Enverî, Düstûrnâme

Enverî mahlası ile tanınan yazarın doğum tarihi, doğum yeri, nereli olduğu, mesleği, nasıl bir eğitim aldığı bilinmemektedir (Öztürk, 2012: XXIX; Babinger, 1992: 445). Yazara dair bilinenler, eserinde kendisi ile ilgili verdiği bilgiler ile sınırlıdır. Babinger, Enverî’nin ulema ya da din adamlarından olduğunu belirtmektedir (Babinger, 1992: 445) Enverî, II. Mehmed’in 1462 yılında gerçekleştirdiği Midilli seferinde, Midilli limanının kalesine çıkıp ezan okuduğunu

söylemektedir (Öztürk, 2012: 52). Babinger’in bu bilgiden hareketle böyle bir ihtimal üzerinde durduğu düşünülebilir.

II. Mehmed adına Teferrücnâme adı ile bir tarih kitabı yazmıştır ancak eser, kayıptır (Öztürk, 2012: XXIX; Babinger, 1992: 445; Akbulut, 2007: 361). Enverî’nin Düstûrnâme’yi yedi gün içinde bitirdiğini söylemesi ve eserdeki pek çok olay için Teferrücnâme’yi kaynak göstermesi Düstûrnâme’nin, yazarın Teferrücnâme’yi özetlemek suretiyle meydana getirdiği bir eser olduğu kanısını uyandırmaktadır (Öztürk, 2012: XXXI).

II. Mehmed adına Teferrücnâme’yi, Veziriazam Mahmud Paşa adına Düstûrnâme’yi yazan Enverî, böylelikle koruyucusu ve destekçisi olan Mahmud Paşa’ya intisap etmiştir. Nitekim Düstûrnâme’de II. Mehmed ve Mahmud Paşa ile birlikte 1462’deki Eflak ve Midilli seferine, 1463’deki Bosna seferine katıldığını söylemektedir (Öztürk, 2012: 51-52).

Enverî’nin 1465 yılında bitirip devrin veziriazamı Mahmud Paşa’ya sunduğu Düstûrnâme adlı eser, 3730 beyitten oluşan manzum bir eserdir. Genel bir tarih eseri olarak zikredilmesine rağmen dünya tarihi olmaktan uzak olan eser daha çok Asya devletleri üzerinde durmaktadır. Bu bağlamda eserin dikkat çeken yanı büyük kısmının Aydınoğulları Beyliği’ne özellikle Umur Bey’in faaliyetlerine ayrılmış olmasıdır (Taşbaş, 2011: 217). Hem zaman hem de coğrafya açısından bizi Osmanlılara daha da yakınlaştıran eserin büyük ölçüde özgün olmayan İslam devletleri tarihi içerisine sıkıştırılan özü, diğer çalışmalardan çok daha tarihî özgünlük içeren Aydınoğlu Umur Bey’in serüvenleri ile ilgili orijinal bir destandır (Kafadar, 2010: 110). Eser, II. Mehmed’in en uzun süreli veziriazamı Mahmud Paşa tarafından ısmarlanmış ve onu derleyen Enverî’nin ellerinde siyasi ve dinî ortodoksi için daha uygun bir hâle getiren bazı değişikliklere uğramış olmalıdır. Enverî’nin bu destan için, ilk başta Umur Bey’in deniz gazisi yoldaşlarından birinin naklettiği Umur Bey’in yaptıklarının muhtemelen sözlü bir anlatımı olan kaynağı sürprizlerle doludur (Kafadar, 2010: 110).

Eserin başlıca kaynağı Beyzâvî’nin Nizâmü’t-tevârîh adlı eseri olup Enverî, Selçuklular kısmını yazarken Garsünni‘me Muhammed b. Hilâl es-Sâbî’nin tarihiyle bu tarihi kısaltıp sadeleştiren Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir‘atü’z-Zamân adlı eserinden, ayrıca Zonaras, Cédrénos, Glykas gibi Bizans tarihçilerinin eserlerinden faydalanmıştır (Özcan, 1994: 49). Eserin en önemli ve en geniş bölümü olan Aydınoğullarına dair 18. kısım için Enverî, Umur Bey’in emirlerinden Hâce Selman’dan başka kaynak adı vermemektedir. Bu kısmın esas kaynağının Hâce Selman’ın günümüze ulaşmayan destan tarzında bir eseri olduğu ya da müellifin Hâce Selman’ın sözlü olarak verdiği bazı bilgileri yazıya aktardığı anlaşılmaktadır (Öztürk, 2012: XXXIV). Osmanlı tarihini anlattığı 19, 20, 21 ve 22. kısımda ise Semerkandî adlı bir yazarın adı belirtilmeyen bir eserini kaynak göstermiş olup, Ahmedî’nin Dâsitân-ı Tevârih-i Mülûk-ı Âl-i Osman’ından ile Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa’nın Tevârihü’s-Selâtin-i Osmaniyye’sinden ve bazı tarihî takvimlerden faydalanmış olması muhtemeldir (Özcan, 1994: 49). Enverî’ye göre eserin yazımı bir aydan fazla sürmemiştir. Bu da bize Enverî’nin önündeki bir metni manzum hâle getirmekten başka bir şey yapmadığını göstermektedir (Ménage, 2005: 83).

Yazar eseri 22 kitaba ayırır. Eser üzerinde çalışan Prof. Dr. Necdet Öztürk, eseri şu 3 kısma ayırmaktadır:

“Birinci Kısım: Genel İslam tarihini oluşturan bu kısım 17 kitaptan oluşmakta ve sırasıyla şu konuları anlatmaktadır:

1.Peygamberler tarihi 2. Pişdânîler 3. Keyânîler 4. Eşkânîler 5. Sâsânîler 6. Hz. Muhammed

7. Hulefâ-yı Râşidîn 8. Emevîler 9. Abbasîler 10. Saffârîler ve Sâmânîler 11. Gaznevîler 12. Deylemîler

13. Kûhistan melikleri yani İsmailîler 14. Selçuklular

15. Salgurîler 16. Harezmşahlar 17. Moğollar

İkinci Kısım: Aydınoğulları hakkında bilgi veren bu kısım, 18. kitabı oluşturmaktadır. Eserin büyük bir kısmını tutan bu kitap oldukça değerlidir. Aydınoğulları beyliği hakkında diğer kaynaklarda bulunmayan bilgiler içeren bu kitapta Gazi Umur Bey’in 26 gazası ayrıntılı biçimde anlatılmaktadır.

Üçüncü Kısım: Osmanlı tarihini anlatan bu kısım, 19, 20, 21 ve 22. kitaplardan oluşmaktadır. Sırasıyla şu konular anlatılmaktadır:

19. II. Mehmed’e kadar Osmanlı tarihi 20. 1465’e kadarki II. Mehmed devri olayları 21. Veziriazam Mahmud Paşa’nın gaza ve fetihleri

Eserin çalışmamıza esas teşkil eden kısmı, Osmanlı tarihinin anlatıldığı ve dört kitaptan oluşan üçüncü kısmıdır. Teferrücnâme’den özetlendiği düşünülen bu kısım toplam 842 beyitten oluşmaktadır. Uzun bir evrensel tarihin bir parçasından ibaret olan eserin önceki eserlerden farkı, yaklaşık 1390 yılından sonraki olayların tarihi konusunda daha güvenilir oluşudur. Bunun nedeni de Enverî’nin, bu tarihten itibaren eserini, bulduğu bir tarihî takvimdeki bilgilere dayandırmasıdır (Imber, 2005: 41). II. Mehmed devrinden söz eden son bölümlerinde Enverî, bizzat tanık olduğu ve başka kaynaklarda yer almayan bazı olaylara yer vermiştir (İnalcık, 2013: 435).

Enverî, eserin son altı beytinde, Düstûrnâme’yi bin bir güçlükle yazdığını belirterek, bunca emeğin boşa gitmemesi ve ekonomik durumunun düzelmesi için Mahmud Paşa’dan kendisine çiftlik olarak bir köy vermesi ricasında bulunmaktadır (Öztürk, 2012: 63). Bu beyitlere binaen Enverî’nin bu eseri yazmaktaki amaçlarından birinin geçim sıkıntısı olduğu düşünülebilir.

Eserin iki nüshası vardır:

“1. Paris Millî Kütüphanesi, ancien fonds turc, nr. 250

2. İzmir Millî Kütüphanesi, nr. 16114-22/401” (Öztürk, 2012: XXXIII- XXXIV).

Çalışmamızda Prof. Dr. Necdet Öztürk’ün hazırladığı, eserin iki nüshasının mukayeseli metni esas alınmıştır: Öztürk (2012).

2.1.6. Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa, Tevârihü’s-Selâtin-i Osmaniyye