T.C.
NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı
Türkçe Eğitimi Bilim Dalı
Doktora Tezi
15. YÜZYIL OSMANLI TARİHLERİNDE HALK EDEBİYATI
UNSURLARI VE EĞİTSEL İLETİLER
Elif TÜRKÖZ
Danışman
Prof. Dr. Mehmet KIRBIYIK
ÖN SÖZ
Milletler, tarih sahnesine çıktıkları zamandan beri gerek sözlü gerekse yazılı ürünlerle kendi edebiyatlarını meydana getirirler. Bir milletin tarihi hakkında bilgi edinmek isteyenlerin tarihî kaynaklardan sonra başvuracağı kaynaklar o milletin bünyesinde meydana getirilen edebî eserlerdir. Çünkü edebî eserler, yazıldıkları dönemin kültürel ve sosyal özellikleri hakkında bilgiler barındırırlar. Aynı şekilde, bir milletin edebiyatı ve kültür ürünleri hakkında çalışma yapılırken de o milletin tarihi hakkında yazılmış eserlere bakılması gerekmektedir. İnsanı ve insan hayatını konu edinen tarih ve edebiyatın amacı, bir bakıma, insanlara yol gösterme ve onları eğitmedir. Bu nedenle bu çalışmada, 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan halk edebiyatı ürünleri ve eğitsel iletiler incelenmiştir.
Bu çalışma; beş bölüm, kaynakça, ekler ve dizinden meydana gelmektedir. “Birinci Bölüm”de çalışmanın problem durumu ile amaç ve önemi hakkında bilgiler yer almaktadır.
“İkinci Bölüm”de çalışmanın kavramsal çerçevesi yer almaktadır. İlk olarak Osmanlı devrine gelinceye kadar ve Osmanlının kuruluş devrinde Türklerde tarih yazıcılığı hakkında bilgi verildikten sonra 15. yüzyıl Osmanlı tarihleri ve yazarları tanıtılmış, daha sonra ise ileti kavramı hakkında bilgi verilmiştir.
“Üçüncü Bölüm”de çalışmanın yöntemi hakkında bilgiler yer almaktadır. “Dördüncü Bölüm”de çalışmada elde edilen bulgular yer almaktadır. Bulgularda ilk olarak 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan halk edebiyatı ürünleri; destan, efsane, masal, fıkra, atasözü, deyim, türkü ve halk şiirleri incelenmiş ve bunlar hakkında bilgi verildikten sonra metinlerine yer verilmiştir. Bu çalışmada yer verilen metinlerin yazımlarına müdahale edilmemiş, eserlerdeki yazılışları aynen aktarılmıştır. Daha sonra 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan eğitsel iletiler ele alınmış ve beş kategoride toplanan bu iletiler hakkında açıklamalar yapıldıktan sonra iletilerin geçtiği metinlere yer verilmiştir.
“Beşinci Bölüm”de çalışmanın sonuç ve önerileri yer almaktadır. 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde tespit edilen halk edebiyatı ürünleri ve eğitsel iletiler hakkında genel bir değerlendirme yapılmış, ardından önerilere yer verilmiştir.
“Kaynakça”da sadece çalışmada kullanılan makale, bildiri, kitap bölümü, ansiklopedi maddesi, kitap gibi kaynaklar verilmiştir.
“Ek”te Türkçe olarak telif edilen 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan deyimlerin yer aldığı bir deyimler sözlüğü hazırlanmış, deyimlerin anlamları ve eser içindeki kullanımları ile verilmiştir.
“Dizin”de çalışmada yer alan özel isimler; şahıs, yer ve eser adları yer almaktadır.
Akademik hayatım boyunca hep destek olan saygıdeğer hocam ve
danışmanım Prof. Dr. Mehmet KIRBIYIK’a bu tezin konusunun belirlenmesinden sonuçlanmasına kadar geçen süre içindeki yardımları, iyi niyeti, manevi desteği ve yol göstericiliği için minnet ve teşekkür borçlu olduğumu belirtmek isterim.
Osmanlı tarihi ile ilgili kaynak temininden birçok sorunun cevaplandırılmasına kadar çeşitli durumlarda büyük yardımlarını gördüğüm ve her daim desteğini hissettiğim hocam Prof. Dr. Tufan GÜNDÜZ’e; birlikte çalışmaktan onur duyduğum, bilgi ve tecrübelerini paylaşarak yol gösteren hocalarım Prof. Dr. Zehra GÖRE ile Dr. Öğr. Üyesi Serdar DERMAN’a ve Prof. Dr. İsa KORKMAZ’a teşekkür ederim.
Son olarak, kendisine ayırmam gereken vakitlerden çalmama rağmen şikâyet etmeyen ve minicik elleriyle hep yanımda olan kızım Melek; en büyük teşekkürüm sanadır.
Elif TÜRKÖZ
İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ ... II İÇİNDEKİLER ... IV TEZ KABUL ... VIII TEZ ÇALIŞMASI ORİJİNALLİK RAPORU ... IX BİLİMSEL ETİK BEYANNAMESİ ... X KISALTMALAR ... XI TABLOLAR LİSTESİ ... XII ÖZET ... XV ABSTRACT ... XVI BİRİNCİ BÖLÜM ‐ GİRİŞ ... 1 1.1. Problem Durumu ... 1 1.2. Araştırmanın Amacı ... 5 1.3. Araştırmanın Önemi ... 6 İKİNCİ BÖLÜM ‐ KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 7 2.1. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri ... 7 2.1.1. Ahmedî, Dâstân ve Tevârîh‐i Mülûk‐ı Âl‐i Osman (İskender‐nâme) ... 15 2.1.2. Abdülvasi Çelebi, Der Vasf‐ı Ceng‐i Sultân Muhammed Bâ‐Mûsâ ve Hezîmet‐i Mûsâ (Halilnâme) ... 23 2.1.3. Kâşifî, Gazanâme‐i Rûm ... 27 2.1.4. Şükrullah, Behcetü’t‐Tevârih ... 28 2.1.5. Enverî, Düstûrnâme ... 34 2.1.6. Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa, Tevârihü’s‐Selâtin‐i Osmaniyye ... 38 2.1.7. Tursun Bey, Tarih‐i Ebu’l‐Feth ... 44 2.1.8. Kıvâmî, Fetihnâme ... 50 2.1.9. Âşıkpaşazâde, Tevârih‐i Âl‐i Osman ... 53 2.1.10. Oruç b. Âdil, Tevârih‐i Âl‐i Osman ... 58 2.1.11. Mevlânâ Mehmed Neşrî, Kitâb‐ı Cihannümâ ... 61 2.1.12. Mehmed bin Hacı Halîl El‐Konevî, Târih‐i Âl‐i Osman ... 66 2.1.13. Bayatlı Mahmud Oğlu Hasan, Câm‐ı Cem‐âyin ... 66 2.1.14. Kemal, Selâtîn‐Nâme ... 68 2.2. İleti ... 73
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ‐ YÖNTEM ... 77 3.1. Araştırmanın Deseni ... 77 3.2. Sınırlılıklar ... 77 3.3. Araştırmanın İnceleme Nesneleri ... 77 3.4. Verilerin Toplanma Süreci ... 79 3.4.1. Dokümana Ulaşma ve Orijinalliğini Kontrol Etme ... 79 3.4.2. Dokümanları Anlama ... 79 3.4.3. Verilerin Analiz Edilme Süreci ... 79 3.4.3.1. Verilerin Kodlanması ve Temaların Bulunması ... 80 3.4.3.2. Kodların ve Temaların Düzenlenmesi ... 82 3.5. İnandırıcılık ve Tutarlık ... 84 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ‐ BULGULAR ... 85 4.1. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarihlerinde Halk Edebiyatı Ürünleri... 85 4.1.1. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarihlerinde Destan ... 86 4.1.1.1. Enverî’nin Düstûrnâme Adlı Eserinde Oğuzname ... 89 4.1.1.2. Mevlânâ Mehmed Neşrî’nin Kitâb‐ı Cihannümâ Adlı Eserinde Oğuzname ... 112 4.1.2. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarihlerinde Efsaneler ... 121 4.1.2.1. Kâşifî’nin Gazanâme‐i Rûm Adlı Eserinde Efsaneler ... 140 4.1.2.1.1. Tarihî Efsaneler ... 140 4.1.2.2. Şükrullah’ın Behcetü’t‐Tevârih Adlı Eserinde Efsaneler ... 143 4.1.2.2.1 Tarihî Efsaneler ... 143 4.1.2.3. Enverî’nin Düstûrnâme Adlı Eserinde Efsaneler ... 146 4.1.2.3.1. Tarihî Efsaneler ... 146 4.1.2.3.2. Dinî Efsaneler ... 153 4.1.2.4. Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa’nın Tevârihü’s‐Selâtin‐i Osmaniyye Adlı Eserinde Efsaneler ... 156 4.1.2.4.1. Tarihî Efsaneler ... 156 4.1.2.5. Tursun Bey’in Tarih‐i Ebu’l‐Feth Adlı Eserinde Efsaneler ... 160 4.1.2.5.1. Tarihî Efsaneler ... 160 4.1.2.6. Kıvâmî’nin Fetihnâme Adlı Eserinde Efsaneler ... 164 4.1.2.6.1. Tarihî Efsaneler ... 164 4.1.2.6.2. Dinî Efsaneler ... 182 4.1.2.7. Âşıkpaşazâde’nin Tevârih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Efsaneler ... 185 4.1.2.7.1. Tarihî Efsaneler ... 185 4.1.2.7.2. Dinî Efsaneler ... 205 4.1.2.8. Oruç b. Âdil’in Tevârih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Efsaneler ... 210 4.1.2.8.1. Tarihî Efsaneler ... 210 4.1.2.8.2. Dinî Efsaneler ... 272 4.1.2.9. Mevlânâ Mehmed Neşrî, Kitâb‐ı Cihannümâ Adlı Eserinde Efsaneler ... 291 4.1.2.9.1. Tarihî Efsaneler ... 291 4.1.2.9.2. Dinî Efsaneler ... 315 4.1.2.10. Mehmed bin Hacı Halîl El‐Konevî’nin Târih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Efsaneler .. 323
4.1.2.10.1. Tarihî Efsaneler ... 323 4.1.2.11. Bayatlı Mahmud Oğlu Hasan’ın Câm‐ı Cem‐âyin Adlı Eserinde Efsaneler ... 329 4.1.2.11.1. Tarihî Efsaneler ... 329 4.1.2.12. Kemal’in Selâtîn‐Nâme Adlı Eserinde Efsaneler... 334 4.1.2.12.1. Tarihî Efsaneler ... 334 4.1.2.12.2. Dinî Efsaneler ... 354 4.1.2.13. Bayatlı Mahmud Oğlu Hasan’ın Câm‐ı Cem‐âyin Adlı Eserinde Tarihî Kişiler İle İlgili Efsanevi Bilgiler ... 362 4.1.3. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarihlerinde Masallar ... 368 4.1.3.1. Kemal’in Selâtîn‐nâme Adlı Eserinde Masal ... 371 4.1.4. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarihlerinde Fıkralar ... 374 4.1.4.1. Âşıkpaşazâde’nin Tevârih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Latife ... 375 4.1.4.2. Mevlânâ Mehmed Neşrî’nin Kitâb‐ı Cihannümâ Adlı Eserinde Latifeler ... 376 4.1.5. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarihlerinde Atasözleri ... 377 4.1.5.1. Ahmedî’nin Dâsitân‐ı Tevârih‐i Mülûk‐ı Âl‐i Osman Adlı Eserinde Atasözleri ... 385 4.1.5.2. Abdülvâsi Çelebi’nin Der Vasf‐ı Ceng‐i Sultân Muhammed Bâ‐Mûsâ ve Hezîmet‐i Mûsâ Adlı Eserinde Atasözleri ... 397 4.1.5.3. Enverî’nin Düstûrnâme Adlı Eserinde Atasözleri ... 399 4.1.5.4. Tursun Bey’in Tarih‐i Ebu’l‐Feth Adlı Eserinde Atasözleri ... 402 4.1.5.5. Kıvâmî’nin Fetihnâme Adlı Eserinde Atasözleri ... 421 4.1.5.6. Âşıkpaşazâde’nin Tevârih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Atasözleri ... 473 4.1.5.7. Oruç b. Âdil’in Tevârih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Atasözleri ... 524 4.1.5.8. Mevlânâ Mehmed Neşrî’nin Kitâb‐ı Cihannümâ Adlı Eserinde Atasözleri ... 561 4.1.5.9. Kemal’in Selâtîn‐nâme Adlı Eserinde Atasözleri ... 588 4.1.6. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarihlerinde Deyimler ... 619 4.1.6.1. Ahmedî’nin Dâstân ve Tevârîh‐i Mülûk‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Deyimler ... 620 4.1.6.2. Abdülvâsi Çelebi’nin Der Vasf‐ı Ceng‐i Sultân Muhammed Bâ‐Mûsâ ve Hezîmet‐i Mûsâ Adlı Eserinde Deyimler ... 625 4.1.6.3. Enverî’nin Düstûrnâme Adlı Eserinde Deyimler ... 628 4.1.6.4. Tursun Bey’in Târîh‐i Ebü’l‐Feth Adlı Eserinde Deyimler... 634 4.1.6.5. Kıvâmî’nin Fetihnâme Adlı Eserinde Deyimler ... 642 4.1.6.6. Âşıkpaşazâde’nin Tevârih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Deyimler ... 661 4.1.6.7. Oruç b. Âdil’in Tevârih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Deyimler ... 676 4.1.6.8. Mevlânâ Mehmed Neşrî’nin Cihânnümâ Adlı Eserinde Deyimler ... 688 4.1.6.9. Kemal’in Selâtîn‐nâme Adlı Eserinde Deyimler ... 709 4.1.7. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarihlerinde Türkü ... 722 4.1.7.1. Oruç b. Âdil’in Tevârih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Türkü ... 722 4.1.8. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarihlerinde Halk Şiiri ... 723 4.1.8.1. Oruç b. Âdil’in Tevârih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Halk Şiiri ... 723 4.2. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarihlerinde Eğitsel İletiler ... 726 4.2.1. Ahmedî’nin Dâsitân‐ı Tevârih‐i Mülûk‐ı Âl‐i Osman Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 726 4.2.2. Abdülvâsi Çelebi’nin Der Vasf‐ı Ceng‐i Sultân Muhammed Bâ‐Mûsâ ve Hezîmet‐i Mûsâ Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 732 4.2.3. Kâşifî’nin Gazanâme‐i Rûm Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 735 4.2.4. Şükrullah’ın Behcetü’t‐Tevârih Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 737 4.2.5. Enverî’nin Düstûrnâme Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 739
4.2.6. Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa’nın Tevârihü’s‐Selâtin‐i Osmaniyye Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 742 4.2.7. Tursun Bey’in Tarih‐i Ebu’l‐Feth Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 743 4.2.8. Kıvâmî’nin Fetihnâme Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 751 4.2.9. Âşıkpaşazâde’nin Tevârih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 766 4.2.10. Oruç b. Âdil’in Tevârih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 786 4.2.11. Mevlânâ Mehmed Neşrî’nin Kitâb‐ı Cihannümâ Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 801 4.2.12. Mehmed bin Hacı Halîl El‐Konevî’nin Târih‐i Âl‐i Osman Adlı Eserinde Eğitsel İletiler .. 816 4.2.13. Bayatlı Mahmud Oğlu Hasan’ın Câm‐ı Cem‐âyin Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 818 4.2.14. Kemal’in Selâtîn‐Nâme Adlı Eserinde Eğitsel İletiler ... 820 BEŞİNCİ BÖLÜM – SONUÇ VE ÖNERİLER ... 828 5.1. Sonuçlar ... 828 5.2. Öneriler ... 840 KAYNAKÇA ... 841 EK 1: 15. YÜZYIL OSMANLI TARİHLERİ DEYİMLER SÖZLÜĞÜ ... 866 DİZİN ... 1788 ÖZGEÇMİŞ ... 1828
KISALTMALAR a. atasözü b. beyit d. dörtlük bk. bakınız H Hicri M Miladi vb. ve benzeri
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1. Kişisel Gelişimi Destekleyen İletiler (K) ... 82
Tablo 2. Toplumsal Gelişimi Destekleyen İletiler (T) ... 83
Tablo 3. Dinî Gelişimi Destekleyen İletiler (D) ... 83
Tablo 4. Ulusal Düşüncenin Gelişimini Destekleyen İletiler (U) ... 83
Tablo 5. Evrensel Düşüncenin Gelişimini Destekleyen İletiler (K) ... 84
Tablo 6. Ahmedî’nin Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan Deyimler ... 620
Tablo 7. Ahmedî’nin Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan ve Aynı Şekliyle Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 621
Tablo 8. Ahmedî’nin Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan ve Farklı Şekilde Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 622
Tablo 9. Ahmedî’nin Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan Günümüzde Kullanılmayan Deyimler... 623
Tablo 10. Ahmedî’nin Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan Deyimlerin Kullanım Sıklığı ... 623
Tablo 11. Abdülvâsi Çelebi’nin Der Vasf-ı Ceng-i Sultân Muhammed Bâ-Mûsâ ve Hezîmet-i Mûsâ Adlı Eserinde Yer Alan Deyimler ... 625
Tablo 12. Abdülvâsi Çelebi’nin Der Vasf-ı Ceng-i Sultân Muhammed Bâ-Mûsâ ve Hezîmet-i Mûsâ Adlı Eserinde Yer Alan ve Aynı Şekliyle Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 625
Tablo 13. Abdülvâsi Çelebi’nin Der Vasf-ı Ceng-i Sultân Muhammed Bâ-Mûsâ ve Hezîmet-i Mûsâ Adlı Eserinde Yer Alan ve Farklı Şekilde Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 626
Tablo 14. Abdülvâsi Çelebi’nin Der Vasf-ı Ceng-i Sultân Muhammed Bâ-Mûsâ ve Hezîmet-i Mûsâ Adlı Eserinde Yer Alan Günümüzde Kullanılmayan Deyimler ... 626
Tablo 15. Abdülvâsi Çelebi’nin Der Vasf-ı Ceng-i Sultân Muhammed Bâ-Mûsâ ve Hezîmet-i Mûsâ Adlı Eserinde Yer Alan Deyimlerin Kullanım Sıklığı ... 627
Tablo 16. Enverî’nin Düstûrnâme Adlı Eserinde Yer Alan Deyimler ... 628
Tablo 17. Enverî’nin Düstûrnâme Adlı Eserinde Yer Alan ve Aynı Şekliyle Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 629
Tablo 18. Enverî’nin Düstûrnâme Adlı Eserinde Yer Alan ve Farklı Şekilde Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 629
Tablo 19. Enverî’nin Düstûrnâme Adlı Eserinde Yer Alan Günümüzde Kullanılmayan Deyimler ... 630 Tablo 20. Enverî’nin Düstûrnâme Adlı Eserinde Yer Alan Deyimlerin Kullanım Sıklığı .. 631 Tablo 21. Tursun Bey’in Târîh-i Ebü’l-Feth Adlı Eserinde Yer Alan Deyimler ... 634 Tablo 22. Tursun Bey’in Târîh-i Ebü’l-Feth Adlı Eserinde Yer Alan ve Aynı Şekliyle Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 636 Tablo 23. Tursun Bey’in Târîh-i Ebü’l-Feth Adlı Eserinde Yer Alan ve Farklı Şekilde Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 637 Tablo 24. Tursun Bey’in Târîh-i Ebü’l-Feth Adlı Eserinde Yer Alan Günümüzde
Kullanılmayan Deyimler ... 638 Tablo 25. Tursun Bey’in Târîh-i Ebü’l-Feth Adlı Eserinde Yer Alan Deyimlerin Kullanım Sıklığı ... 639 Tablo 26. Kıvâmî’nin Fetihnâme Adlı Eserinde Yer Alan Deyimler ... 642 Tablo 27. Kıvâmî’nin Fetihnâme Adlı Eserinde Yer Alan ve Aynı Şekliyle Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 647 Tablo 28. Kıvâmî’nin Fetihnâme Adlı Eserinde Yer Alan ve Farklı Şekilde Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 649 Tablo 29. Kıvâmî’nin Fetihnâme Adlı Eserinde Yer Alan Günümüzde Kullanılmayan Deyimler ... 652 Tablo 30. Kıvâmî’nin Fetihnâme Adlı Eserinde Yer Alan Deyimlerin Kullanım Sıklığı ... 654 Tablo 31. Âşıkpaşazâde’nin Tevârih-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan Deyimler ... 661 Tablo 32. Âşıkpaşazâde’nin Tevârih-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan ve Aynı Şekliyle Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 665 Tablo 33. Âşıkpaşazâde’nin Tevârih-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan ve Farklı Şekilde Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 667 Tablo 34. Âşıkpaşazâde’nin Tevârih-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan Günümüzde Kullanılmayan Deyimler ... 669 Tablo 35. Âşıkpaşazâde’nin Tevârih-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan Deyimlerin Kullanım Sıklığı ... 670 Tablo 36. Oruç b. Âdil’in Tevârih-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan Deyimler ... 676 Tablo 37. Oruç b. Âdil’in Tevârih-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan ve Aynı Şekliyle Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 679
Tablo 38. Oruç b. Âdil’in Tevârih-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan ve Farklı Şekilde
Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 680
Tablo 39. Oruç b. Âdil’in Tevârih-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan Günümüzde Kullanılmayan Deyimler ... 682
Tablo 40. Oruç b. Âdil’in Tevârih-i Âl-i Osman Adlı Eserinde Yer Alan Deyimlerin Kullanım Sıklığı ... 683
Tablo 41. Mevlânâ Mehmed Neşrî’nin Cihânnümâ Adlı Eserinde Yer Alan Deyimler ... 688
Tablo 42. Mevlânâ Mehmed Neşrî’nin Cihânnümâ Adlı Eserinde Yer Alan ve Aynı Şekliyle Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 694
Tablo 43. Mevlânâ Mehmed Neşrî’nin Cihânnümâ Adlı Eserinde Yer Alan ve Farklı Şekilde Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 696
Tablo 44. Mevlânâ Mehmed Neşrî’nin Cihânnümâ Adlı Eserinde Yer Alan Günümüzde Kullanılmayan Deyimler ... 699
Tablo 45. Mevlânâ Mehmed Neşrî’nin Cihânnümâ Adlı Eserinde Yer Alan Deyimlerin Kullanım Sıklığı ... 701
Tablo 46. Kemal’in Selâtîn-nâme Adlı Eserinde Yer Alan Deyimler ... 709
Tablo 47. Kemal’in Selâtîn-nâme Adlı Eserinde Yer Alan ve Aynı Şekliyle Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 712
Tablo 48. Kemal’in Selâtîn-nâme Adlı Eserinde Yer Alan ve Farklı Şekilde Günümüzde Kullanılan Deyimler ... 713
Tablo 49. Kemal’in Selâtîn-nâme Adlı Eserinde Yer Alan Günümüzde Kullanılmayan Deyimler ... 715
Tablo 50. Kemal’in Selâtîn-nâme Adlı Eserinde Yer Alan Deyimlerin Kullanım Sıklığı ... 717
Tablo 51. Kişisel Gelişimi Destekleyen İletileri Veren Müellifler ... 834
Tablo 52. Toplumsal Gelişimi Destekleyen İletileri Veren Müellifler ... 836
Tablo 53. Dinî Gelişimi Destekleyen İletileri Veren Müellifler ... 837
Tablo 54. Ulusal Düşüncenin Gelişimini Destekleyen İletileri Veren Müellifler ... 838
ÖZET
Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı Türkçe Eğitimi Bilim Dalı
Doktora Tezi
15. YÜZYIL OSMANLI TARİHLERİNDE HALK EDEBİYATI UNSURLARI VE EĞİTSEL İLETİLER
Elif TÜRKÖZ
Halk edebiyatı, sözlü geleneğe dayanan ve kaynağını halk kültürünün oluşturduğu sözlü edebiyattır. Sözlü bir edebiyat geleneği olmasının yanı sıra doğrudan ve dolaylı olarak bu edebiyat ile ilgili yazılı kaynaklar bulunmaktadır. Türk boyları ve kültürleri hakkında önemli bilgiler içeren Çin Yıllıkları, Türk halk edebiyatının en eski yazılı kaynaklarıdır. Bu yıllıklarla birlikte Orhun Abideleri ve eski Uygur metinleri, İslamiyet öncesinin yazılı kaynaklarını teşkil etmektedir. İslamiyet sonrası dönemde ise doğrudan Türk halk kültürü ve edebiyatı hakkında telif edilen eserlerin var olduğu görülür. Bu dönemin Türk kültürü ve edebiyatı hakkında dolaylı olarak bilgiler veren eserlerinden biri de tarih kitaplarıdır. Türk tarihi hakkında telif edilen tarih kitapları, içerdikleri tarihî bilgilerin arasında halk kültürü ve edebiyatı hakkında önemli bilgiler vermektedir. Bu eserlerde görülen diğer bir önemli husus ise farklı konularda çok sayıda eğitsel ileti içermeleridir. Bireyin kişisel, toplumsal, dinî gelişimini ve ulusal ve evrensel düşüncenin gelişimini destekleyen bu iletiler, çalışmada kullanılan eserlerde önemli bir yere sahiptir.
Bu çalışmanın amacı, ilk Osmanlı tarihlerinin telif edilmeye başlandığı ve Osmanlı tarihçiliğinin başlangıcını teşkil eden 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde halk edebiyatı ürünleri ve eğitsel iletilerin incelenmesidir. Bu tarihlerden yalnızca müellifi belli olanlar ele alınmış, anonim olanlar çalışmaya dâhil edilmemiştir. Tespit edilen halk edebiyatı ürünleri ve eğitsel iletiler kendi içlerinde bir sınıflandırmayla incelenmiştir. İncelemenin sonunda, 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinin halk edebiyatı ürünleri ve eğitsel iletiler açısından önem arz ettikleri tespit edilmiştir.
ABSTRACT Department of Turkish Education
Turkish Education Program Doctoral Thesis
ELEMENTS OF FOLK LITERATURE AND EDUCATIONALMESSAGES IN THE 15TH CENTURY OTTOMAN HISTORY BOOKS
Elif TÜRKÖZ
Folk literature is an oral literature which is based on oral tradition and its source is formed of folk culture. Besides being an oral literary tradition, there are written sources directly and indirectly related to this literature. Chinese annuals, which contain important information about Turkic tribes and cultures, are the oldest written sources of Turkish folk literature. Along with these annuals, the Orkhon monuments and the ancient Uighur texts constitute the written sources of the pre-Islamic period. In the post-Islamic period, on the other hand, it is seen that there are works which are written directly about the Turkish folk culture and literature. One of the works of this period that gives indirect information about Turkish culture and literature is history books. The history books written about Turkish history give important information about folk culture and literature among the historical information they provide. Another important issue seen in these works is that they contain many educational messages on various subjects. These messages, which support the personal, social, religious development of the individual and the development of national and universal thought, have an important place in the works used in the study.
The aim of this study is to examine the folk literature products and educational messages in the 15th century Ottoman history books, in which the first Ottoman history books started to be compiled, and which constitutes the beginning of Ottoman historiography. Of these history books, only those whose authors were identified were handled and those which were anonymous were not included in the study. The identified folk literature products and educational messages were examined with a classification within themselves. At the end of the study, it was found that 15th century Ottoman history books have importance in terms of folk literature products and educational messages.
Keywords: 15th century, Ottoman, history books, folk literature, message, educational
BİRİNCİ BÖLÜM - GİRİŞ
BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ
Bu bölümde, araştırmanın problem durumu açıklanmakta ve araştırmanın amacı ile önemine dair bilgi verilmektedir.
1.1. Problem Durumu
Meşhur tarihçi İbn Haldun’un “Tarih, bilimlerin anasıdır.” sözü, tarihin diğer bilimlerle ilişkisini net bir şekilde dile getirmektedir. Nitekim edebiyat, felsefe, sosyoloji gibi bilimler her ne kadar bağımsız birer bilim dalı olsalar da birbirleriyle ve özellikle de tarihle etkiletişim hâlindedirler.
Duygu, düşünce ve hayallerin dil aracılığı ile ifade edildiği yazılı ve sözlü ürünlerin tamamını kapsayan edebiyat; var olan bilginin, duygu ve düşüncenin ifade ediliş tarzı noktasında bir sanat olarak karşımıza çıkar. Geçmişi konu edinen bir sanat eseri meydana getirmenin ve bu eserleri değerlendirmenin yolu iyi bir tarih bilgisinden geçer. Bu bağlamda “edebiyat tarihi” kavramı; edebî eserlerin, bu eserleri meydana getirenlerin, söz konusu eserlerin ilgili olduğu devir ve ortamların sosyal, siyasal ve kültürel özellikleriyle bağlantılı olarak incelenmesi durumudur (Cemiloğlu, 2003: 22). Buna göre tarihin malzemesinin geçmişte yaşanmış olaylar ile insan hayatına karışmış kültürel değerler ve durumlar olduğu görülmektedir. Tarih bunları belgelere dayanarak inceler ve edebî eserler de bu belgelerin önemli bir bölümünü teşkil eder. Nitekim her edebî eser yazıldığı döneme ayna tutan bir kaynaktır. Edebî eserlerin yanı sıra yazılı ve sözlü kültür ürünleri, gelecek için tarihî bir anlam yüklenir ve geçmişle geleceği buluşturma noktasında oynadıkları roller bakımından büyük önem taşırlar ki tarih ile edebiyatın kesiştiği kavşak da burasıdır Tarih, toplumların geçmişte yaşadıkları önemli olayları konu edinirken edebiyat; tarihî kişilerin üstlendikleri roller dışındaki yaşantılarını, bunların toplumda bıraktığı izler ile ilgilenir (Erol, 2012: 60). Bunun en güzel örneği destan ve efsanelerde karşımıza çıkar. Tarih boyunca bir milletin yaşadığı tabii felaketler, göç, yerleşik hayata geçme, iç çatışmalar, savaşlar, din değiştirme gibi olaylar yazıya geçirilinceye
kadar destanlar ve efsaneler ile gelecek kuşaklara aktarılmaktaydı. Mesela, Süleyman Şah ile başlayan erken Osmanlı tarihi, tarihle değil efsane-tarihle ilgilidir. Ama gene de efsane, bir yandan dolaylı olarak geçmişteki doğruları yakalamaya vesile olurken öte yandan tarih-tarihin başlangıcında sorulabilecek birçok soruya yanıt verebilir (Divitçioğlu, 2008: 19). Efsanelerin tarihteki yeri ve tarih araştırmalarındaki önemi hakkında İnalcık, İstanbul’un fethi ile ilgili olarak şunları ifade etmektedir:
“Tarihi tarih yapan güçler arasında inanç sistemleri ve efsaneler gittikçe daha ciddi olarak ele alınmaktadır. Bu anlamda efsane bir realitedir. Kahramanlar ve büyük işler efsanelerden doğar. Bunları tanımayan tarihçi tarihi anlayamaz. Efsane, belki içeriği ile değil, tarihin yürütücüsü ve yaratıcısı olarak maddi hayat hırsı kadar gerçektir. Peygamber’in gaza bayraktarını onurlamak aşkı, fethe götüren etkenler arasında, ganimet hırsı ve devasa topraklar kadar, hatta belki hepsinden daha etkin olmuştur. Halk rivayeti bu iman atılımını şöyle anlatır: ‘Son saldırı günü aklar giymiş Akşemseddin orduya gelip katılmış, aziz kişiler, ölmüş ve yaşayan bütün evliya, beyaz atlar üzerinde askerin önüne düşmüşler ve feth-i mübine götürmüşler.” (İnalcık, 1994: 3).
Bir milletin geçmişteki varlığı, bugüne ulaşan hatıraları pek çok yönüyle edebiyatına mal olmuş tarihidir. Osmanlı İmparatorluğu’nda tarih ayrı bir tür olmaktan ziyade edebiyatın bir kolu olarak algılanmış ve bu durum tarih ile edebiyatın birbirinden ayrılmasını oldukça zorlaştırmıştır (Erol 2012: 61). Tarihin yazılmasına kaynaklık eden destan, gazavatname, fütüvvetname, menakıbname metinleri; Anadolu’nun İslamlaşmasına, tarihî olay ve kişilere, sosyal, ekonomik ve kültürel hayata ait bilgiler aktarmakla aslında tarihe kaynaklık etmiş metinlerdir (Ocak, 1993: 58). En erken Osman Gazi devrine kadar indirilebilen menakıbname rivayetleri, belli bir tarih türünü, epik bir üslup ve tarzı temsil eder. Bu tarz uçtaki Türkmen toplumunun epik tarih anlayışı ve anlatışını yansıtır; kahramanlık devrine özgü epik tasvirler, mucizeler, halk bilimsel malzeme egemendir. Ama Osmanlı menakıbname rivayetleri epik-halk bilimsel anlatış yanında gerçek bir tarih tablosu vermektedir (İnalcık, 2000: 8-9).
Sözlü kültür kaynaklarının yanı sıra tarihçiye yardımcı olan ve malzeme sunan bir diğer disiplinin edebiyat olduğu fikrini ileri atan araştırmacılar da olmuştur (Ersoy, 2009: 24). İlk yazılı edebî ürünler, tarih yazımında olduğu gibi, uzun süre sözlü geleneğin taşınmasıyla oluşturulmuştur. Destanlar, masallar, halk hikâyeleri, menkıbeler, gazavatnameler, mesneviler bu sözlü gelenek ürünlerinin örnekleridir. Geçmişte neler yaşandığına dair tarihçilere bilgi veren sözlü kültür ürünü, tarihî ve kültürel gelişimin nasıl birbirini güçlendirip nakledilerek anlatıldığını ve bazı önemli olayları anlamamızı sağlar (Abrahams, 1981: 3’den aktaran Ersoy, 2009: 24). Sözlü kültür ürünleri, bir halkın geçmişinin günümüzdeki izlerini içinde saklar (Sakal, 2008: 50-60).
Sözlü kültür ürünleri, özellikle destanlar, mitler, kahramanlar, kutsallık atfedilen mekânlar modern zamanlarda ulusal kimliklerin oluşturulmasında tanımlayıcı ve belirleyici bir rol üstlenmişlerdir. Edebî metinlerin ve sözlü kültür ürünlerinin çağdaş tarih araştırmacılığında önemli kaynaklar olduğu söylenebilir. Fakat böyle bir çalışmada disiplinler arası bir bakış açısına, sağlam bir iç ve dış tenkit bilgisine sahip olma gerekliliği vardır. Edebî ve tarihî eserler incelenerek ait olduğu dönemin ve toplumun estetik tutumu ve değer yargıları, karşı duruşları, farklı statüleri norm ve davranışları hakkında bilgi sahibi olunabilir (Ersoy, 2009: 30).
İnan, yazılı belgelerle anlaşılması güç olan bazı meselelerin etnografya ve halk bilimi bakımından incelendiği zaman aydınlatılabileceğini söylemektedir (İnan, 1987: 194). Köprülü, Anadolu Selçuklu Devleti’nin tarihinin yerli kaynaklarından söz ederken sözlü kaynaklara özellikle vurgu yaparak, tarihî olayların gerçeklerini, derinlerde kalmış sebeplerini sözlü kaynaklar sınıfına koyabileceğimizi ve yazılı kaynaklar kadar önemli olan destani epik mahiyetteki halk hikâyeleri ile diğer sözlü edebî kaynaklarda bulabileceğimizi belirtir (Köprülü, 1943: 27-387).
Bazı kavimler, kendi tarihlerinden masallar, hikâyeler ve destanlarla bahsederler. Destani tarihi belgelerdeki boşlukları dolduracak şekilde kullanmak mümkündür. Hatta metotlu bir şekilde değerlendirilirse belge bulunmayan devirler için de kaynak vazifesi görür. İran tarihine ait eserler, İran destanlarından alınarak yazılmıştır (Togan 1985: 45). Esas olaylardan çok ayrıntıların, üstü kapalı geçilen
mevzuların aydınlanmasında kaynak olabilen destanlar; halkın duygu, düşünce, umut ve isteklerini yansıtması yönüyle sosyal tarihe kaynaklık ederler (Artun, 2002: 37).
Önemli bir tarih kaynağı da menkıbelerdir. Togan, menkıbelerin tarih kaynağı sıfatıyla önemi layıkıyla anlaşılmadığı için toplanmadığını söyler. Ayrıca menkıbelerin ülkelerin imar ve iskân tarihlerini öğrenmede hakkında bilgi verilmeyen savaşların nerede ve nasıl meydana geldiğini öğrenmede, ülkenin o zamanki iktisadi hayatına ait fikir elde etmede de faydalı olduğunu, eğer metoduna uyarsak menkıbelerin tarihimiz için çok önemli kaynak olacağını belirtir (Togan, 1985: 50).
Ortaylı, söz konusu bu sözlü kültür malzemelerinin, toplumsal hayatın yazılı belgeler dışında kalan yönlerini, çeşitli grupların kanaatlerini anlamak bakımından önem arz ettiklerini belirtmektedir (Ortaylı, 2000: 38).
Halkın tarihinin ya da sosyal tarihin bütün yönleri ile araştırılırken halk arasında yaşayan ve halkın düşünce yapısını yansıtan sözlü kültür ürünlerinin değerlendirilmesinin hem metodoloji açısından gerekli hem de sosyal tarihin yanı sıra kültür tarihi için önemli olduğunu belirten Sakal bu konuda şu sözleri söylemektedir:
“Bütün metodoloji kitaplarında folklor ve etnografyanın tarih araştırmalarında ne kadar önemli olduğu vurgulanmaktadır. Ancak buna rağmen ne hikmetse araştırmacılar bu konuyu pek ciddiye almamaktadırlar. Türk halk edebiyatı ve folklorunun çok zengin olması ve göçebe kökenlerinden dolayı Türklerin çok farklı milletlerle kaynaşmış bulunması bu konuya Türk tarihçiliğinde biraz daha fazla önem verilmesini gerekli kılmaktadır. Özellikle yakın tarihte siyasi nedenlerle örtbas edilen bazı bilgilerin bugün halk arasında yaşadığı kabul edilirse, meramımız daha iyi anlaşılır. Üstelik çok okumadığı gibi çok yazmayan bir halk geleneğine sahip oluşumuz dikkate alınırsa, birçok bilginin halkın içinde anı veya bir edebî-folklorik tür olarak yaşadığı ve kayıtlara geçmediği kolayca anlaşılabilir. Her zümre kendi tarihine belge hazırlar ve kendi tarihini yazar. Devlet ve iktidarlar kendi tarihleri
için belge depolarken, halkın tarihi de, büyük oranda kayıtlara geçmemiş olan bu tür sözlü ürünlerde saklıdır.” (Sakal, 2008: 58-59).
Halk edebiyatı ürünlerinde bir diğer deyişle sözlü kültür ürünlerinde tarihî olayın yaşandığı zamanı yansıtan yaşam, düşünce ve inanışların izlerine rastlanılmaktadır. Kayıt altına alınan tarihî olay ve olgular, elde bulunan verilerin tümünü belli bir düzen içerisinde anlamaya ve açıklamaya çalışarak incelenmeli, sonrasında senteze varılmalıdır (Öz, 1998: 483).
1.2. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmada asıl amaç, 15. yüzyılda telif edilen Osmanlı tarihlerinde yer alan halk edebiyatı ürünlerinin neler olduğunun ve eğitsel iletilerin tespit edilmesi; tespit edilen bu iletilerin bireyin kişisel, toplumsal, dinî, evrensel ve ulusal gelişimine hangi etkilerde bulunduğunun belirlenmesidir. Kaynak olarak 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinin seçilmesinin nedeni, bu devirde telif edilen tarihlerin resmî bir tarih olmaktan ziyade destani ve menkıbevi özellikler taşımasıdır. Bu amaç doğrultusunda aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır:
1) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan halk edebiyatı ürünleri nelerdir? a) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan destanlar nelerdir?
b) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan efsaneler nelerdir? c) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan masallar nelerdir? d) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan fıkralar nelerdir? e) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan atasözleri nelerdir? f) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan deyimler nelerdir? g) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan türküler nelerdir? h) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan halk şiirleri nelerdir?
2) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan eğitsel iletiler nelerdir?
a) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan kişisel gelişimi destekleyen iletiler nelerdir?
b) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan toplumsal gelişimi destekleyen iletiler nelerdir?
c) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan dinî gelişimi destekleyen iletiler nelerdir?
d) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan ulusal düşüncenin gelişimini destekleyen iletiler nelerdir?
e) 15. yüzyıl Osmanlı tarihlerinde yer alan evrensel düşüncenin gelişimini destekleyen iletiler nelerdir?
1.3. Araştırmanın Önemi
Bu araştırmada, müellifi belli olan 15. yüzyıl Osmanlı tarihleri halk edebiyatı ürünleri ve eğitsel iletiler bakımından incelenmiş ve bu iletilerin birey eğitimi açısından katkıları vurgulanmıştır. Araştırma, bu konuda çalışma yapan araştırmacılara yardımcı olması amacıyla önemlidir.
İKİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Bu bölümde, araştırmanın problem durumu ile ilgili alanyazın taranarak araştırmanın kavramsal çerçevesi hakkında bilgi verilmektedir. Öncelikli olarak çalışmaya kaynak teşkil eden 15. yüzyıl Osmanlı tarihleri ve bunları müellifleri tanıtılmakta, daha sonra ise iletiler hakkında bilgi verilmektedir.
2.1. 15. Yüzyıl Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri
11. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşen Selçuklu fetihleri ve aynı yüzyılın son çeyreğinde Anadolu Selçuklu Devleti’nin kuruluşu; Anadolu’yu kısa sürede İslam kültür muhitine dâhil etmiş, 12. yüzyılın ortalarında Orta Anadolu şehirlerinde medreseler kurulmuş ve İslam tarih yazıcılığının ilk örnekleri verilmeye başlamıştır. Burhâneddîn-i Ânevî’nin Enîsü’l-Kulûb, Emîr Kâniî Tûsî’nin Selcûknâme, İbn Bibi’nin el-Evâmirü’l-‘Alâ’iyye fi’l-umûri’l-‘Alâ’iyye, Kerîmüddin Aksarâyî’nin Müsâmeretü’l-ahbâr ve müsâyeretü’l-ahyâr, Niğdeli Kadı Ahmed’in el-Veledüş’şefîk ve’l-hâfidü’l-hâlik adlı eseri ve anonim Selcûknâme adlı eser, Anadolu’da Osmanlı öncesi dönemde telif edilen Farsça tarihlerdir (Özgüdenli, 2011: 64-65).
Osmanlı Devleti’ne gelinceye kadar Türkler, Türkçe tarih yazmamış olup Selçuklu Devleti’nin dağılmasından sonra Anadolu’da ortaya çıkan Türk beylikleri gibi Osmanlı Beyliği’nde de erken dönemlerde telif edilip günümüze ulaşan bir tarih eseri bulunmamaktadır (Arıkan, 2011: 66). Osmanlı Devleti’nin ilk yüzyıllarındaki tarihçilik ile ilgili bilgiler yetersiz olmakla birlikte Osmanlı tarih yazıcılığının devletin kuruluşundan yüz yıl sonra başladığı görülmektedir (Taşbaş, 2011: 214). Bu gecikmeyi Anadolu’da Osmanlılardan önce Türkçe tarih yazıcılığının gelişmemiş olmasına bağlamak mümkündür (Başar, 2002: 409). Anadolu Selçukluları ile Beylikler Dönemi’nde Arapça din ve hukuk, Farsça sanat ve edebiyat alanlarına hâkim olmuş, çoğunlukla da Arapça ve Farsça eserler kaleme alınmıştır (Shaw ve Shaw, 1982: 199). 14. yüzyıl başlarında ise halkın esasını teşkil eden Türkmen gruplarının Türkçeden başka bir dil bilmemeleri Anadolu beylerinin yazılacak eserlerde Türkçeyi tercih etmelerine neden olmuştur (Aydın, 2002: 417).
13. yüzyılın sonlarında Anadolu’nun kuzeybatısında kurulan Osmanlı Beyliği’nin dili, bir parçası üzerine kurulduğu Anadolu Selçuklu Devleti’nin Arapça ve Farsça ağırlıklı diline karşılık son derece sade niteliktedir (Aydın, 2002: 417). Ancak, devlet büyüdükçe dilde Arapça ve Farsça kelimeler artmış ve Türkçe, Beylikler Dönemi’ndeki sadeliğini kaybetmiştir. Buna paralel olarak, kuruluş döneminde tarihçiliğin tam bir kronolojik tarih yazmaktan ziyade, okuyanları eğlendirme ve eğitmeye yönelik olduğu görülmektedir (Imber, 2005: 42).
Osmanlı tarih yazıcılığı esas itibariyle Arap ve İran tarih yazıcılığından önemli ölçüde etkilenmiş ve bunların devamı niteliğini taşımış olmasıyla birlikte altı asır boyunca tarihçiliğin hemen her türünde “Osmanlı tarzı” olarak nitelendirilebilecek yeni bir anlayışın meydana geldiği ve zamanla kendine has özellikler göstererek varlığını sürdürdüğü görülmektedir (İpşirli, 1999: 247). Bununla birlikte, Osmanlıların kuruluş döneminde belli bir tarih geleneğine sahip olduklarını söylemek mümkün değildir. Bu nedenle tarih yazımı basit, acemice ve ilkel olmasının yanı sıra destani bir havada başlamış, birbiriyle ilgili olmayan olaylar destani ya da tarihî oldukları göz önüne alınmadan birbirine eklenmiş ya da sadece destani tip motifleri ile yan yana getirilmişlerdir (Babinger, 1992: 7).
Fetih ve gaza ruhu ile ortaya çıkan, sınırlardaki akıncı beyler ve derviş gazilerin faaliyetleri ile büyüyüp güçlenen Osmanlı Beyliği’nin ortaya çıkışından itibaren siyasi geleneğinin başlıca unsuru Hıristiyan komşularla mücadele olmuş ve bu mücadele önemini hiçbir zaman yitirmemiştir (Wittek, 2013: 11). Bu gerçeğe uygun olarak kuruluş devrindeki ilk örnekler menkıbe türünde eserler olmuştur (İpşirli 1999: 247). Belli ölçüde tarihî gerçeklerle ilgili olmakla beraber siyasi nedenlerle ya da kimi zaman doğrudan edebî imge dolayısıyla gelişip yayılan bir tür olan menkıbenin uzantıları doğrudan doğruya ideolojik bir nedene, bir siyasal formül olarak ortaya konmaya dayanmaktadır (Ortaylı, 2004: 11). Bu dönemde gönüllü olarak gazalara katılan dervişler için anlatılan menkıbeler, dinî yönlerinin yanı sıra tarihî yönleriyle ön plana çıkmışlardır (Akbulut, 2006: 36).
Sağlam bir kronolojisi olmayan ilk dönem Osmanlı tarihinin olayları tarafsız anlatan kaynakları azdır. 14. yüzyıldan elimizde güvenilirliği tartışılmayan az sayıda
belge mevcut olmakla birlikte bu dönemden herhangi bir tarihsel kaynak da yoktur (Imber, 2005: 39).
Başta Âşıkpaşazâde olmak üzere sonrasında birçok tarihçiye kaynaklık eden Yahşi Fakih’e ait Menâkıb-ı Âl-i Osman ilk Osmanlı tarihi sayılabilir (Özcan, 2013: 272). Günümüze ulaşmayan bu eserin varlığını Âşıkpaşazade’nin Tevârîh-i Âl-i Osman adlı eserinden öğrenmekteyiz. 1413 yılında, Çelebi Mehmed’in Musa Çelebi ile mücadelesi sırasında Geyve’de rahatsızlanan ve Orhan Gazi’nin imamı İshak Fakih’in oğlu Yahşi Fakih’in evinde kalan Âşıkpaşazâde Menâkıb-ı Âl-i Osman’ı Yahşi Fakih’ten dinlediğini ve I. Bayezid devrine kadarki kısmı ondan naklettiğini söyler (Öztürk, 2013a: 114). I. Mehmed tarafından kendisine toprak bağışlanan ve Sultan’ın saltanat mücadelesini destekleyen Yahşi Fakih, I. Bayezid devrine kadar olan bu eserini I. Mehmed devrinde yazmış ve eser 1422 yılına kadarki olaylarla ilgili ortak kaynak olarak kullanılmıştır (İnalcık, 2005b: 94). Yahşi Fakih, I. Osman’a ait menakıbı babası İshak Fakih’ten, yani I. Osman devrine yakın yahut o devirde yaşamış birisinden almış veya işitmiş olmalıdır (İnalcık 2000: 9). Âşıkpaşazâde, Neşrî, Oruç gibi müelliflerin eserlerine ve Ahmedî’nin Dâsitân-ı Tevârih-i Mülûk-ı Âl-i Osman’ına Yahşi Fakih’in menakıbı kaynaklık etmiştir (Ergenç 2010: 70). Eser, özellikle eskiliği açısından dikkate değer olduğu gibi Osmanlı Türkçesi tarihi noktasında da önem arz edecektir (Bursalı Mehmed Tahir, 1342: 163).
Yahşi Fakih ile birlikte Osmanlı tarihinin ilk yüzyılına ait en eski ikinci rivayet, ilk Osmanlı tarihçisi olarak bilinen şair Ahmedî’nin, İskendernâme adlı mesnevisinin sonuna eklediği “Dâsitân-ı Tevârih-i Mülûk-ı Âl-i Osman” adını taşıyan vakayiname türündeki bölümüdür. Eser, günümüze ulaşan ilk Osmanlı tarihi olmasının yanı sıra ilk manzum Osmanlı tarihi olma özelliği de taşımaktadır (Başar, 2002: 410). İlk orijinal Osmanlı kaynakları olan Menâkıb-ı Âl-i Osman menkıbe; Dâsitân-ı Tevârih-i Mülûk-ı Âl-i Osman ise eski destan geleneğinin uzantısı görünümündedir (Özcan, 2013: 272).
Ahmedî’den sonra asıl şekliyle günümüze gelen ilk kaynak, bilinen beş tanesi saray için düzenlendiğinden “Hükümdarlık Takvimleri” olarak adlandırılması uygun olan bir grup kısa metinden oluşmaktadır (Ménage, 2005: 77). Bunlar, Selçuklu,
Osmanlı ve Karaman hanedanlarına ait önemli olayların kaydedildiği tarihî takvimlerdir (Göyünç, 1977: 240). Yıllıklar, Hz. Âdem’den itibaren peygamberlerin, halifelerin ve Selçuklu, Osmanlı, Karamanlı hanedanlarının temel olaylarının kronolojik listesi ile başlar; bunları, içinde bulunulan yılla ilgili kehanetler, rüya tabiri gibi astronomi ve astroloji ile ilgili kısımlar izler (Ménage, 2005: 77). Oldukça eski bir geleneğe sahip olan İslami dönem astronomisinin son tipik örnekleri olan bu eserler, saray müneccimleri tarafından hazırlanır ve önemli siyasi, tabii olayların listesi verilirdi. Bu yönüyle saray müneccimlerinin ilk vakanüvisler olduğu düşünülebilir (Özcan, 2013: 272). Verilen kronolojik listelerin tarihî açıdan önemi olmayan takvimlerde Osmanlılar, Karamanlılar ve diğer beyliklere ait olaylar hakkındaki kayıtlar kısaltılmış olmasına rağmen önemlidir. Bu önem, takvimlerin Osmanlı tarihinin ilk kronolojisini teşkil etmesi ve beylikler dönemi Anadolusu ile ilgili kaynakların yetersizliği dolayısıyladır (Turan, 2007: 6).
II. Murad devri Osmanlı tarih eserlerinin ilk örneklerinin oluşmaya başladığı devirdir ve bu devirde Türkçe, tarih yazıcılığındaki üstünlüğünü devam ettirmiştir. II. Murad’ın desteğiyle Anadolu’da daha önce Arapça ya da Farsça olarak yazılan eserlerin Türkçeye tercüme edildiği görülmektedir (Menage, 1978: 230). Bu suretle de 1424 yılından itibaren Osmanlı tarih yazıcılığı ortaya çıkmıştır. II. Murad’ın isteği üzerine Tevârîh-i Âl-i Selçuk adlı eser kaleme alan Yazıcıoğlu Ali bu esere İbn Bîbî’nin el-Evâmirü’l-Alâiyyefi’l-umûri’l-Alâiyye adlı eserinin tercümesini almış ve bu tercüme, eserin önemli bir kısmını meydana getirmiştir (Başar, 2002: 410).
II. Murad devrinde başlayan anonim Tevârih-i Âl-i Osman yazma geleneği, Osmanlı tarihinin vazgeçilmez tarihî kaynaklarını meydana getirmiştir (Özcan, 2013: 273). Yazarları bilinmeyen bu tarihler, halkın dinleme ihtiyacını gidermek için kaleme alınmış olup, içerik bakımından çeşitlilik göstermekle birlikte esasta birbirine bağlı popüler tarihlerdir (Adalıoğlu, 1999: 288). Tevârih-i Âl-i Osman olarak adlandırılan bu eserler; Osmanlı tarihini devletin kuruluşundan müellifin zamanına kadar getiren, genel olarak hükümdarların siyasi ve askerî faaliyetlerini, eğitim, sağlık ve sosyal hizmete yönelik olarak yaptıkları kurumları anlatan, saray çevresine, askerî zümreye ve halka hitap eden tarihî kaynaklardır (Anonim Osmanlı Kroniği,
2000: X). Bu eserlerin kaynakları, Yahşi Fakih’in Menâkıb-ı Âl-i Osman, Ahmedî’nin Dâsitân-ı Tevârih-i Mülûk-ı Âl-i Osman adlı eserleri ile tarihî takvimlerdir (Özcan, 2011: 580).
II. Murad devrinden itibaren kaleme alınan bir diğer tarih yazım türünü de gazavatnameler oluşturmaktadır. Gazavatnameler, belli bir döneme ait olayları ayrıntılı bir şekilde anlattıkları için tarihî önem arz ederler ve bu yönüyle de tarih araştırmacıları için önemli bir kaynak görevi görürler (Yılmaz, 1999: 182). Gazavatnamelerde özellikle Bizans imparatorunun Osmanlılara karşı Avrupa devletlerini harekete geçirmek için dini bir araç olarak kullanması ön plana çıkarılarak anlatılan konuya halkın daha fazla dikkatinin çekilmesi amaçlanmıştır (İnalcık ve Oğuz, 1978: 10). Kendine özgü üslubu ve epik havası ile devrinde oldukça önemli olan bu eserlere, 1443-1444 yılları olayları ile İzladi ve Varna Savaşlarını anlatan anonim mensur Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân güzel bir örnektir (Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân, 1989: VIII).
Kuruluş dönemi Osmanlı tarihçiliğine genel olarak bakıldığı zaman, tarihçiliğin birtakım nazariyelere ve sorulara cevap bulmak amacı ile başladığı ve ayrıca kuruluş ve ilk yıllara dair haberler içeren eserler olduğu ancak bununla birlikte bu eserlere bakılınca bunların Devlet’in kuruluşundan yaklaşık yüz yıl sonra yazıldığı görülmektedir. Ayrıca tarihlerin çoğu sonraki imparatorluk dönemi ideolojisi ve havası içerisinde kaleme alınan eserlerdir (Aydın, 2002: 419).
Konargöçer bir toplum tarafından kurulan Osmanlı Beyliği’nin kısa bir zaman içinde büyüyüp gelişmesi, devlet adamlarının yerleşik düzenin gerektirdiği birçok düzenleme yapmalarını sağlamıştır. Özellikle II. Mehmed devrinde sistemde önemli değişikliklere gidilmiş ve tarih yazımı da tıpkı halkın göçebelikten yerleşik hayata geçmesi gibi kabuk değiştirerek yerleşik düzenin bir kurumu gibi çalışmaya başlamıştır (Akbulut, 2007: 359). Toplum sistemli bir yerleşik hayata geçerken tarihçiler de sözlü anlatımdan yazılı anlatıma, efsaneden tarihe geçiş yapmış, daha önce şifahi olan tarih yerleşik hayatla birlikte yazıya geçirilmeye başlanmıştır (Şahin, 1992: 19).
II. Mehmed devri, siyasi alanda meydana gelen değişimlerin yanı sıra tarih yazımı için de bir başlangıç olmuştur. Tarih yazıcıları yavaş yavaş kendi ilmî yöntemlerini oluşturmaya çalışırken, tarih yazıcılığını da edebî bir yazım türü olmaktan çıkarmışlardır. II. Mehmed’in teşvikiyle tarih yazma faaliyeti canlılık kazanmış; Arapça, Farsça, Türkçe tarih kitapları kaleme alınmış; aynı zamanda da Yunanca ve İtalyancadan bazı tarih eserleri Türkçeye tercüme edilmiştir (Babinger, 2013: 352)
15. yüzyılda İstanbul’un fethi, Anadolu ve Balkanların bir bütün hâline gelmesi ve Devlet’in sürekli zaferlerle gelişmesi gibi önemli siyasi gelişmeler kaydeden Osmanlı hanedanı kendine karşı hayranlık uyandırmış, bunun sonucu olarak halk, Osmanlı hanedanının kahramanlık destanını dinleme arzusu duymuş, Osmanlı padişahları da atalarının köklü ve zaferlerle dolu mazisini öğrenmek istemişlerdir. Böylelikle de Osmanlı Devleti’nde müstakil tarihler yazılmaya başlanmıştır (Öztürk, 1989: 26)
II. Mehmed devrinde ilk müstakil dünya ve Osmanlı tarihleri ile vakayiname ve monografi yazma denemeleri yapılmıştır (Özcan, 2003: 55). Dünyanın yaratılışından başlayan tarihler Şükrullah’ın Behcetü’t-tevârîh ve Enverî’nin Düsturnâme adlı eserleridir. Osmanlının kuruluşundan başlayan ilk tarih ise Veziriazam Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa’nın Tevârîhü’s-selâtîn-i Osmaniyye adlı eseridir.
II. Mehmed devri tarihçiliği için önemli bir diğer gelişme, yarı resmî nitelikli saray tarihçiliği olan şehnameciliğin başlamasıdır. Gazavatname türünün devamı sayılabilecek bu eserlerde müellifler, İran şehnameciliğinin etkisinde, devrin padişahını edebî bir dille övmeyi amaçlamışlardır (Özcan, 2003: 58). Şehnamelerde müellifler nadiren Osmanlı hanedanının genel tarihini de vermekte ve kendi zamanları ile ilgili birinci elden kaynaklara dayanan orijinal eserler telif etmekteydiler (İnalcık 2005b: 111). II. Mehmed’in Şehnâme tarzında manzum bir Osmanlı tarihi yazmakla görevlendirdiği Şehdî mahlaslı şair, eserin 4000 beytini yazmış ancak planladığı şekilde bitirememiş ve eser günümüze ulaşamamış olsa da, şehnâmecilerin öncüsü olarak kabul edilir (Öztürk ve Yıldız, 2013: 35). Şehdî gibi
eseri günümüze ulaşmayan devrin bir diğer şehname yazarı Hamidî’dir (İnalcık, 2005b: 111). Kâşifî’nin Gazânâme-i Rum, Muâlî’nin Hünkârnâme ve Kıvâmî’nin Fetihnâme-i Sultan Mehmed adlı eserleri, bu türün II. Mehmed devrindeki örnekleridir.
II. Bayezid devri, siyasi olaylar açısından durgun bir dönem olarak bilinse de tarih yazıcılığında altın devrin başlangıcı olmuş, Osmanlı tarih yazımının en büyük örnekleri bu devirde verilmiştir (Oral, 2006: 55). Gerek II. Mehmed devrindeki kültürel gelişmenin bir sonucu olarak, gerekse II. Bayezid’in ilim adamlarını himaye edip onları eser yazmaya teşvik etmesi sonucunda bu devirde tarih yazıcılığı oldukça gelişmiş ve önemli eserler telif edilmiştir (Başar, 2002: 412). Yaygın sosyal ve politik tepkinin ardından tahta geçen II. Bayezid, kendini yeni bir dönemin başlatıcısı olarak göstermek istemiş ve bu nedenle çağının âlimlerine kendisinden önceki Osmanlı hanedanının genel bir anlatısını yazmalarını emretmiştir (İnalcık, 2013: 435). Dil, şekil, üslup, muhteva ve tür açısından büyük hamleler yapılmış ve tarihçilik sağlam bir zemine oturtulmuş olup sistemli tarih yazıcılığına geçiş de bu dönemde gerçekleşmiştir (Akbulut, 2007: 361)
II. Bayezid’in saltanat yılları, yazarı belli ya da anonim ve tümü anlaşılabilir basit Türkçe ile yazılmış olan, içerisinde efsanelerle menkıbelerin bir arada yer aldığı, alp ve gazi sözcüklerinin birlikte söylendiği Tevârîh-i Âl-i Osman türünden yapıtların hızla çoğaldığı ve giderek de, ikinci sözcüklerden yana bir söylem tercihi ve vurgulaması durumunun söz konusu olduğu bir evreyi oluştururken, Şii ve Sünni İslam ülkelerine yapılan seferlerin ve o yönlerdeki yayılmanın sonuçları, Osmanlı tarihçiliğinde İdris-i Bitlisî gibi Farsça, Kemal Paşazâde gibi Türkçe yazı cambazlarının yapıtlarında etkilerini göstermeye başlamıştır (Kaymaz, 2002: 169)
Osmanlı tarih yazıcılığının başlangıçta sade dille yazılmış, destani ve menkıbevi bir özellik taşıdığı, daha sonra II. Bayezid devrinden itibaren İran tarihçilik ekolünün kuvvetle tesirinde kaldığı görülmektedir. Özellikle, kendinden sonraki tarih yazarları üzerinde etkili olan İdris-i Bitlisî’nin “Heşt Behişt” adlı eserine kadar Osmanlı tarih yazıcılığında Türkçe hâkim iken bu devirden sonra Farsça tarihler yazılmaya başlanmıştır (Aydın, 2002: 419).
II. Bayezid 1481-1512 yılları arasında hüküm sürmüştür. Padişahlığının on dokuz yılı 15. yüzyıla rastlayan II. Bayezid’in bu döneminde yazılan önemli tarihler, mensur vakayiname türünün ilk örneği sayılabilecek Tursun Bey’in Tarih-i Ebu’l-feth, Osmanlının kuruluşundan itibaren Osmanlı tarihini anlatan Âşıkpaşazâde’nin Tevârih-i Âl-i Osman, Mehmed Neşrî’nin Kitâb-ı Cihannümâ, Oruç b. Âdil’in Tevârih-i Âl-i Osman, Kemal’in Selâtin-Nâme, silsilename tarzında yazılan Bayatlı Mahmud oğlu Hasan’ın Câm-ı Cem-âyin adlı eserleridir.
Bir devlet geleneği olarak adlandırılan Osmanlı tarih yazıcılığı, devletin tarihsel varlığı ve devlet-iktidar anlayışı konularında saraydan bağımsız olmayan Osmanlı tarihçisinin görüşlerini yansıtmaktaydı. Devleti yönetenlerin doğrudan etkisi ile ilişkide olan Osmanlı tarih yazıcılığı, Osmanlı Devleti’nin ilk birkaç yüzyılında yöneticilerin başarıları ve hayat hikâyelerinden ortaya çıkan Osmanlı hanedanının kuruluşundan tarihî eserlerin yazıldığı zamana kadar gelen bir tarih yazıcılığı metodu uzun bir süre kullanılmıştır (Tekindağ, 1971: 657).
Osmanlı tarih yazıcılığında 15. yüzyıl kuruluş, 16 ve 17. yüzyıl olgunlaşma, 18. yüzyıl ve sonrası ise değişme ve yenileşme dönemi olarak sınıflandırılmaktadır (İpşirli, 1999: 247-251). 15. yüzyılda sağlam bir zemine oturtulan Osmanlı tarihçiliği, dinî ve müspet ilimlerle karşılaştırılamayacak derecede kendisini yenileyip devletin yıkılışına kadar gelişmesini sürdürerek oldukça fazla eser vermiş, II. Bayezid devrinde Osmanlı hanedanının tarihinin yazılmasına karşı duyulan ilgi zirveye ulaşmış, köklü bir geleneğe dönüşen tarih yazımı 16. yüzyılda da devam ederek 17. yüzyılın ortalarında yerini vakanüvisliğe yani resmî tarihçiliğe bırakmıştır (Anonim Osmanlı Kroniği, 2000: X).
Doğu uygarlığında oldukça güçlü bir tarihçilik birikimi ve geleneği mevcut olup Doğu-İslam uygarlıklarının mirasçısı olan Osmanlı Devleti’nde tarih yazıcılığı, mevcut geleneklerin üzerine kendine has ürünler vererek yüksek bir seviyeye ulaşmış, güçlü bir tarih yazıcılığı anlayışı taşıyan Osmanlı tarihçiliği arkasında zengin bir birikim bırakmıştır (Coşkun, 1991: 43). Esas itibariyle İslam tarih yazıcılığının devamı olan Osmanlı tarih yazıcılığı, 600 yıllık dönemde tarihçiliğin her türünde büyük gelişme göstermiştir. Önceleri menakıbname, gazavatname,
şehname türünde başlayan tarih yazıcılığı; vakayiname, teşkilat, tarihî coğrafya, biyografi, seyahatname türünde eserlerle devam etmiş, zaman içinde yabancı yazarların eserlerinden ve arşiv belgelerinden yararlanma, hatta sebep ve sonuçlara inme gibi yeni tarih metotları uygulamıştır (Yolalıcı, 2008: 476).
2.1.1. Ahmedî, Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-ı Âl-i Osman (İskender-nâme) Eserlerinde “Ahmedî” mahlasını kullanan şairini adı elimizde bulunan tezkirelerde, kaynaklarda, kataloglarda birbirinden az farklılıklarla “Tâcü’d-din İbrahim b. Hızır”, “Tâcü’d-din Ahmed b. İbrahim el-Ahmedî”, “Tâcü’d-din Ahmed”, “Tâcü’d-din b. İbrahim Ahmedî”, “Tâcü’d-din Ahmed b. İbrahim b. Hızır”, “Ahmedî” olarak zikredilmektedir (Kortantamer, 1993: 4). Bunlardan başka şairin asıl adı İbrahim, lakabı Tâceddin, babasının adı Hızır olarak gösterilmektedir (Akalın, 1975: 3; Kut, 1989b: 165).
Ahmedî, 735 / 1334-1335 yılında doğmuştur (Atsız, 2013: 131; Başar 2002: 409). Germiyanlı ve Sivaslı olduğu, bir ihtimale göre de bugünkü Uşak ilinin Sivaslı ilçesinde doğduğu söylenmektedir (Ahmedî, 1983: 3). Latîfî Tezkiretü’ş-şu‘arâ’da Sivaslı olduğunu (Latîfî, 2000: 162), Gelibolulu Âlî Künhü’l-ahbâr’da Sivaslı olduğu konusunda şüphe bulunmadığını (İsen, 1994: 106), Mehmet Nâil Tuman Tuhfe-i Nâilî’de Germiyanlı olmasının kuvvetle muhtemel olduğunu (Şener, 2013: 81), Taşköprülüzâde Şakâ‘iku’n-nu‘mâniyye’de Germiyanlı olduğunu (Taşköprülüzâde, 2007: 63) belirtmektedir. Kortantamer, Ahmedî’nin üç şiirine atıfta bulunarak ve Brockelmann’ın Âşık Paşa ile aynı bölgeden olduğu görüşüne dayanarak Ahmedî’nin Amasyalı olması gerektiğini belirtmektedir (Kortantamer, 1993: 6-8).
İlk tahsilini Anadolu’da gören Ahmedî, bilgisini artırmak ve öğrenimini tamamlamak için Mısır’a gitmiş, orada müderris Ekmelüddin el-Bâbârtî’den ders almış, İslami ilimlerden başka tıp ve geometri sahalarında da esaslı bilgiler edinip ve daha sonra “devrinin şâir-i pür-ma‘ârîfi” unvanını alarak Anadolu’ya dönmüştür (Kortantamer, 1993: 8-10).
Taşköprülüzâde, Ahmedî’nin Kahire’de iken Mollâ Fenârî ve Fâzıl Paşa ile birlikte sufi şeyhlerden birini ziyarete gittiğini ve şeyhin üçüne de baktıktan sonra Ahmedî’ye “Ne üzücü! Ömrünü şiirle heba edeceksin” dediğini aktarmaktadır (Taşköprülüzâde, 2007: 63). Gelibolulu Âlî Künhü’l-ahbâr’da Ahmedî’nin Molla Fenârî ve Hacı Paşa ile birlikte Mısır’a gittiğini, bu sufi şeyhi de Şeyh Ekmeleddin huzurundaki bir abdal olarak belirtmektedir (İsen, 1994: 105). Âşık Paşa Meşâ‘irü’ş-şu‘arâ’da (Kılıç, 1994: 123), Kınalızâde Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-Meşâ‘irü’ş-şu‘arâ’da (Kınalızâde Hasan Çelebi, 1989: 146) Gelibolulu Âli ile aynı bilgiyi vermektedir.
Mısır’dan döndükten sonra bir ara Aydınoğulları’na tabi olduğu Îsâ Bey’in oğlu Hamza için yazdığı Mîzânü’l-edeb ile Mi‘yârü’l-edeb adlı Arap sarf ve nahvine dair kaside tarzında Farsça iki ders kitabından anlaşılmaktadır (Kut, 1989b: 165). Sonrasında Germiyanoğullarının hizmetine girmiş, 1380 yılında Germiyan Beyliği’nin bir kısmının Osmanlı topraklarına katılması üzerine Osmanlı hanedanının hizmetine geçmiştir (Başar, 2002: 410). Timur’un Anadolu’yu istilasına şahit olan Ahmedî, Fetret Devri’nde Edirne’ye gelerek I. Bayezid’in oğlu Emir Süleyman’a intisap etmiş, onun ölümü üzerine Bursa’ya gelerek I. Mehmed’in hizmetine girmeye çalışmıştır (Başar, 2002: 410). I. Mehmed’e intisap etmiş ve şehzade II. Murad’ın hocalığını yapmıştır (Şentürk, 2013: 5).
Taşköprülüzâde, Timur’un Germiyanoğlu diyarına geldiğinde Ahmedî’yi çağırdığını ve ikisinin bir süre yarenlik ettiğini belirtmektedir (Taşköprülüzâde, 2007: 63). Âşık Çelebi ile Kınalızâde Hasan Çelebi, Timur’un Amasya’ya geldiğinde Ahmedî’nin ona kaside sunduğunu ve ikisinin de sohbetlerine rağbet ettiklerini belirtirler (Kılıç, 1994: 123; Kınalızâde Hasan Çelebi, 1989: 146). Tezkirelerde, Ahmedî ile Timur arasında yaşanan ve sonraları Nasreddin Hoca’ya mal edilen bir fıkra olarak anlatılmaya başlayan şu olay aktarılmaktadır:
Timur ile Ahmedî bir gün birlikte hamama girerler. Timur, Ahmedî’den hamamdakilere kıymet biçmesini ister. Ahmedî, “Peki” dedikten sonra “Şu bin dirhem, şu şu kadar eder.” diye hamamdakilere kıymet biçer. Daha sonra Timur kendisine de kıymet biçmesini ister. “Seksen dirhem edersiniz.” karşılığını alan Timur’un canı sıkılır ve “Hiç de âdil davranmadın, peştemalım seksen dirhem eder.”
der. Bunun üzerine Ahmedî, “Ben de zaten ona kıymet biçtim. Siz bir dirhem bile etmezsiniz.” cevabını verir (Taşköprülüzâde, 2007: 63; İsen, 1994: 105; Kınalızâde Hasan Çelebi, 1989: 147-148; Kılıç, 1994: 123).
Emir Süleyman’a olan yakınlığı I. Mehmed ile olan ilişkilerini etkilemiş ve saraydan bütünüyle kopmayarak divan kâtipliği görevi ile Amasya’ya gönderilmiş, 815 / 1412-1413 yılında burada vefat etmiştir (Ahmedî, 1983: 4).
Ahmedî’nin kardeşi Hamzavî de Türk edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Türkçe nâmeler ilk defa Ahmedî’nin kardeşi Hamzavî tarafından Hamza-nâme adı ile yazıya geçirilmiştir (Yelten, 2013: 151). Gelibolulu Âlî, Süleyman Paşa’nın musahibi olan Hamzavî’nin bu mahlası, yirmi dört ciltten oluşan nazım ve nesir karışımı eserini yazdıktan sonra kullanmaya başladığını ve Ahmedî’nin, kardeşinin bu eseri telifinden sonra şevke gelip İskender-nâme’yi yazmaya çabaladığını belirtir (İsen, 1994: 106). Hz. Hamza’nın kahramanlıklarından bahseden ve sade bir üslupla yazılan eser, hayalî ve kısmen tarihî bir roman tarzında kaleme alınmışsa da olayların tasviri bakımından dikkate değer olup, eserin vaktiyle yeniçerilere gayret ve cesaret vermek amacıyla kış gecelerinde kışlalarda okutturulduğu bilinmektedir (Bursalı Mehmed Tahir, 1333b: 74).
Ahmedî’nin; Dîvân, İskender-nâme, Cemşîd u Hurşîd, Tervîhu’l-ervâh, Esrâr-nâme Çevirisi, Bedâyi‘u’s-sihr fî Sanâyi‘i’ş-şi‘r, Mirkâtü’l-edeb, Mîzânü’l-edeb, Mi‘yârü’l-edeb, adlı eserleri vardır. Kasîde-i Sarsarî Şerhi ve Hayretü’l-ukalâ adlı iki eseri ise kayıptır. Bu iki eserden Kâtip Çelebi ve ona dayanarak diğer kaynaklar bahsetmektedir (Kut, 1989b: 165-166).
Türk edebiyatında yazılmış ilk manzum İskender hikâyesi Ahmedî’nin İskender-nâme’sidir. “fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün” vezniyle yazılan bir mesnevi olan
İskender-nâme, meşhur Makedonyalı İskender’in hayatı, savaşları ve
kahramanlıklarını konu edinmektedir (Atsız, 2013: 132; Başar, 2002: 410). Bu mesnevi; İskender’in doğu edebiyatlarında efsaneleşmiş yaşamı yanında din, tasavvuf, ahlak, felsefe, tarih, coğrafya, astronomi, metalürji, tıp, siyaset gibi konuların işlendiği daha çok öğretici yanı ağır basan bir eserdir (Ahmedî, 1983: 9).
Eser 1390 yılında tamamlanmış ve Germiyan Beyi Süleyman Şah’a sunulmuştur (Başar, 2002: 410). “Mevlid” kısmı Bursa’da Emir Süleyman zamanında (810 / 1407) yazılmıştır (Kut, 1989b: 165).
Eserin manzum olarak telif edilmesi, Türk dilinin mevcut şartları içinde edebî ifadenin en tabii ve kolay aracı olarak nazmın kullanılmasına bağlanabilir (Gibb, 1999: 1975). Eserdeki toplam beyit sayısı, eserin mevcut 22 nüshasına göre farklılık arz etmekte olup, 8250 beyitten fazla olan altı yazma, 7000-8250 arası beyitte olan dokuz yazma, 7000 beyitten az olan yedi yazma bulunmaktadır (Ahmedî, 1983: 15). Ancak, Dr. İsmail Ünver’in üzerinde çalıştığı “İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Ty. 921” nüshası 8754 beyitle başta gelmektedir.
Eserin iskeletini oluşturan İskender hikâyesi içinde müellif, dinî olsun ya da olmasın zamanın bütün bilimlerinin özetini vermiştir. Bu nedenle onun amacı bütün insanlığın bilgisini kuşatan bir tür ansiklopedi telif etmeye çalışmak olup bu amaçla ilmî tartışmalar için her zaman yanında Aristo ve Plato gibi önemli bilginlerin bulunduğu bir muhakkik olduğu bilinen İskender’in seçilmesi yerinde bir tercihtir (Gibb, 1999: 175). Müellif; sadece tıp, astronomi, coğrafya ve diğer soyut bilimleri ele almakla sınırlı kalmayıp Orta Çağ’ın bilinen şekliyle bütün bir tarihini özetini de verir (Gibb, 1999: 175).
Sözlü gelenekte ve bütün eski Batı edebiyatında ve çağdaş edebiyatta sık sık kullanılan tipik bir anlatım tekniği ve eserin üslubuna rengini veren önemli bir retorik aracı olan arasözler; Ahmedî’nin bu eserinin yaklaşık üçte birlik kısmını kaplamakta ve din, ahlak ve sosyal konular üzerinde görüş belirten, açıklayıcı ve örnekleyici sözler olarak karşımıza çıkmaktadır (Sılay, 1991: 155). Arasözler; eski ve yeni epik geleneğinde, klasik romanlarda, halk masallarında, halk hikâyelerinde, efsanelerde ve çağdaş edebiyatta kullanılmışlardır. Sözlü geleneğe daha çok uygun olan arasöz tekniğinin Ahmedî’de olduğu gibi yazılı edebiyatta görülmesi, sözlü geleneğin yazılı geleneği etkilemesi biçiminde yorumlanabilir. Epik geleneğin çok daha canlı olduğu 14. yüzyılda Ahmedî’nin bu tekniği sözlü edebiyattan yazılı edebiyata uyarlamış olması muhtemeldir (Sılay, 1991: 162). Bir bilgenin ağzından bilim ve tarih ile ilgili olarak yapılan ve böylece eseri oluşturan konuşmalarla sık sık
hikâyenin akışına ara verdiren müellif, her hikâyeden sonra kendi adına konuşmaya başlar ve anlatılan olaydan ahlaki bir ders çıkarır, böylece de eseri yalnızca teorik felsefenin değil uygulamalı felsefenin de bir el kitabı hâline getirir (Gibb, 1999: 176).
Sehî Bey Heşt-Behişt’te, Nizâmî’nin Penc-Genc’inden İskender-nâme adlı eseri Süleyman Şah adına Türkçeye çeviren Ahmedî’nin Cemşid ü Hurşid adlı bir eseri daha bulunmasına rağmen İskender-nâme’deki marifet ve letafetin onda bulunmadığını hatta bu marifet ve letafetin değme kimseye müyesser olmadığını belirtmektedir (Sehî Bey Tezkiresi, 1998: 114). Sehî Bey’in söylediklerinin aksine Latîfî ve Kınalızâde Hasan Çelebi, İskender-nâme’nin devrinde beğenilmediği hakkında bir rivayetten bahseder. Buna göre, Ahmedî eseri tamamladıktan sonra devrin âyan ve erkânına takdim eder. Ancak eser beğenilmez ve bu türlü nazım ile bir eser yazılacağına güzel bir kasidenin yazılmasının daha iyi olacağı söylenir. Bunu duyan Ahmedî üzüntüsünden rahatsızlanır ve bir hücrede zamanının şeyhü’ş-şu‘arâsı Şeyhî ile birlikte kalır. Ahmedî’nin başından geçen olayı ve eseri için söylenenleri Şeyhî’ye anlatması üzerine Şeyhî onun adına ve hâline uygun bir kaside yazar. Ahmedî bu kasideyi alıp tekrar devrin âyan ve erkânına gider. Kasideyi incelerler ancak eser ile kasidenin aynı müellife ait olmadığını anlayarak, “Kaside senün ise kitâb senün degüldür ve eger kitâb senün ise kaside senün degüldür.” cevabını verirler (Kınalızâde Hasan Çelebi, 1989: 148; Latîfî, 2000: 163).
Bugün elimizde mevcut olan en erken Osmanlı tarihi, Ahmedî’nin İskendernâme adlı eserinin sonuna eklediği Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-ı Âl-i Osman adlı 334 beyitlik kısımdır. Ahmedî 1390 yılında bitirdiği mesnevisinin sonuna eklediği, Ertuğrul Gazi’den başlayarak Emir Süleyman’a kadar gelen Osmanlı tarihini anlattığı bu kısmı 1410 yılında I. Bayezid’in oğlu Emir Süleyman’a takdim etmiştir (Başar, 2002: 410). Emir Süleyman ile arkadaşlık kuran Ahmedî, bu hareketle Emir Süleyman’dan emeğinin karşılığını almayı beklemektedir. Ekonomik durumu kötü olan Ahmedî, Emir Süleyman’dan yardım almış ve ekonomik durumunu düzeltmiştir (Akbulut, 2007: 363). Enverî, Düsturnâme adlı tarihinde bunu şu beyitlerle aktarmaktadır:
“Mîr Süleyman dün ü gün sohbet eder Ahmedî’le dem-be-dem işret eder Ahmedî dervîşdi bay eyledi şâh Oldu muhtâc ana cümle ehl-i câh”
(Düsturnâme-i Enverî, 2012: 36-37 / b. 448-449)
Ancak Ahmedî, eserin ilk beytinde bu Osmanlı tarihini yazmaktaki amacını gönlüne düşen bir ilhama bağlar (Atsız, 2013: 137).
Eser müstakil bir çalışma olmayıp bir Osmanlı şehzadesine ithaf edilmiş uzun bir epik destanın küçük bir parçasıdır. Dahası, gerçek bir olay anlatıdan ziyade ahlakçı bir metindir. Sultanların kazandıkları zaferleri ya da onların vezirler veya âlimlere gösterdikleri yakın ilgi ve desteği İslam’ın kutsal savaşçıları sıfatıyla ortaya koydukları hayırlı davranış örnekleri olarak dile getirir ve hiçbir tarih vermez (Imber, 2005: 40).
Wittek, en eski Osmanlı tarih kaynağı olan bu eserin önemi kavrandığında, Osmanlıların kendileri ve devletleri hakkında tam olarak ne düşündüklerinin yine Ahmedî’den izlenebileceğini belirtmektedir:
“Osmanlılar bir gaziler, İslam dininin savunucuları topluluğuydular; kendilerini çevredeki kafirlerle mücadeleye adamış bir İslam uç savaşçıları topluluğu.” (Wittek, 2013: 26).
Wittek’in manzum tarih olarak değerlendirdiği eseri, ya “speculum principum” olarak bilinen eski Osmanlı prototipi ya da tavsiye nitelikli destan yani nasihatname ya da hükümdarlar için tavsiye kitabı olarak nitelendirmek gerekmektedir (Lowry, 2010: 19). Ahmedî’nin eseri, I. Bayezid’i sonunu getirecek hataları konusunda uyarmak için yazdığı ortaya çıkar. I. Beyazid’in ölümü ile müellif; yeni hâmisi Emir Süleyman’ın fikirlerini şekillendirmeye yönelir, onu babasının düştüğü hatalardan uzaklaştırmaya ve ona kılavuzluk etmeye niyet ederek, Osmanlıların hakiki görevinin ordularını Anadolu’daki Müslüman beylere ve Arap dünyasına çevirmek değil, Hıristiyanlara karşı savaşmak olduğu konusunda Emir Süleyman’ı ikna etmeye
