kullanılmış ise de demi-rin inşaata girmesi çok zaman sora mümkün olmuş-tur. Bu malzemenin evsafı hakkında bizim b'ldi-ğimiz malûmata sahip olmamakla beraber eski insanlar taşı tazyike mukavemet etmek üzere bir çok asırlar muvaffakiyetle kullanmışlardır.
Taş inşaat, san'at tarihinde, şanlı ibir devir yaşamıştır.
Eski Yunanlılar uzun süren san'at hayatı de-virlerinde inşa usûl ve şekillerine karşı kıskanç bir merbutiyet göstermişlerdir. IBilâhere, Romalılar Yunanlıları taklid etmiş- olmakla beraber, hakimi-yetleri ve kuvvetli sinaî imkânları dolayısile Yu-nan san'atmdan daha mütekâmil bir san'at vücude getirmekten ziyade ihtişam ve azamet ile Yunan san'atına tefevvük edebilmişlerdir. Kemerin inşaa-ta tekrar ithalinden dolayı dafia'yı karşılamak üzere yapılan cesim ayaklar o zamana kadar Yunan san'atındaki çok ince ahenge alışmış olan gözlere muazzam ve muhteşem b;r te'sir yapabilmiş ise de
hiçlbir zaman Yunan san'atındaki hatların ve nis-petlerin ahenk ve safiyetine vasıl olamamıştır.
Mısırlıların, Asurilerin, İbranilerin nisbetle-rinin ahengi ve tatbikatmdaki mükemmeliyet iti-'barile takdirle seyrettiğimiz ve ibir kısmı, asırların ve insanların tahribatından kurtularak zamanımıza kadar gelmiş olan eserlerinde, taşı tüm olarak -yek'pare - kullanmış ve esasen az olan faslı müş-tereklerde ise hiç harç istimal etmemiş oldukları-nı görürüz.
Milâttan dokuz asır evvel Etrüksler Yunan-lılardan öğrendikleri usûlleri İtalyaya ithal etmiş-ler ve büyük yekpare taşların nakli için fazla kül-fetten ve büyük masraflardan azade kalmak için
buldukları küçük taşlardan kemer örmek suretile ilk def'a olarak kireç harcı kullanmışlar idi. F lha-kika iptidaî insanlar kalker taşlarının yakıldığı za-man kendi kullandıkları kil gibi bir hamur haline gelmek üzere su mas eder evsaf kazandığını gör-mekle ıbunu kullanmışlardır. Fakat Etrüskleırden evvel kirecin binaların taşlarını yekdiğerine yapış-tırmak için tatb:kat sahasına girmemiş olduğu
an-laşılmaktadır.
Az mütehassis işçiye malik olmalarına muka-bil çok m ktarda esirlere sahip olan ve harç ve ufak taşlardan müteşekkil inşaatı çok kullanmış olan Romalılar yanar dağların bir nevi külü me-sabesinde olan puzzolanın, kireç ve kum ile karış-tırılması ile su içinde sertleşerek kaya mukaveme-tine muadil bir sertlik iktisap ettiğini de biliyorlar ve kiremitlerin toz haline getirilmesi ile elde edi-len ve puzzolan yerin kullanılan maddeye de çi-mento diyorlar idi. Uzak memleketlerden getirilen pahalı ve iyi cins yekpare taşlardan müteşekkil in-şaatın faslı müştereklerinde ise kurşun levhalar istimal ediyorlardı.
Roma imparatorluğunun sukutunu takibeden devirden sonra, dinî kaynaklardan gelen Roma san'-atı ile Roma mezaliminin te'sirini ruhlarından sile-ni emiş olan insanlar, Cluny rahiplerisile-nin yesile-ni bir tarzı mimariyi meydana koyabildikleri zamana kadar inşa san'atının bir durgunluk ve müphemi-yet devri geçirdiğini görmüşlerdir. Ecsamın muka-vemeti bilgisinin ilk d e f a olarak tatibik sahasında göründüğü devri, Alman kültürü ile münasebeti olmadığı halde, Gotik ismi verilmiş olan tarzı mi-marinin tatbik edildiği zaman olarak kabul etmek doğru olur. On sekiz asırlık bir müddet zarfında bir tahavvüle uğramamış olan yarım daire kemer ve gotik tarzı kemerin ofival kemer şekline
inkı-labındadır ki binaların tertip ve taksimatında de-ğişikliklerin yapılması mümkün olmuştur.
İnşa san'atinde göreneğin hilafında bir mi-mari şekil karşısında kalan efkâri umumiyenin bunu san'atte bir inkilâp veya zevki selimde bir türedi ad etmeğe mütemayil olduğunu (görürüz. Ne-tekim gotik san'atına, ağır kütlelere gözleri alış-mış olan o devir insanlarının barbar kelimesine mu-adil olan Gotik ismi vermiş olmalarını bu sebepten ileri gelmiş olması çok muhtemeldir.
bir göz ile oranmış olsa bu istihalenin ilim sayesin-de inşaat malzemesinin evsaf ve istimaline ait ma-lûmat sahasındaki terakkiyatm tabiî bir neticesi ol-duğunu görmekte geçikmiyecektir.
Bu zaviyeden bakılınca yeni inşai tasavvur-ların tahakkuku için ilmin san'ate yaptığı yardım-lar sırasında göze çarpan tezadyardım-ların sertliğine rağ-men mimari tarihinde bütün inşai şekillerin yek-diğerine zinc'rleme takip ettiği görülür.
İkinci safhaya göz atacak olursak:
İnşaat tekniğinde çeliğin kullanılmasında da o zaman muasırlarının itirazları evvelce Gotik san'atma karşı gösterilenden az olmamıştır. Bü-yük bir emniyet havası içinde üzerinden geçtikleri ağır kagir köprülere gözleri alışmış olanlar, boşluk-ta muazzam örümcek ağlan gibi asılı görünen çelik köprüleri görünce bunlarda artık muvazenet kai-delerinin tatbik edilmediğine hüküm etmişlerdir. Çeliğin evsaf ve inşaat sistemi hakkındaki sathı malûmata sahip olduktan sonradır ki efkârı umu-miyede bunların sağlamlığı hakkında emmiyet his-si uyanabilmiştir. Çelik de taş gibi her maksada uygun gelen bir malzeme olmak vasfını haiz ola-mamıştır.
Bu malzemenin istimalini tahdid etmiş olan maliyet fiatmın yüksekliği olmutur. Çelikten yal-nız cerre maruz olduğu zaman muayyen emmiyet haddine kadar azamî radıman alınır. Fakat inhina ve tazyika maruz bırakıldığı zaman bu azamî rand-man azalır. Altı milimetre kutrunda bir çubuk na-zarî olarak üç yüz kilo cer veya tazyike mukavemet etmesi lâzım gelir ise de hakikatta ancak çerde bu kuvvete dayanır; tazyike gelince, yarım metre bir irtifaı haiz olunca yana doğru eğilmeden dolayı -flambajdan - bükülür.
Cer ve tazyike maruz çelik miktarı aşağı yu-karı yekdiğerine müsavi Ibir kafes kir'şde flambaj-dan dolayı tazyike maruz aksama %50 bir ilâve ya-pılır ise heyeti umumiyede %25 nisbetinde bir faz-lalığın ıhasıl olduğu görülür ki bu da maliyet kıy-metini yükseltmiş olur. Çeliğin tazyike karşı kifa-yetsizliği - taşın cerre karşı olan kifakifa-yetsizliği gi-bi - bu malzemenin inşaatta cezrî olarak kullanıl-masını iktisadî olmadığını gösterir. Şu halde taşın tazyike ve çeliğin de cerre karşı olan mukavemet-lerinin birleştirilmesine yani beton armenin doğum
tarihine gelmiş olduk.
Burada, herkesin az çok bildiği beton arme-nin tarihçesinden bahsedecek değil'z. Evvelce Go-tik tarzına ve çelik inşaata karşı gösterilen hoşnud-suzluk ve emniyetsizlik beton armenin ilk tatbi-katı görülmeğe başladığı zaman demir inşaat se-nayii ile yeni sistem arasındaki yekdiğerini çeke-memezlik suretinde tecelli -etmiş oldu. 1914 . 918 harbinde millî müdafaa noksanlarına teşkilâtlarını hasretmiş olan demir sanayi trüstleri umumî har. de tahrifb edilmiş olan şehirlerin kalkınmasında
beton armenin geniş mikyasta kullanıldığını gö-rerek buna karşı durmak istemişlerdir.
Beton armenin terakkiyatını takip edersek bu bilginin öncülerinden olan Fransız mühendisi (Hennet>ique) in beton armeyi ilim, senayi ve ti-caret sahasına ithal etmiş olduğunu görürüz. Bu gün beton arme bir inşa tarzı olmakla kalmamış, dünyanın en mühim ve kuvvetli senayi unsurlarm. larmdan biri haline gelmiştir. Binlerce mütehassis işç'nin geçimini te'min etmiş, terakkîsî îçîn kendî-) sine lüzûmlu diğer senayi şubelerinin ilerlemes'ne yardım etmiş, ilim müesseselerine girerek buralar, da mühendisler, şantiye şefleri ve usta basıların yetiştirilmesine amil olmuştur.
Geçmişde olduğu gibi, terakkisi için esasen malûm olan bilgilerden istifade edecek yerde o za-mana kadar doğruluğu kabul edilmiş olan nazari, yelerin k'fayetsizliğini görerek ilim adamlarından daha yeni kat'î ve vazıh nazariyeler istemiştir.
Elâstikiyet ve tağyiri şekil nazariyelerinin derinleştirilmesini mucip olarak tatbikat sahasının daha genişlemesine amil olmuştur. Çimento sena. yiinin verdiği çimento, evsaf ve tenevvüünü gayri kâfi görerek, istimal edilecek maksatlardaki husu-siyetlere göre muhtelif evsafda çimento istihsalini de mucip olmuştur.
Beton armenin san'at sahasındaki yaptığı in-kılâp daha az ehemmiyetli olmamıştır. Görünüş itibarile taşa çok benzemekle beraber, taşın müva. zenetine tevafuk etmeyen bu yeni maddenin eşka. linin gözlere verdiği te'sir çok şaşırtıcı olmuştur.
Bu sebepten dolayıdır ki beton armenin ken-dine mahsus olan bediî şekli uzun zaman inkâr edil-mek istenm'ş ve beton arme binaların cepheleri eskiden olduğu gibi Türk, Yunan veya renesans tarzında süslenmiştir.
Taş ve demir inşaatın istihalelerini gizliyebîl. miş veya bariz şekilde meydana koymuş olan tez. yinatm beton aı-mede kullanılmaması hatlarının sadeliği ve tentizliğile yeni şekillerin çıplak olarak meydana çıkmasını bu yeni san'atm ak!ı selim ve zevki selim kanunlarına uygun olduğunu bize gö>-termiştir. Bu tarzı mimarî bu günkü medeniyetimi-zin müfit ve ihtişamlı vaziyeti ile kendi ihtiyaç-larını karşılıyab;lmek için ilim ve san'at ile ne
de-rece mücehhez bulunduğunu müstakbel asırlara göstermiş olacaktır.
Ibu hususiyetleri hemen hemen çelik inşaatta gö-remeyiz.
Diğer tarafdan, kalıp masrafları, zati sıkleti-nin fazlalığı, fazla yer işgal etmesi giibi çelik inşa-atte bulunmıyan külfetlerin olduğunu da müşahe-de emüşahe-deriz. Her iki inşaat sisteminin gayesinin, ken-dilerine atfedilen mahzurları haddi asgariye indir-mek olduğu şüphesizdir.
Çelik senayii bu sahada çok terakkiler kayıd etmiş bulunuyor. Paslanmaya karşı madenin mu-hafazası için artık satıh üzerinin boya ile tila edil-mek suretile madenn korunmak istenmesi terk edilmek üzeredir. Paslanmaya karşı aranılan tar-zı hal maden'n terkibini değiştirmek suretile pas-lanmaz çelik imalidir. En fazla pas te'sirine maruz itthad ve perçin perlerinin arzettiği mahzurlar son seneler zarfında mühim terakkiler kaydetmiş olan elektrik kaynağı sayesinde ortadan kalkmış bulunmaktadır.
Çelik senayiinin kaydettiği en mühim terakki, yalnız maliyet fiatının ucuzlatılmasında değil ay-ni zamanda sikletiay-nin azalmasını mümkün kılan yüksek evsafda çelik imâlindeki muvaffak-yette ol-muştur.
Elektronlar ve elektrik kaynağının demir in-şaatta tatbiki ek mahallerinde maktam zayıflama-sı mahzurunu ortadan kaldırdığı gibi bu suretle sik-let bakımından da %15 bir tasarruf imkânım mucip olmuştur.
Çelik inşaatta mafsalli kabul edilen düğüm noktalarının hakikatta, nazari mafsalı h çbir za-man tahakkuk ettiremedikleri ve bunun hesabatm bir hal çaresine bağlanabilmesi için kabul edilmek zorunda kalınmış bir mecburiyet olduğu inkâr edi-lemez. Elektrik kaynağı sayesinde, çelik inşaat yek-pare bir manzume haline gelerek, daima fazla mas-rafı icab ettirmiş olan üçgen şekillerinden de kur-tulmuştur. Çelik inşaata nazaran beton anmenin daha ağır olduğu itirazına gelince, bunun umumi-yetle teşmiline imkân yoktur. Bir binanın iskeleti - karkası - mevzu bahis olunca, temel kısmını hariç bırakacak olursak ortada bir dıvarlar, döşeme, çatı kalır. İskeletin çelik veya beton arme olmasının hey'eti umumiyenln sikleti üzerindeki nisbetî pek-cüz'idir. Mühim sikletler döşeme ve du-varlardan gelir. F-lvaki beton arme dö-şeme arasında mühim siklet farkı var ise de birçok faydalarından dolayı esasen çelik iskeletli binaların döşemeleri beton arme olarak yapılmaktadır. Beton arme döşeme-lerin çok ses nakil etmesi mahzuru ise tavan-lar için senayiin dünya piyasasına arz ettiği birçok modeldeki içi boş tecrid malzemesi sayesinde artık mevzu 'bahis olmıyabilir.
Kalıp masraflarının maliyeti çok yükselttiği itirazlarına gelince standardize edilmiş inşaatte de-mir kalıpların beş yüz kerre kullanıldığı
söylene-bilir. Diğer tarafdan kalıpların, hararet ve sesin intişarına mani olacak evsafda levhalarla yapıla-rak bunların betonun dökülmesinden sonra yerle-rinde bırakılması suretile kalıp masrafı ile büyük bir konfor te'mini cihetine gidilmektedir. Yazımızı bitirmeden evvel beton arme terakkiyatımn, mal-zeme işçilik ve fen üzerindeki te'sirlerini gözden geçirelim:
1 — Malzeme.
a) Çimento: Çimento mukavemetinin tezayii-dü tasallup ve sertleşme anlarında hacim teıhav. vülâtmm ve sertleşme zamanının azaltılması, ima-lâtta yeknesaklık, kullanlacağı yerlere göre daha fazla cinsde çimento tedarik imkânı, sülfatlı sular) ile deniz suları te'sirlerine daha ziyade mukavim çimento imâli, yüksek evsaflı çimento imâli için diğer senayi şubelerinin yardımının te'mini.
b) Haddi elestiki derecesi yüksek çel k imâli çelik saç levha, çelik kafesli tel istimali.
2 — Betonun kullanılmasında :
Dosaj aletleri ve betonun makina ile imâl'n. dek'i aletlerde görülen yenilikler, İslak Ibetonun imâl ve tasallubunda görülen tekâmüller, betonu döven, sıkıştıran, ihtizaz suretile döğülmes'ni te' min eden makinalar, lalboratuvar tecrübelerinin verd'ği neticeleri aynen haiz olacak derecede siıh-hatle beton nisbetlerini tanzim eden, karıştıran, hazır beton nakil eden beton fabrikalarının te'sisi.
3 — Teçhizatın vaz'ında.
Armatürlerin kesilmesini ve bükülmesini te'~ min eden makinelerdeki tekâmüller, kalıplar için-deki yerlerine daha sıhhatli konmasını mümkün kılan kaynadılmış demirler, çok büyük sikletler al-tında iyi neticeler vermiş olan fontun tekrar taz-yik yerlerinde kullanılması imkânlarının bulun-ması.
4 — Kalıplarda:
B Ihassa tahta kalıplar kullanılmaksızın be-tonun kalıpsız olarak yapılması çarelerinin tatbik sahasına girmesi temayülleri.
5 — Tecrübe ve araştırmalarda :
Fizik ve şimik bakımdan inşaat malzemesinin tecrübelerini yapmak iizere resmî ve hususî labo-ratuvarlarm çoğalması mevcut olanların tevsii ile teçhizatlarının tekâmülü, elde edilen yeniliklerin beynelmilel sahada neşir ve tamimi için kongreler mecmualar vastası ile geniş ölçüde neşriyat.
6 — Hesabatta :
Elâstikiyet kanunlarının, inşaat muvazeneti-nin, mukavemeti ecsamın beton armeye tatbikine ait en karışık meselelerin tahlilî yollardan gitmek suretile aydınlatılması; rüzgâr, su, toprak, çamur, gazat gibi, inşaatın maruz kalabileceği muhtelif ve
sansör garsonu olarak çalışmış, bilâhare (Great
Northern Railway) şirketinde, şimendiferlerin ku-rucusu James J. Hill'in yanında memur olmuş-tur. Yaşı biraz ilerledikten sonra, tahsile olan meyli dolayısile, Minnesota üniversitesinde hu-kuk tahsil etmiştir. Daha sonra bir deniz nakli-yatı kumpanyasının acenteliğini ve kereste en-düstrisi müessesesinin de direktörlüğünü ifa et-miştir.
Bu son işile meşgul olduğu zamanlarda sen-tetik kerestenin inşaattaki lüzum ve faydasını düşünmüş ve bu fikrini tatbik mevkiine koyarak, sıcak ve soğuğu geçirmeyen Celotex izolasyon ti-pini meydana getirmiştir.
Geçen dünya harbinin sonuna kadar, Ame-rika piyasalarında bu tipte hususî izolasyon mad-deleri bulunmamakta idi.
Bror G. Rahlberg'in usulü ile, şeker kamı-şının işlendikten sonraki kalıntılarile izolasyon plânşları vücuda getirilmekten ir. Bu plânşlar sayesinde, gerek Amerikada, gerekse başka mem-leketlerde milyonlarca evde sıcaklığın kolaylıkla muhafazası ve ayni zamanda yakacak maddele-rinden tasarruf imkânları temrin edilmiştir.
O t u z b e ş s a a t t e k u r u l a n e v l e r Rahlberg'in endüstri işlerindeki canlı esprisi çelotex i dünyaca tanınmış bir yapı malzeme-si haline getirdi ve beynelmilel büyük bir endüst-ri ve ticaret müesssesesinin kurulmasını temin etti.
Son cihan harbinde, Dahlberg irketi şarkî Amerikada halk işçilerinin ihtiyacını karşılamak için yüz ailelik bir mahallenin inşasını üzerine aldı. Çok ucuza maledilen bu evlerin dış kısmı, beş kişilik bir grup tarafından 35 saat içinde ik-mal edildi.
Her evin içinde 4 oda, banyo dairesi, sıcak ve soğuk hava ve su tertibatı mevcuttur.
Dahlberg, harpten sonra bu evleri (birbirine benzer aynı tipten ayırarak, herkesin isteğine uy-gun muhtelif tip plânlara göre inşa etmenin ve tabiatile bugünkünden daha ucuza da maletme-nin kabil olacağını söylemektedir. Ve harp sonra-sı, on, onbeş milyon yeni eve ihtiyaç hissedilece-ğini il'âve etmektedir.
Amerikanın meşhur iş adamlarından biri o-lan Dahlberg harpten çıkan perişan Avrupanın yeniden inşası için, çok lüzumlu meseleler üze-rinde ayrıca düşünmektedir.
Mimarinin Üç Dönüm Nokta&ı yazısının devamı.
Baştarafı 175 inci sayfada )
tabiî tefsirlerin tetkik ve tahlilleri; hararetten ru-tubetten tekabbüsden mütevellit neticelerin hesalbı, betonun mesamî olmasının sebeplerinin araştırıl-ması ve neticelerinin tetkiki; tasallulb ve sertleşme sırasında çimentonun hararet neşr etmesinden do. layı beton dahilinde husule gelen daihüî hâdisele-rin ve armatürlehâdisele-rin paslanmasından mütevellit kuvvetlerin formüle edilebilmesi, mühim ve karı. şık inşaat işlerinde küçük modeller üzerinde tecrü-beler yapılması.
7 — Emniyet ve etüd sahasında :
Muhtelif memleketlerde inşaatın fenni kont. rolu için bürolar -kurulması.
Geçen umumî harbden sonra beton arme nasıl
geniş ıbir faaliyet sahası bulmu/ş ise tahribatı daha şumullü olmuş (bulunan ve (bazı mühim senayi ve medeniyet merkezlerinin hemen kamilen yıkılma, sına sebebiyet vermiş olan bu son haileden sonra şehirlerin kalkınması ve iman için şimdiye kadar kullanılmış olan usullerden çok Ibaşka metodlar ile yeni başanlar elde edileceğini görmekte gecikm;
-yeceğiz.
Harbin doğrudan doğruya olan te'sirlerinden masum kalmış olmakla beraber Türk Ulusunun layık olduğu refah ve medeniyet imkânlanna yol açacak olan yeni inşa usulleri ve malzemesinin ko-laylıkla memleketimize ithali ve imar işleri îçin ge-niş ölüdeki teşkilâtın etraflı olarak şimdiden prog-ramlamakta geçikmemeğe mecburuz.
Y. Mimar Naci Meltem
