HA LİD Zİ YA VE TEV FİK FİK RET
Fa tih An dı
*BASED ON THE TESTIMONY OF THEIR CLOSEST FRIENDS: THE TWO OPPOSITES OF THE SERVET-İ FÜNUN LITERATURE:
HALİD ZİYA AND TEVFİK FİKRET
ABSTRACT
Servet-i Fünun was one of the most notable literary circles in Turkish Literature. Some of the leading figures of Turkish literature were members of this circle. Tevfik Fikret was one of Servet-i Fünun's primary poets while Halit Ziya was one of its masters of prose. The fact that these eminent men of letters were in the same circle may leave the young confused. This article focuses on how the writing styles of Tevfik Fikret and Halit Ziya reflected on their personalities and how this was perceived by the other members of the Servet-i Fünun circle.
Keywords: Halit Ziya, Tevfik Fikret, Memories.
ÖZET
Türk ede bi ya tı nın en dik ka te de ğer top lu luk la rın dan bi ri Ser veti Fü nun top lu lu ğu dur. Türk ede bi ya tı na yön ve ren ba zı si ma la rın bu top lu luk ta yer al dık la rı nı gö rü yo ruz. Ser veti Fü nun için de Tev fik Fik ret şii riy le ön pla na çı kar ken Ha lit Zi ya nes riy le dik ka ti çek miş tir. As lın da bü yük şah si yet le rin ay nı or tam da bu lun ma la rı ba zen genç le rin ba kı şı nı et ki le ye bi lir. Bu ya zı da iki bü yük ede bi yat -çı nın, Tev fik Fik ret ve Ha lit Zi ya’nın üs lup la rı nın ka rak ter le ri ne na sıl yan sı dı ğı
* Prof. Dr. İs tan bul Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
1 Meh met Kap lan, Tev fik Fik ret, 2. bs., İs tan bul 1987, Dergâh Ya yın la rı, s. 30.
2 Ha lid Zi ya’nın do ğu mu na da ir çe şit li kay nak lar da fark lı ta rih ler söz ko nu su edil miş se de, Meh met
Kap lan (“Ha lid Zi ya Uşak lı gil”, Türk Ede bi ya tı Üze rin de Araş tır ma lar II, İs tan bul 1987, Dergâh Ya
-ve bu nun Ser -vet-i Fü nun top lu lu ğu nun di ğer üye le ri ta ra fın dan na sıl al gı lan dı ğı ele alı na cak tır.
AnahtarKelimeler:Halit Ziya, Tevfik Fikret, Hatırat.
Türk ede bi ya tı nın en ka rak te ris tik “ede bi yat top lu lu ğu” ni te li ği ni ta şı yan Ser -vet-i Fünûn top lu lu ğu, ka la ba lık bir ede bi yat çı mev cu di ye tiy le te şek kül et miş ol sa bi le, bu top lu luk için de en et ki li is min kim ol du ğu, bil gi si ya hut ka riz ma tik ki şi li ği ile ki min bu genç le ri bir bi ri ne rap tet ti ği, hem Ali Ek rem, Meh med Ra uf, Hü se yin Ca hid, Ce nab Şe ha bed din gi bi bu ede bi yat men sup la rı nın da ha son ra ki za man lar da yaz dık la rı ma ka le, mek tup ya hut ha tı rat lar da, hem de bu dö nem den bah se den ede bi yat ta ri hi kay nak la rın da ve bu ko nu da ya pı lan ça lış ma lar da hep tar tı şı la gel miş tir. An -cak bu tar tış ma lar da –yer yer Ce nab Şe ha bed din de ha tır lan mak la bir lik te– iki isim bil has sa öne çı kar: Tev fik Fik ret ve Ha lid Zi ya.
Bu tar tış ma la ra ve bir bi ri ni nak ze den hü küm ve yo rum la ra, Fik ret hak kın da ki ça lış ma sın da kı sa ca te mas eden Meh met Kap lan, bu tar tış ma la rın, top lu lu ğun bü tün he ye ca nı nı ve fa ali yet ro ta sı nı bir şah sın nüfûz ve is tek le ri ne in dir ge yen “tek adam”cı yak la şım la rın ve bir bi riy le çe li şik hü küm ve ka na at le rin ay rın tı sı na gir me -ye ge rek gör me -ye rek, Ser vet-i Fünûn ede bi ya tı nın “te şek kül se be bi ni bir tek şa hıs ta bul ma ya imkân” bu lun ma dı ğı nı be lir tir ve “Çe şit li âmil ler, za man la bir le şe rek bu edebî oku lun du yuş tar zı nı ve üslûbu nu mey da na ge tir miş tir.” der1.
Bu böy le ol mak la bir lik te, şu ra sı da bir ger çek tir ki, Ser vet-i Fünûn kad ro su nu ya pan her isim, bu ede bi ya tın te şek kü lün de ay nı oran da pay sa hi bi ol ma dık la rı gi bi, top lu luk üze rin de ki nü fuz la rı da ay nı şe kil de de ğil dir. Yu ka rı da da be lirt ti ği miz üze -re bu top lu luk ta öne çı kan Ha lid Zi ya ve Tev fik Fik -ret isim le ri nin kad ro yu ya pan şah si yet ler le iliş ki le ri ve asıl on lar ta ra fın dan na sıl an la şı lıp ka bul gör dük le ri, bu top -lu -lu ğun ru hu nu kav ra ya bil mek için ve onu in şa eden “çe şit li âmil ler”den en azın dan bi ri si ni çöz me ye ça lış mak adı na ge rek li dir.
Biz bu ni yet ten ha re ket le, bu ra da, baş ta Ha lid Zi ya ve Tev fik Fik ret’in ken di yaz dık la rı ol mak üze re, dö ne min di ğer ya zar la rı na ait ha tı rat, mek tup, ten kit, ma ka le, rö por taj vb. me tin ler den yo la çı ka rak, ön ce bu iki is min bir bi ri ni na sıl gö rüp de ğer len dir dik le ri, ar dın dan da di ğer Ser veti Fünûn ede bi ya tı men sup la rı nın on la rı na -sıl an lat tık la rı üze rin de dur ma ya ça lı şa ca ğız.
*
Do ğum ta rih le ri bir bi ri ne epey ce ya kın olan Ha lid Zi ya (1865) ve Tev fik Fik ret (1867), ay nı nes le men sup tur lar2. Bir bir le ri ni ta nı dık tan son ra ya kın dost olur lar ve
top lu luk için de, bi ri si şi ir de (Tev fik Fik ret) ve di ğe ri ne sir de (Ha lid Zi ya) Ser vet-i Fünûn’un et kin si ma la rı ola rak te bel lür eder ler. Bu özel lik le ri ve edebî te sir le ri Ser veti Fünûn top lu lu ğu da ğıl dık tan son ra ki dö nem ler de, son ra ki nes lin genç ede bi yat -çı la rı üze rin de de de ği şen oran ve bi çim ler de de vam eder.
Bu iki dost, bir bi ri ni na sıl gö rür ler, na sıl an la tır lar? Bu nun için, ön ce na sıl ta nış -tık la rı na gi dip bir bir le ri hak kın da ki ilk iz le nim ler den baş la na bi lir.
Ha lid Zi ya, Kırk Yıl’da bu ta nış ma yı ay rın tı la rıy la uzun uzun an la tır3.
Bu an lat tık la rı na gö re, Hü se yin Sîret va sı ta sıy la bir gün Fik ret’le bu lu şur. Üçü Ga la ta’dan Ca ğa loğ lu’na ge çe rek bir kah ve ha ne kö şe sin de otu rup ak şa ma ka dar soh bet eder ler. Bu soh bet le ara la rın da ki me sa fe gi de rek bir ya kın lı ğa dö nü şür. Bu ta nı şık lık tan ön ce, Ha lid Zi ya, Tev fik Fik ret’in şi ir le rin den ba zı la rı nı oku muş tur, on lar da ki naz ma ha ki mi ye ti, sa kat lı ğı ol ma yan di li, sağ lam ka fi ye le ri ve ve zin mü kem me li ye ti ni gör müş, fa kat “Ce nab’ın ilk genç lik şi ir le rin den duy du ğu zev ki bu la ma -mış”tır4. Ta nış tık tan son ra ki gün ler de de onun edebî por tre si ni, şah si ye ti ni, il ke li ve dü rüst dav ra nış la rı nı, özel lik le de çev re sin de ki ler üze rin de ki “âmir nüfûzu”nu gö rür, ta nır ve tak dir eder.
Bu ilk ta nı şık lık es na sın da Ha lid Zi ya’nın Tev fik Fik ret’e da ir önem li tes pit le ri ve dik kat le ri var dır. “Emi nim ki” der, “o za ma na ka dar ben den bir şey oku ma mış tı.”5 De va mın da, Fik ret’i ta nı yan çağ daş la rı nın pek ço ğu nun di le ge tir di ği bir hu su su, Ha -lid Zi ya da bü tün açık lı ğı ile söy le yi ve rir:
“Hük met miş tim ki, –bu hük müm de ya nıl ma dı ğı ma ile ri ye aid mü şa he de ler le de ka na at et tim– Tev fik Fik ret pek az, azın bü tün mânâsıy la pek az okur bir şa ir dir. Fran sız ede bi -ya tı nın son saf ha la rı nı ta kip et ti ği ne da ir bir emâre gör me dim; öy le an la dım ki Vic tor Hu go ile La mar ti ne’den son ra da ha ye ni le ri bel ki ârı zen ve nâdi ren gör müş tür. He le ne -sir âle min de ül fe ti nin pek mahdûd ol du ğu nu ken di si söy le miş ti.”6
Bu na rağ men, Tev fik Fik ret, “ken di sa natkâr ya ra tı lı şı nın ha mu run dan yo ğur du -ğu” il ha mı ile, ka ri ha sı ile “Türk şi iri nin o za ma na ka dar vâsıl ola ma dı ğı saf vet ve fesâha te” ulaş tı ran, o şi ir de bir in kılâp ya pan bir şa ir dir7.
Bu ta nış ma soh be ti uza dık ça ara la rın da ki “ma nevî me sa fe” kı sal mış tır. Bir sü re son ra Fik ret, ken di ha ya tı nın cil ve le rin den kes kin is tih za sı ve “ısı rır gi bi” gü lüş le ri ile şikâyet yol lu bah set me ye baş lar. Bâbıâli’de ki me mu ri ye ti ne git me mek te dir, ma
-yın la rı, s. 167) ve Ö. Fa ruk Hu yu gü zel (Ha lit Zi ya Uşak lı gil, İs tan bul 1995, MEB Ya -yın la rı, s. 9) onun 1865 yı lın da doğ du ğu nu ka bul eder ler.
3 Ha lid Zi ya Uşak lı gil, Kırk Yıl, c. IV, İs tan bul 1936, İs tan bul Mat ba acı lık ve Neş ri yat T.A.Ş. Ya yın la
-rı, s. 15-20.
4 a.e., c. IV, s. 17. 5 a.e., c. IV, s.17. 6 a.e., c. IV, s. 17-18. 7 a.e., c. IV, s. 18.
aşı nı al mak is te me mek te dir, Ti ca ret Mek te bin de hüsni hat ho ca lı ğı et mek te ve “ya zın Hi sar’da bir ha ra be de, kı şın İs tan bul’da metrûk bir evin bir ta ra fın da, bay kuş gi -bi -bir ke na ra iliş miş” ola rak ya şa mak ta dır.
Ay rı lır ken Fik ret, Ha lid Zi ya’yı za man za man ken di evin de yap tık la rı ar ka daş top lan tı la rı na ça ğı rır.
Bu ilk gö rüş me nin üze rin den yıl lar geç tik ten son ra, 1918’te Ru şen Eş ref’le Di
-yor lar ki isim li ese ri için yap tık la rı bir gö rüş me sı ra sın da ise ay nı Ha lid Zi ya bu se fer
Ce nab Şe ha bed din’in, Tev fik Fik ret’ten çok da ha ön ce “bir bü yük ih tilâl, hayrâver bir ih tilâl vukûa ge tir di ği”nden bah se der8.
Pe ki, Tev fik Fik ret’in na za rın da Ha lid Zi ya na sıl bir ede bi yat çı dır, eser le ri nin de ğe ri ne dir?
309 nu ma ra lı Ser veti Fünûn’a yaz dı ğı bir “Musâha bei Ede biy ye”de Tev fik Fik -ret, Ha lid Zi ya’nın edebî va sıf la rı ve eser le ri nin ni te li ği üze rin de uzun uzun du rur ve onu över. Ona gö re, Ha lid Zi ya’nın “lisânı ede bi ya rın için şîvei umûmîi beyân hük mü nü ala cak”tır. Zi ra bu üslûp genç ede bi yat çı la rın ka le min de za ten gi de rek yay gın laş mak ta dır. Ha lid Zi ya’nın “ta sav vurât ve his siyâtın da bir baş ka lık, bir ye ni lik gö rül -mek te”dir. Onun bü tün bun la rı Fran sız ede bi ya tın dan al dı ğı eleş ti ri le ri hak sız dır. Bu hak sız lı ğı “Ce nab Şe ha bed din Bey bu se ne ki Nevsâl-i Ser vet-i Fünûn’da mün de ric ma ka le-i mü him me-i ede biy ye siy le” bü tün ay rın tı sıy la açık lı ğa ka vuş tur muş tur za ten.
Fik ret’in, Ha lid Zi ya’nın, o “genç üstâd”ın üslûbu na ve ese ri nin ya rı nın ede bi -ya tın da ki ko nu mu na da ir ni te le me si il ginç tir:
“Bir nüfûzı nâmahsûs ile urûkı tahrîre sü zü le rek, ya yı la rak ya rın bü tün âsârı ede biy -ye de bir den gö rü nü ve re cek olan bu rûh-ı bedî’-i şi’re alış ma lı yız.”
Ha lid Zi ya, Fik ret’in oku ma ma sın dan, Fran sız ede bi ya tı nı ta kip et me me sin den şikâyet çi idi. Fik ret ise ter si ne, Ha lid Zi ya’nın edebî oku ma la rı nı, Ba tı ede bi ya tı nı ta kip ça ba la rı nı tak dir le zik ret mek ge re ği ni du yar. “Uşakîzâde Ha lid Zi ya” genç lik yıl la rın dan be ri “iş tigâlden, ciddî ve mü te rakkî bir iş tigâlden hâlî kal ma mış, Av ru pa esâti -ze-i irfânı nın tedkîk-i mü el lefâtı esâsı na müb tenî ve pek dakîk ve nâfiz bir ihâta-i fikr ü na za ra müs te nid olan te teb buât ve te vag gulâtı elân de vam et mek te bu lun muş tur.”9
Tev fik Fik ret, 29 Ka sım 1898 ta rih li ve 4634 nu ma ra lı Tarîk ga ze te si ne yaz dı ğı “Haf tai Edebî” sü tu nun da da Ha lid Zi ya’dan öv gü ile bah se der. Ha lid Zi ya’nın Sa
-bah’ta neş ro lu nan hikâye le ri ni oku mak ta ve her bi ri ni bir ön ce kin den da ha ba şa rı lı
bul mak ta dır. Bu Ha lid Zi ya’nın “en bü yük mu vaf fa ki ye ti”dir10. 8 Ru şen Eş ref, Di yor lar ki, İs tan bul 1338/1918, s. 70.
9 Tev fik Fik ret, “Musâha be-i Ede biy ye”, Ser vet-i Fünûn, nr. 309, 30 Kânûn-ı sâni 1312/10 Şu bat 1897,
s. 359. (Ya zı nın ye ni harf ler le neş ri için bk. Tev fik Fik ret, Dil ve Ede bi yat Ya zı la rı, (Haz. İs ma il Par -la tır), An ka ra 1993, TDK Ya yın -la rı, 2. bs., s. 66-71).
10 Tev fik Fik ret, “Haf ta-i Edebî”, Tarîk, nr. 4634, 16 Teşrîn-i sâni 1314/29 Ka sım 1898, s. 3. (Ya zı nın
*
İki ya za rın edebî kıy met le ri ve Ser vet-i Fünûn ede bi ya tı için de ki rol le ri, Ser vet-i Fünûn top lu lu ğu nun di ğer üye le ri nin de yaz dık la rı na ko nu ol muş tur.
Ce nap Şe ha bed din, Ser vet-i Fünûn’da ki bir ya zı sın da bir ön cü ola rak gör dü ğü Tev fik Fik ret için si ta yişkâr cüm le ler ya zar11. Fa kat Di yor lar ki’de Ru şen Eş ref’e Ha lid Zi ya’yı Fik ret’in önü ne çı kar ma gay re ti ile tam ter si şey ler söy ler:
“Bu dev rin bü tün mu vaf fa ki yet le ri ni Fik ret’e is nad eden ler bü yük, ama pek bü yük ve pek galîz bir su ret te ta rihi ede bi ya tı mı zı tah rif et miş olu yor lar. Genç le rin hiç -bi ri Fik ret’i ve Fik ret’in dev ri ni be nim ka dar ta nı mak id di asın da ola maz lar. Bu salâhi yet le söy lü yo rum ki, Fik ret’in muâsırîni ile mü na se be ti hiç de bir çok la rı nı zın zan net ti ği gi bi de ğil dir. Onun me selâ Ha lid Zi ya üze rin de ki te si ri hiç mesâbe sin de ol du ğu hal de, ken di si Ha lid Zi ya Bey’den pek de rin bir su ret te mü te es sir ol muş tur ve hat ta hiç is mi ni zik re lü zum his set me di ği niz Meh med Ra uf’un Fik ret üze rin de bir nüfûz ic ra et miş ol du ğu nu id dia ede bi li rim.”12
Hü se yin Ca hid (Yal çın) da anı la rın da hem Fik ret’e hem de Ha lid Zi ya’ya da ir pek çok şey söy le mek te dir. Onun bu hu sus ta söy le dik le ri di ğer ar ka daş la rı na na za -ran epey te fer ru at lı dır. II. Meş ru ti yet son ra sın da Tev fik Fik ret’le Tanîn ga ze te si ni de çı ka ran ve İt ti hat ve Te rakkî Fır ka sı’nı des tek le me ko nu sun da çok de rin ve ka lı cı bir fikrî ve ruhî ay kı rı lık ve ay rı lı ğa dü şen Hü se yin Ca hid’in13bu küs kün lü ğe rağ men Fik ret ve onun dev ri nin ede bi ya tı için de ki ye ri hak kın da epey övü cü bir tu tum ser gi le di ği ni ve hem Ha lid Zi ya, hem de Tev fik Fik ret’e da ir tak dirkâr ve hür metkâr sa -tır lar yaz dı ğı nı gö rü rüz.
Hü se yin Ca hid’e gö re, Ser vet-i Fünûn ha re ke ti nin ru hu “şüp he siz ki” Tev fik Fik ret’tir. Onun “kuv vet li ve yük sek şah si ye ti”, çev re sin de ki le ri ken di si ne cez bet -miş, say gı ve mu hab be ti üze rin de top la mış tır. Fik ret ka riz ma tik bir ki şi li ğe sa hip tir. O, çev re sin de ki ler için “ya şa yan bir ide al”dir. “Çok ti tiz ve çok has sas”tır. Bu nun için de et ra fın da ki ler den ade ta bir “za hid ha ya tı” is te yip bek le mek te dir. Bu ko nu da “mu ta as sıp” bi ri si dir. İn sanî za af la ra kar şı “mer ha met siz ce mü sa ade siz” olan Fik ret, oto ri ter ve çev re si ne te pe den ba kan bir şah si yet tir. Ser veti Fünûn’da ki ar ka daş la rı nın eser le ri ni dik kat le okur. Duy gu sal dır, kı rıl gan dır, kin dar dır. Bu kin dar lı ğı ve kız gın lı ğı Sul tan II. Ab dul ha mid’e ve ona ya kın du ran la ra kar şı had saf ha ya ula şıp if ra -ta dö nü şür14. Fik ret, ay nı za man da if lah ol maz bir ro man tik tir. Ye ni Ze lan da’ya kaç ma plan la rı ve Trans val Mu ha re be si do la yı sıy la İn gi liz Se fi ri ni kut la ma te şeb bü sün -11 Ser vet-i Fünûn, nr. 266, 4 Ni san 1312/16 Ni san 1896, s. 82.
12 Ru şen Eş ref, a.g.e., s. 86.
13 Bu küs kün lü ğün hikâye si için bk.: Ömer Fa ruk Hu yu gü zel, Hü se yin Ca hit Yal çın’ın Ha ya tı ve Edebî
Eser le ri Üze rin de Bir Araş tır ma, İz mir 1984, Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fak. Ya yın la rı, s. 23-24.
14 Bu ko nu da ge niş bil gi için bk.: M. Fa tih An dı, “Sa ray Kar şı sın da Tev fik Fik ret”, Bir Mu ha lif Kim lik:
de ki ro lü ve kat kı sı15bu nun ti pik gös ter ge le ri dir16.
Hü se yin Ca hid, Fik ret’in bu ra da özet le di ği miz özel lik le ri ne ve ai le si ne bağ lı lı ğı na, bu na rağ men bir ke re sin de içi ne düş tü ğü gö nül iliş ki si ne da ir te fer ru at lı bil gi ler de ver di ği bu anı ki ta bın da, Ha lid Zi ya’dan da ha say gı lı bir eda ile ba his açar gi bi dir. “Tev fik Fik ret ve Ha lid Zi ya, biz ler için ha tır la rı sa yı la cak ‘ağa bey’ler, ‘bü yük’ler idi ler.” di yen ya zar, Meh med Ra uf’la bir lik te yap tık la rı ki mi “ya ra maz lık -lar”ı bu iki sin den sak la ma ge re ği ni duy duk la rın dan bah se der17.
Ser vet-i Fünûn top lu lu ğu na ka tıl ma dan ön ce Hü se yin Ca hid, Tev fik Fik ret’ten yal nız ca “Tev hid” şi iri ni, ama Ha lid Zi ya’dan Nemîde, Fer di ve Şü rekâsı gi bi ro man la rı oku muş, bu ro man la rı tak dir ve hay ran lık la kar şı la mış, on lar da Na mık Ke mal’in ki ler den de Ah med Mid hat Efen di’nin ki ler den de fark lı, ye ni ve ca zip bir şey ler bul -du ğu için çok sev miş tir18.
Hü se yin Ca hid, Ser vet-i Fünûn ida re ha ne si ne ilk de fa gi di şi ni ve ora da Tev fik Fik ret ve Ha lid Zi ya ile ta nış ma sı nı da hikâye eder ve bu ilk kar şı laş ma nın ken di si üze rin de ki te sir le rin den söz açar:
“Ora da Fik ret ile Ha lid Zi ya’yı gör düm. Fik ret’in der hal em ni yet ve mu hab bet tel kin eden, tat lı bir kar şı la yı şı, müs teh zi zan no lu na bi le ce ği hal de is tih za et me yen bir gü lü şü var dı. Ha lid Zi ya Bey da ha tek lif li, da ha ağır gö rü nü yor du. İh ti mal ki ya zı la rı gi bi mun -ta zam ve mu -tan -tan ko nuş ma sı nın da bun da te si ri olu yor du. Ra bı -ta sı bo zuk bir ya zı dan in san na sıl mah cup olur sa, Ha lid Zi ya’nın kar şı sın da da bi raz lâuba li dav ran mak tan in san öy le uta na cak zan ne di yo rum. Ben de ilk ha sıl olan in ti ba bu dur. Hal bu ki Ha lid Zi -ya’da dost ol duk ça ısı nan ve hiç bir za man kay bet me di ği o süs lü ko nuş ma sı na kal bin den gel me bir sı cak lık ver me si ni bi len bir ruh var dı.”19
Ha lid Zi ya, ya zı ya zar ken “en kü çük te fer ru at ta bi le sü se, iti na ya ehem mi yet” ve ren bir ya zar dır. Ge rek Ha lid Zi ya’nın ve ge rek se Ce nab’la bir lik te Fik ret’in ya zı -la rın da ki Arap ça ve Fars ça ke li me çok lu ğu, on -la rın “mâlûmât-fürûşluk ar zu sun dan, Arap ve Acem mu kal lit li ği”nden de ğil, eser de “sa natkârâne üs lup” ara yış la rın dan kay nak lan mak ta dır Hü se yin Ca hid’e gö re20.
Par ça par ça ka le me al dı ğı anı ya zı la rın da Ser veti Fünûn ede bi ya tı nın bu iki bü -yük “ağa bey”i hak kın da de ğer len dir me ler de bu lu nan, on lar dan anek dot lar ak ta ran bir baş ka Ser vet-i Fünûncu ise Meh med Ra uf’tur.
Meh med Ra uf’un Tev fik Fik ret’e da ir ka le me al dı ğı müs ta kil bir ya zı sı mev cut -tur: “Tev fik Fik ret-Ha ya tı ve Hu su si ye ti”. Ser vet-i Fünûn’un 27 Kânûn-ı sâni 1315/8 15 Bu nun için bk.: Ali Şük rü Ço ruk, “Meş ru ti yet İçin Trans val’de Öl mek”, Türk Ede bi ya tı, nr. 386, Ara
-lık 2005, s. 12-16.
16 Hü se yin Ca hit Yal çın, Edebî Ha tı ra lar, İs tan bul 1935, Ak şam Ki tap ha ne si Yay., s. 144-149. 17 a.e., s. 149.
18 a.e., s. 74. 19 a.e., s. 74-75. 20 a.e., s. 132-133.
Şu bat 1900 ta rih li nüs ha sın da ya yım la nan bu ya zı da Ra uf, Tev fik Fik ret’i gök le re çı -ka rır, onun hem şah si ye ti ni hem de edebî kim li ği ni abar tı lı ifa de ler le ve bir Ser vet-i Fünûncu sa hip le ni şi ile söz ko nu su eder. Fik ret’le der gi nin ida re ha ne sin de ilk de fa na sıl kar şı laş tı ğı nı an la ta rak gir di ği bu ya zı sın da Meh med Ra uf, da ha son ra onun ar ka daş la rı ile iliş ki si ni, in sanî özel lik le ri ni, ede bi ya ta kar şı na sıl il gi li ol du ğu nu, şi ir le ri nin te ma, ya pı ve kay nak la rı nı, bu me yan da re sim sa na tıy la alâka sı nı ba zan ay rın tı lı, ba zan yü zey sel, fa kat her ha lükârda abar tı lı ve hissî bir üslûpla di le ge tir me -ye ça lı şır21.
8 Şu bat 1900 ta rih li bu ya zı sın dan son ra, özel lik le Cum hu ri yet dö ne min de ki ki -mi ya zı la rın da Meh med Ra uf’un Fik ret hak kın da ki ka na at le ri nin kıs men olum suz bir çiz gi ye doğ ru dön dü ğü nü söy le ye bi li riz. Ni te kim 1920’de Şebâb der gi sin de ki ki mi ya zı la rın da ve Tür ki ye Ede bi yat Mec mu ası’nda ya yım la nan “İlk Te mas lar” ya zı sın da, Fik ret hak kın da men fi bir ni yet ve ka na atin sa tır ara la rın dan sız dı ğı he men ken -di si ni bi ze gös te rir.
“Fik ret’in Musâha bei Ede biy ye’le ri ba na ib ti daîce, şi ir le ri Ce nab’ın ki le re na za ran sö -nük çe gö rün mek le be ra ber, ‘bi zim ta raf tan’ ol du ğu nu ilk sa tır da keşf ve tak dir et ti ğim için onu da sev me ye baş la mış tım.”22
“Bil has sa Fik ret’in ilk gün ler de bi ze (Ca hid’le ba na) hiç ehem mi yet ver me di ği ne şim di emi nim. (...) Ken di ehem mi ye ti hak kın da o ka dar fev kalâde bir fik ri var dı ki...”23
Yu ka rı ya al dı ğı mız bu iki cüm le ve ben ze ri cüm le ler, söy le dik le ri mi zin is pa tı ola rak gö rül me li dir. Ni te kim Ha lid Zi ya’nın –yu ka rı da oku duk– vur gu lu bir bi çim de ifa de et ti ği gi bi ve sa tır ara la rın da Hü se yin Ca hid’in ihsâs et tir di ği gi bi, “İlk Te mas lar” baş lık lı ya zı sın da, o da Tev fik Fik ret’in oku ma yan bir ki şi ol du ğu, Ba tı ede bi ya -tı kar şı sın da ki “vu kuf suz lu ğu” hak kın da bir şey ler söy ler:
“Hiç şüp hem yok ki Fik ret bun la rı oku mu yor du.”
“Fik ret ka dar az oku yan bir şa ir bil mem mev cut mu dur? Biz ken di si ni ta nı dı ğı mız va kit, ya ni Ser vet-i Fünûn’un ilk gün le rin de o Fran sız şa ir le rin den yal nız Fran ço ise Cop pée’yi bi raz ta nı mak ta idi.”
“Ma dam Bo vary’yi ahlâka mu ga ye re ti ne bi na en oku ma yıp ya rı da bı rak tı ğı nı söy ler du rur du. (...) Bir kaç sa hi fe oku ma ğa ça lış mış ise de, edebî eser ler mütâla ası na alış mış ol ma dı ğı için sı kı lıp terk et ti ği ne emi nim. Co ppée’yi ise yal nız bol bol sa hi fe le ri ni ka rış -tı rıp re sim le ri ne hay ran ola rak ve şi ir le ri ne göz gez dir mek ten iba ret bir dik ka te maz har bı rak tı ğı na emi nim.”24
21 Meh med Ra uf, “Tev fik Fik ret-Ha ya tı ve Hu su si ye ti”, Ser vet-i Fünûn, nr. 465, 27 Kânûn-ı sâni 1315/8
Şu bat 1900. (Bu ya zı nın La tin harf li met ni için bk.: Ra him Ta rım, Meh met Ra uf’un Anı la rı, İs tan bul 2001, Öz gür Ya yın la rı, s. 154-165)
22 Meh med Ra uf, “Ede bi yat-ı Cedîde”, Şebâb, nr. 6, 27 Ağus tos 1336/1920, s. 150-154. (Ya zı nın La tin
harf le riy le neş ri için bk.: Meh med Ra uf, Edebî Ha tı ra lar, (Haz. Meh met Tö re nek), İs tan bul 1997, Ki -ta be vi Ya yın la rı, s. 35-40).
23 Meh med Ra uf, “İlk Te mas lar”, Tür ki ye Ede bi yat Mec mu ası, nr. 1, 1 Ey lül 1339/1923, s. 68. (Meh
-met Tö re nek, a.g.e., s. 42).
Bu kes kin ve it ham edi ci sa tır la rın dan son ra Meh med Ra uf, Fik ret’in der gi ye ge len ya zı la rı na sıl san sür le di ğin den, Ser veti Fünûn’da ki genç le re pek de önem ver -me di ğin den de ba his açar.
Ra uf bu na kar şı lık Ha lid Zi ya’ya ba şın dan so nu na ka dar hep hür metkârdır. On dan ve eser le rin den tak dir le bah se der. Ha lid Zi ya ili il gi li dört ay rı ya zı ka le me al -mış tır. Bun lar dan bi rin ci si, ay nen Ser vet-i Fünûn’da Fik ret’e da ir yaz dı ğı “Tev fik Fik ret-Ha ya tı ve Hu su si ye ti” ya zı sı nın ben ze ri bir ni yet ve üslûpla ya zıl mış olan “Ha lid Zi yaHa yat ve Hu su si ye ti” baş lık lı ya zı dır. Bu ra da da ya zar, Ha lid Zi ya ile ta -nış ma sı nı, onun en be ğen di ği eser le rin den olan Nemîde’den et ki le ni şi ni, ro man cı nın eser le rin de ki edebî kıy me ti, özel lik le de ye ni ya yım la dı ğı ese ri Maî ve Si yah’ın gü -zel li ği ni mü ba la ğa lı bir öv gü üslûbuy la di le ge ti rir25.
İkin ci ya zı, 1914 yı lı na ait Nevsâl-i Millî’de yer alır. Bu ya zı da, Ha lid Zi ya’nın ha ya tı ana hat la rıy la ve öv gü lü ifa de ler le di le ge ti ri lir26.
“Ha lid Zi ya ile İlk Te mas” baş lık lı ya zı, Meh med Ra uf’un ro man cı ya da ir üçün -cü ya zı sı dır. Bu ra da Ha lid Zi ya’yı ta nı yı şı, onun baş ta Nemîde ol mak üze re ro man ve kı sa hikâye le ri ni çok be ğe ni şi ve et ki le ni şi, Ha lid Zi ya’nın eser le rin de ki üslûbun çar pı cı lı ğı be ğe ni do lu cüm le ler le ifa de edil me ye ça lı şıl mış tır27.
“Ha lid Zi ya ile Sa mi mi yet” ise, Ra uf’un ilk ta nı şık lık tan son ra sa mi mi ye ti ge liş tir mek için Ha lid Zi ya ile gö rüş me si ni ve Meh med Müncî ile bir lik te onun soh be -ti ni din le me si ni an la tan bir ha tı ra anek do tu çev re sin de ge li şir28.
Meh med Ra uf’ta şa hit ol du ğu muz Fik ret hak kın da ki bu olum lu dan olum su za dö nen ka na at ler ve hü küm ler ser det me tu tu mu, Ali Ek rem (Bo la yır)’de ter si ne ge li -şir. Ali Ek rem, Rı za Tev fik’e yaz dı ğı 25 Tem muz 1910 ta rih li bir uzun mek tu bun da29 Fik ret, Ce nap ve Ha lid Zi ya’ya, he le ki Tev fik Fik ret’e, ateş ler püs kü rür ken, on la rı Türk ede bi ya tı na iha net et mek le it ham eder ken, da ha son ra la rı bu kes kin lik le ri ni tör -pü le ye cek, it ham la rı nın üs tü nü ör te cek tir.
Yu ka rı da an dı ğı mız mek tu bun da Ede bi yat-ı Cedîde ha re ke ti ni, Ser vet-i Fünûn mec mu asın da ki edebî fa ali ye ti Rı za Tev fik (Bö lük ba şı)’e de ğer len di ren Ali Ek rem, bu ra da çok kes kin ve suç la yı cı, hat ta ne re dey se ga razkâr ifa de ler kul lan mak tan çe kin mez. Fik ret’in oku ma yan ca hil bir ki şi ol du ğu nu ile ri sü rer. Fik ret, “kü çük bir şa -25 Meh med Ra uf, “Ha lid Zi ya-Ha yat ve Hu su si ye ti”, Ser vet-i Fünûn, nr. 357, 1 Kânûn-ı sâni 1313/13
Ocak 1898. (Bu ya zı nın La tin harf li met ni için bk.: Ra him Ta rım, a.g.e., s. 136-145).
26 Meh med Ra uf, “Ha lid Zi ya Bey”, Nevsâl-i Millî, 1330/1914. (Bu ya zı nın La tin harf li met ni için bk.:
Ra him Ta rım, a.g.e., s. 146-153).
27 Meh med Ra uf, “Ha lid Zi ya ile İlk Te mas”, Peyâm, nr. 30199, 11 Teşrîni sâni 1335/1919. (Bu ya zı
-nın La tin harf li met ni için bk.: Ra him Ta rım, a.g.e., s. 33-37).
28 Meh med Ra uf, “Ha lid Zi ya ile Sa mi mi yet”, Peyâm, nr. 348106, 18 Teşrîni sâni 1335/1919. (Bu ya
-zı nın La tin harf li met ni için bk.: Ra him Ta rım, a.g.e., s. 39-44).
29 Ab dul lah Uç man (Haz.), Ede bi yat-ı Cedîde’ye Da ir Ali Ek rem’den Rı za Tev fik’e Bir Mek tup, İs tan bul
ir, fa kat muk te dir bir ar tist”tir. Ali Ek rem, onun la Mâlûmât isim li bir der gi yi 48 sa yı çı kar mış tır ve bu der gi ya yı mı ça lış ma la rı sı ra sın da onun ce ha le ti ni ve muh te ris şah -si ye ti ni gör müş ve ta nı mış tır. Fik ret, çev re -sin de ki le ri ken di -si için kul la nan “ma hir bir hod bin”dir30. Ali Ek rem, mek tu bun da gi de rek hid det le nir, it ham la rı nın do zu da bu na pa ra lel ola rak ar tar: Fik ret “ai le si ni se ver, oğ lu Halûk’a pe res tiş eder, medâr-ı maîşe ti yo lun da dır.” Ona gö re “Tev fik Fik ret, hav sa la sı, ka ri ha sı teng, his ve ha ya li sathî ve adî bir mu ta vas sıt şa ir dir. Fa kat ga yet muk te dir bir ar tist tir31.”
Fik ret, as lın da Ce nap ve Ha lid Zi ya’yı sev mez Ali Ek rem’e gö re, on la rı ken di si ne ra kip ola rak gö rür32. Onun yap tı ğı, genç le re şi rin gö rü ne rek ken di si ne cez bet mek tir33. Ali Ek rem’in mek tu bu nun bü yük kıs mı Fik ret’in bu yol da suç la nı şı ve tah ki ri ni di le ge ti ren sa tır lar dan te şek kül et mek te dir. Ek rem, meş hur “Şi iri miz” ma ka le sin de Ser veti Fünûncu la rı eleş ti re rek Türk ede bi ya tı na bü yük bir hiz met et ti ği ka na -atin de dir34.
Ha lid Zi ya’ya ge lin ce, Ali Ek rem’e gö re o da Ce nap’la bir lik te şi ir ve nes ri mi zi mah vet miş tir. Fik ret de ken di çı kar la rı uğ ru na bu ta la na ve tah ri be göz yum muş -tur 35. Ha lid Zi ya’nın üslûbu Türk çe’ye mu ga yir ve bo zuk bir üslûptur36, ama bu na rağ men ma ale sef bu üslûp gi de rek yay gın laş mak ta dır37.
Ali Ek rem, 1922 yı lın da Fi lo ri na lı Na zım’la yap tı ğı bir gö rüş me de ise Ha lid Zi ya hak kın da tam ter si gö rüş ler ile ri sü re cek tir. Ar tık es ki kes kin li ği kal ma mış tır, Fik -ret hak kın da bi le da ha ılım lı ve uz laş ma cı cüm le ler kul lan mak ta dır:
“Fik ret hak kın da da di ye ce ği mi de miş tim. Bü yük şa ir de ğil, bü yük ar tist tir. Lisânı naz -mı son mer ha le-i kemâli ne îsâl et miş tir. Hâmid’le Fik ret hak kın da şu nu de miş tim: Ya Hâmid’de Fik ret’in kud ret-i naz mı, ya Fik ret’te Hâmid’in dehâ-yı şi’ri ol say dı, bi zim de bir Vic tor Hu go muz olur du.
Ha lid Zi ya Bey’i pek bü yük bir edib ta nı rım. On da hâssa-i şi ir ga yet yük sek tir. Tedkîkât-ı rûhiy ye de de üstâd ad do lu nur. Biz de yal nız Ha lid Zi ya Bey ro man yaz mış tır. (...) Lisân-ı nes ri pek bü yük bir tekâmü le uğ rat mış tır. (...) O ka dar i’lâya mu vaf fak ol du ğu ne sir li sa -nın da lüzûmun dan faz la Garp lı lık gös ter me sey di el bet te da ha iyi olur du.”38
30 a.e., s.32-35. 31 a.e., s. 48. 32 a.e., s. 55. 33 a.e., s. 38.
34 a.e., s. 38. Bu ma ka le nin do ğur du ğu tar tış ma ve son ra sın da ge li şen edebî olay lar hak kın da ge niş bil
gi için bk.: M. Fa tih An dı, “Dev rin Ede bi yat çı la rı nın Mek tup la rı Işı ğın da Ali Ek rem’in ‘Şi iri miz’ Ma -ka le si ve Ne ti ce le ri”, Ede bi yat Araş tır ma la rı, c. I, İs tan bul 2000, Ki ta be vi Ya yın la rı, s. 145-174.
35 Ab dul lah Uç man (Haz.), Ede bi yat-ı Cedîde’ye Da ir Ali Ek rem’den Rı za Tev fik’e Bir Mek tup, İs tan bul
1997, Ki ta be vi Ya yın la rı, s. 36.
36 a.e., s. 39. 37 a.e., s. 37.
38 Fi lo ri na lı Nâzım, “Ke malzâde Ali Ek rem Be ye fen di’de Bir gün”, Ya rın, nr. 12, 5 Kânûn-ı sâni 1338.
Ay rı ca bk.: Me tin Ka ya han Öz gül (Haz.), Ali Ek rem Bo la yır’ın Ha tı ra la rı, An ka ra 1991, Kül tür Ba -kan lı ğı Ya yın la rı, s. 428.
Bü tün bu Ser vet-i Fünûncu lar kad ro su için ya zı ha ne si ni bir mah fil, der gi si ni bir muh kem hi sar ha li ne ge ti rip on la ra su nan isim el bet te ki Ah med İh san (Tok göz)’dür ve bu özel li ği ile onun da çev re sin de ki ede bi yat çı la ra da ir gö rüş le ri, ka na at le ri ve tu tum la rı mev cut tur. O da iki cilt ha lin de ka le me al dı ğı kap sam lı ha tı ra tı nın ba zı say fa la rın da Ha lid Zi ya ve Tev fik Fik ret’e da ir hü küm ler ile ri sü rer, on la ra da ir anek dot -lar ak ta rır, yo rum la rı nı oku yu cu suy la pay la şır. Ah med İh san için de Tev fik Fik ret, bü tün kı rıl gan lı ğı na, ben cil li ği ne, hır çın ve ek şi mi zaç lı lı ğı na rağ men, olum lu yan la -rı ağır ba san ve top lu lu ğun say gı ve sev gi si ni üze rin de top la ma yı bil miş bir si ma dır.
“Ser vet-i Fünûn’da top la nan bu müm taz Ede bi yat-ı Cedîde ai le si için de Tev fik Fik ret, da ha müm taz, da ha yük sek ruh lu ve kar şı sın da ki nin ci ğe ri ne ka dar iş ler ba kış lı bir şah -si yet ti.”39
“Tev fik Fik ret her me se le yi na mus ve hay si yet te ra zi si ile öl çer di.”40
di yen Ah med İh san için Fik ret, pren sip sa hi bi, has sas, do ğuş tan sa natkâr, her ke sin hür met duy du ğu, es nek lik ten uzak, sert, “his si ya tın da mü ba la ğa lı”, “in san lar la zor ün si yet eden”, ça bu cak kü sen, kı rı lan, alın gan, “epey ce kin dar” bir in san dır.
Ge rek Ha lid Zi ya, ge rek se Tev fik Fik ret’in edebî şah si yet le rin den çok Ser vet-i Fünûn der gi sin de ki fa ali yet le ri ve ken di si ile kur duk la rı iş iliş ki le ri pen ce re sin den olan bi te ne bak ma yı da ha çok öne çı ka ran Ah med İh san, Tev fik Fik ret’in ken di siy le olan iş iliş ki le ri, bu doğ rul tu da der gi den ko pu şu ve küs kün lü ğü gi bi anek dot la ra eği -lir. Bu anı lar da Tev fik Fik ret, Ha lid Zi ya’dan da ha çok yer tu tar. Ah med İh san’ın Fik ret’e ba kı şı abar tı lı ve ro man tik tir. Fik ret onun için “melâike li ğe yak la şan te miz bir ruh”a ma lik tir, “dün ya yü zün de ya şa ya ma ya cak ka dar sert ve düz gün pren sip sa -hi bi”dir, ara la rın da ki an laş maz lık lar da “ilâhî ve çok adil bir ha kim gi bi”dir41.
*
Biz bu ra da, ya zı mı zın gi riş pa rag raf la rın da da be lirt ti ği miz üze re, Ha lid Zi ya ve Tev fik Fik ret hak kın da ki de ğer len dir me le ri, on la rın Ser veti Fünûn ha re ke ti için de -ki ya kın ar ka daş la rı nın anı la rı, mek tup, rö por taj ve ya hut ma ka le le ri ile sı nır lı tut tuk. Bu çer çe ve nin dı şı na çık tı ğı mız da el bet te dün den bu gü ne hem da ha zen gin ve kap -sam lı yo rum lar ve bil gi ler içe ren baş ka ya zı la rın var lı ğı söz mev zuu ola cak tır, hem de bu iki is mi (ama özel lik le de Fik ret’i) sı nır sız be nim se yiş ve sa hip le niş ler ya hut de rin nef ret ve kör öf ke le rin zıt ku tup la rı na gi ren ya zı la rın mev cu di ye ti gö ze he men çar pa cak tır. Bi zim ama cı mız, ede bi yat ta ri hi miz de et ki li ol muş bir olu şu mu bir lik te yap mış ve ya şa mış olan çe kir dek kad ro ya ni her iki ya za rın ken di dar çev re le ri, ar ka daş hat ta sır daş grup la rı on la rı na sıl gör dü ve yo rum la dı, bu nun izi ni sür mek ti. Bu nun ne ti ce sin de gör dük ki, bu ya kın ar ka daş çev re si her iki si nin de, hâkim ka rak ter -le ri ni ka bul et mek te dir -ler. Za ma nın geç me si so nu cun da, dost luk lar gev şe yip iliş ki -ler 39 Ah met İh san (Tok göz), Mat bu at Ha tı ra la rım, c. I, İs tan bul 1930, Ah met İh san Mat ba ası, s. 96. 40 a.e., s. 97.
tav sa dık tan son ra bir kıs mın da giz li, bir kıs mın da aşikâr bir eleş ti rel ba kış ya hut kısmî bir ya dır ga yış (yi ne bil has sa Fik ret’in şah sı et ra fın da) ge lip ka na at le ri nin or ta sı na otur muş tur. Tev fik Fik ret’in “siv ri” ve çı kın tı la rı kes kin mi za cı nın hır çın ve dal ga lı gö rü nü mü ne kar şı lık Ha lid Zi ya ağır baş lı ve tem kin li bir şah si yet ola rak anı lar -da yer et miş tir. Ba zı ar ka -daş la rı nın ka na at le rin de ise za man la kes kin U dö nüş le ri göz lem len mek te dir. Bu dö nüş, Meh med Ra uf’ta müs pet ten men fi ye iken, Ali Ek -rem’de men fi den müs pe te doğ ru dur.
So nuç ta XIX. as rın son yıl la rı nın bu et ki li ve ça ğı için de vur gu lu edebî ha re ke -ti nin bu iki bas kın ka rak te ri, o gün den bu gü ne eser le riy le ol du ğu ka dar, anı, mek tup, de ne me, rö por taj vs. tü rün de baş ka edebî me tin ler üze rin den de ne sil le rin ha fı za sın -da var lık la rı nı ko ru mak ta dır lar.
KAY NAKLAR
Andı M. Fa tih, “Dev rin Ede bi yat çı la rı nın Mek tup la rı Işı ğın da Ali Ek rem’in ‘Şi iri miz’ Ma ka -le si ve Ne ti ce -le ri”, Ede bi yat Araş tır ma la rı, c. I, İs tan bul 2000, Ki ta be vi Ya yın la rı. ——, “Sa ray Kar şı sın da Tev fik Fik ret”, Bir Mu ha lif Kim lik: Tev fik Fik ret, İs tan bul 2007, Tür
-ki ye İş Ban ka sı Kül tür Ya yın la rı, s. 49-72.
Çoruk, Ali Şük rü, “Meş ru ti yet İçin Trans val’de Öl mek”, Türk Ede bi ya tı, nr. 386, Ara lık 2005, s. 12-16.
Fi lo ri na lı Nâzım, “Ke malzâde Ali Ek rem Be ye fen di’de Bir Gün”, Ya rın, nr. 12, 5 Kânûn-ı sâni 1338.
Huyugüzel, Ömer Fa ruk, Hü se yin Ca hit Yal çın’ın Ha ya tı ve Edebî Eser le ri Üze rin de Bir
Araş tır ma, İz mir 1984, Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Ya yın la rı.
——, Ha lit Zi ya Uşak lı gil, İs tan bul 1995, MEB Ya yın la rı.
Kaplan, Meh met, Tev fik Fik ret, 2. bs., İs tan bul 1987, Dergâh Ya yın la rı.
——, Türk Ede bi ya tı Üze rin de Araş tır ma lar II, İs tan bul 1987, Dergâh Ya yın la rı. Meh med Ra uf, “Ede bi yat-ı Cedîde”, Şebâb, nr. 6, 27 Ağus tos 1336/1920, s. 150-154. ——, “Ha lid Zi ya Bey”, Nevsâl-i Millî, 1330/1914.
——, “Ha lid Zi ya-Ha yat ve Hu su si ye ti”, Ser vet-i Fünûn, nr. 357, 1 Kânûn-ı sâni 1313/13 Ocak 1898.
——, “Ha lid Zi ya ile İlk Te mas”, Peyâm, nr. 301-99, 11 Teşrîn-i sâni 1335/1919. (Bu ya zı nın La tin harf li met ni için bk.: Ra him Ta rım, a.g.e., s. 33-37).
——, “Ha lid Zi ya ile Sa mi mi yet”, Peyâm, nr. 348-106, 18 Teşrîn-i sâni 1335/1919. ——, “İlk Te mas lar”, Tür ki ye Ede bi yat Mec mu ası, nr. 1, 1 Ey lül 1339/1923, s. 6-8. ——, “Tev fik Fik ret-Ha ya tı ve Hu su si ye ti”, Ser vet-i Fünûn, nr. 465, 27 Kânûn-ı sâni 1315/8
Şu bat 1900.
——, Edebî Ha tı ra lar, (Haz. Meh met Tö re nek), İs tan bul 1997, Ki ta be vi Ya yın la rı..
Özgül, Me tin Ka ya han (Haz.), Ali Ek rem Bo la yır’ın Ha tı ra la rı, An ka ra 1991, Kül tür Ba kan -lı ğı Ya yın la rı, s. 428.
Tev fik Fik ret, “Haf ta-i Edebî”, Tarîk, nr. 4634, 16 Teşrîn-i sâni 1314/29 Ka sım 1898, s. 3. ——, “Musâha be-i Ede biy ye”, Ser vet-i Fünûn, nr. 309, 30 Kânûn-ı sâni 1312/10 Şu bat 1897,
s. 359.
——, Dil ve Ede bi yat Ya zı la rı, (Haz. İs ma il Par la tır), An ka ra 1993, TDK Ya yın la rı, 2. bs. (Tokgöz), Ah met İh san, Mat bu at Ha tı ra la rım, c. I, İs tan bul 1930, Ah met İh san Mat ba ası, s.
96.
Uçman (Haz.), Ab dul lah, Ede bi yat-ı Cedîde’ye Da ir Ali Ek rem’den Rı za Tev fik’e Bir Mek tup, İs tan bul 1997, Ki ta be vi Ya yın la rı.
Uşaklıgil, Ha lid Zi ya, Kırk Yıl, c. IV, İs tan bul 1936, İs tan bul Mat ba acı lık ve Neş ri yat T.A.Ş. Ya yın la rı.
(Ünaydın), Ru şen Eş ref, Di yor lar ki, İs tan bul 1338/1918.
