Ahmed b. İsa b. ZeydveEmali Adlı Hadis Eseri Üzerine

ʿ





ʿ

Bir

Öz Bu makale, Ahmed b. Tsa b. Zeyd (ö. 247/861) ve onun EnıMfadlı eseri hakkındadır. Ahmed b. Isa, ZeycÜyye mezhebinin lll. (lX.) asırdaki en önemli muhaddislerinden biricÜr. r.'mali adlı eser ise Zeydi geleneğin oluşum döneminde tasnif edilen en erken mevsuk hadis eseri hüviyetine sahiptir. Bu anlamda Email, ihtiva ettiği rivayet seçkisiyle mezhebin hadis literatürüne ilişkin

önemli kaynakların başında gelmektedir. Bu çalışmada önce Alımed b. İs~l' nın hayatma dair

birtakım bilgiler verilecek daha sonra da EmMi adlı eserin kaynakları ve tasnif metodu incelenecektir. Ehl-i Beyt merkezli rivayet ve görüşlerin yer aldığı Enı;l/i'nin teknik özelliklerini ortaya koymaya çalıpcağımiz bu makalenin ZeycÜyye mezhebinin hadis tarihi ve literatürünün bilinmeyen çeşitli yönlerine ışık tutması hedeflenmektedir.

Anahtar Kclimclcr: Hadis, Alımed b. İsa, Zeydiyye, Muhaddis, EıııMi, Ehl-i beyt, Tasnif

A Review on Ahmad b. Isa b. Zayd and His Work Called Ama/i

Abstran This aniele is aboııt Ahınad b. Isa b. Zayd (d. 247/861) and his work called Am ali.

Ah m ad b. Isa is one of the Zaydi ınııhaddiths in the ITT. (IX.) century. Arnali has the identity of rhe earliest authemic hacüth work which was dassiHed during the formatinn period of ZaycÜ tradition. As such Anıali is one of the most importaııt sources of the hadith literature of the sect with its narrative sclection. In this study, Hrstly information about Alunacl b. Isa will be given and then the soıırces and classitlcation method of Am ali will be exanıined. This ;ırtide, which will try

to reveal the technical features of Amali, a collection of narratives and views based on Ahl al-13ayt, is intended to shed light on the unknown aspects of the hadith history and literatlite ofthe Zaydiyya sect.

Keywords: Hadith, Ahınad b. Isa, Zaydiyya, Mııhaddith, Amali, Ahi al-Bayt, Classifıcation.

Extended S um mary

Ahmad b. lsa (d. 247/861) is an im portant fıgure in the history of Zaydi imams, both politically and scientifı.cally. He like many imams of the Zayd tradition Zayd b. Ali (d. 122/740) adopted the attitude of palirical struggle. Such that he led a rebellion against the administration during the Abbasid caliph Harun al-Rashid. However, his rebellion to seize power in the name of Zaydi

1 Bu makale, 12.06.2019 tarihinde kabul edilen "Zcydi Mulıaddis Alımed b. İs<i'nın Enl<ili Adlı Eserinin Kaynaklan ve Tasnif Metodu" başlıklı doktora tezinden üretilmiştir. This artide is extracted from my docwra(e dissertation entided "The Resources and Classıtlcatıon Method of Zaydi Mulıaddith Ah m ad b. Isa' s W or k Called Amali''.

310 )omnal of'Eslcişebir Osmangazi University Faculty of ^Theology

ʿ

ʿ

ʿ

ʿ

ʿ

AHMED 13. ISA 13. ZEYDVEEMALI ADLI HAD İS ESERi ÜZERİNE BİR İNCELEME

groups failed and was imprisoned by the administration. This palirical failure was an im portant breaking point in Ah m ad b. Tsa's life. After he escaped from prison, he was no langer actively involved in any rebellion. Ahmad b. Isa who was subject to the strict follow-up of Abbasid administration, had to choose a reclusive life in Basra. Along with the sınall-scale Zaydi subjects who turned to him in this region, he !ed a life away from politics and turned to scientific activities.

Ahınad b. lsa, who has few teacher-student networks due to ımlitical and social conditions, created a work named Arnali thanks to his closest student Muhammad b. Mansur al-Muradi (d. 290/903). He had the hadiths and views of the Ahl-i Bayt range from the imam and

ra

This work is the earliest source of hadiths classifıed during the formatian period ofZaydi tradition. Researchers who made determinations regarding Zaydi literature stated that Arnalı was the earliest authemic hadith-fıqh work of the this sect. Such that considering the controversy over the belonging ofMecmu to Zayd b. Ali (d. 122/740), Anıali comes to the fore as the earliest gemıine work ofZaydi hadith literature. In this context, since this sect is one of the fırst examples of hadith accumulation, Arnali has a great importance for Zaydi hadith literature.

Alınıad b. Isa' s time period co incides with the most intense period of the hadith classifıcation movement. However, I I. (VI II.) beginning of the century began to be seen in the work of the sunan style, lll. (IX.) by the middle of the century has become a settled classifıcation mavement wirh its own rules.

Therefore, the stage in which Emali emerged corresponds to a period in which son of sunan was quite famous among the sorring activities. In this comext, it can be said that in terms of form and comem, Arnali is a kind of sunan.

There are no tariqs or narratives other than Ahi al-Bayt in the narrations or cavilions transmitted through Ahmad b. Isa in the formatian of Amali. All narrations and judicial opinions conveyed in the work are based on the Ahi al- Bayt imaıns and ulema. In this sense, it is seen that most of the narrations in

Arnalı have a similar isnad scheme. Altlıough a small part of these, was transferred by different deed, the group of narrator is stili composed of the Alıl al-Bayt ulema.

Eslcişdıir Osmangazi Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 3 ı ı

ʿ

ʿ

ʿ

Anather issue that can be considered important in terrus of the sources and

classifıcation system of Arnalı is the imervemion of al-.Muradi, the compiler, to the work. Such that with his additions and imervention, the work has gained a new look in terms of shape and content. Because al-Muradi made same interventions to Aınali by adding the hadiths and opinions obtained from the channels other than Ahl al-Bayt line to the work and adding some new sub-titles (bab) to the book tides (kitab). Although the narrative material he added cansisred of a supportive and complementary selection of his teacher Alırnacl b.

lsa' s narrative and judicial opinions, with this intervention, al-Mw'fıdi distanced himsdf from the method he used to compile the Ahi al-Bayt narrations.

Naturally, this means that some hadiths and views in the work are conveyed through various deed structures in which Ahmad b. Isa is not included.

It is undersroad that in the background of al-A1uradi's comribution and additions to the work, his teacher Ahmad and his sect adopred different approaches within the sect. Because Ahmad b. lsa adopted the Jarudl mavement within the sect, his narratives and views he received in his work were limited to the transfers from the Ahl al-Bayt imarus and narrators. Whereas, his studem al-

Mııradi included works and narratives of various segnıents including Sunni cultural basin as well as narrations ariginaring from Ahl al-Bayt due to the Batri understanding he adopted in Zaydl ttadition.

After the addition of al-Mur;i.di, the work contains various texts from the narrators that the Sunni tradition attachesim portance to from outside the Alıl-i

Bayt range. This indicates that the Shiite and Sunni segments in Amalı' s situarian have a comman hadith culture in terrus of meaning (mana), although not in terms of words (matn). The fact that the fırst authentic hadith book of Zaydi tradition has a content reflecting the narratives and views ofboth sections ınakes it different from the other works dassifıed in the same period. These features reveal that Arnali is a work that should be examined in various aspects.

Giriş

Ahmed b. İsa, gerek Zeydi geleneğin teşeldcülü gerekse hadis birikimi

açısından önemli bir isimdir. Ehl-i beyt kaynaldı rivayet ve görüşleri içeren EmaiJ adlı eseri ise Zeydiyye nezdinde ayrıcalıklı bir konuma sahiptir. Öyle ki bu eser,

312 )omnal of'Eslcişebir Osmangazi University Faculty oF Theology

AHMED 13. ISA 13. ZEYDVEEMALI ADLI HAD İS ESERi ÜZERİNE BİR İNCELEME

Zeyd b. Ali'ye (ö. 122/740) nispet edilen d-Mecmtı' ve Yahya b. Hüseyin' e (ö.

298/91 1) ait el-Abldm adlı eserleı·le birlikte mezhebi n hadis-fıkıh alt yapısını

oluşturmalnadır. Ancal< Zeydi muhaddis Ahmed b. İsa ve onunEmali adlı eseri, Sünni kültür havzası içerisinde yeterince tanınmamaktadır. Erken dönem

Zeydiliğin hadis birikimini yansıtması bakımından mezhep açısından önemli bir yere sahip olan bu eser haldunda Sünni hadis literatüründe yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bu baluından Ahmed b. lsa'nın tanıtılmasına ve EmaJi isimli eserin teknik özelliiderinin incelenmesine ihtiyaç vardır. Dolayısıyla bu makalede hadis tarihi ve edebiyatı sahasında Zeydiyye mezhebine ilişkin karanlık kalmış bir nokta aydınlatılmaya ve bu sahada yapılacak araştırmalara katkı sağlamaya çalışılacaktır.

1. Ahmed b. Isa'nın Hayatı, Siyasi ve ilmi Yönü 1.1. Hayatı

Ebu Abdillah² künyesi ile tanınan Ahmed b. İsa, 157/774'te Klıfe'de doğmuştur.³ Ahmed b. Isa, ll. (VIII.) asrın son yarısı ile III. (IX.) asrın ilkyarısını içine alan bir dönemde yaşamıştır. Neseb bakımından Hz. Peygamber'in (sav) soyundan gelmektedir. Tam adı Ahmed b.

Isa

2 Ali b. Muhammed b. Ali d-Alevi cl-Uıncr1, (ö. 443/105'dcıı sonra), cl-Meali fi cnsabi't-tillibin, thk. Ahmed Mehdevl ed-Daıniğani (Kum: Mektebenı Ayenıllahi'l-Uzma, 1380), 389; Eblı Abdilialı Fahruddin Muhammed b. Ömer Razi (ö. 606/121 O), Şecerarii'l-nıii.Mreke H ens;lbi't- t:Ilibiyye, thk. Seyyid Mehdi Redi (Kum: Mektebetu Ayetullahi'l-Uzına, ı4ı 9), 156; liuad Sezgin (ö. 20ı8), Ta.rilıu't-tüdsi'l-Ar:ıbi, Arapça'ya tre. Fchmi Ebu'I-Fadl (Kalıirc: Ciıni'atü'I~İslami, 1991), ı: 327.

3 Ebü'l-Ferec Ali b. el-Hüseyin b. Muhammed el-İsfJ.Iıan1, (ö. 356/967), Mekfırilii'r-r;1/ibiyyfn, dık.

S eyyid Ahmed Sakr, 3. Baskı (Beyrut: M üesseserü' 1-'Alemi, 19 98), 4 92; Ali h. İsmi'il el-M üeyyed, (ö. ı 970), "Mukad(Ume", Kidhu Ra'bi's-Sad', thk. Ali b. İsmi'li el-Müeyyed (Beyrut: Daru'n- ncfiis, ı 41 O/ı 990), ı: 19.Krş. Ebu Muhammed Muhsin b. Abdilkerim b. Ali cl-Emin cl-Amili, (ö.

1952), A'y;lrm'ş-Şia, tlık. Hasan el-Emin (Beyrııt: Darıı't-te'anıf, 1983), 3: 56; Sezgiıı, Tarfhu't- tiidsi'I-Arabi, 1:327; Sariınııddlıı İbrahim b. Muhammed ei-Vezir, (ö. 914/1508), ei-Felekii'd- dewar fi 'uliımi'l-hadis ve'l-fiklıı ve'l-iisar, thk. Muhammed Yahya Salim İzzan (San'a, Sa'de:

Mcktcbetü't-türasi'l-İsliıni, D<iru'Hürasi'l-Ycmcni, ı4ı 5/1994), 26 .

.ı Ebu'I-Abbas Ceınalüddiıı Alımed b. Ali b. 'Incbc, (ö. 828/ı424), Uındctii'r-dlib fi ncscbi ;ıli Ebi TMib (Riyad: Mcktcbctu'Hcvbe, 2003), 509; Hayrüddin b. Malımud b. Muhammed b. Ali cz- Zirikll ed-Dıınaşkı, (ö. ı 976), ef-A 'Um kfımıisu rerfıcimi li eşlnıri'r-ridli ve'n-nisfıi mine'l-'Arabi ve'l-miisra'rabin re'l-miisreşrildn, ı 5. Baskı (Beynır: D anı'I-ilm li'l-Malayln, 2002), ı: ı 9 ı.

Eskişd1ir Osmangazi Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 313

şahsiyettir.⁵ Ehl-i beyt'in önde gelen imamlarından biri olan Ahmed b. İsa, yaşadığı bölgede el-Hüseyni,G el-'Alevi/ et-Talib:i} el-Bağdadi,⁹ el-Muhtefı:¹⁰ gibi nisbelerle meşhur olmuştur. Annesi Hz. Peygamber'in (sav) amcası Haris'in soyundan gelen Atike bnt. el-Fadl b. Abdirrahman b. el-Abbas b. Rebia b. el- Haris b. Abdilmuttalib'tir.¹¹ Babası İsa b. Zeyd b. Ali b. el-Huseyn b. Ali b. Ebi Tali b' tir. Kaynaklarda annesi hakkında deraylı bilgi bulunmamaktadır. Babası İsa

ise Zeyd b. Ali'nin dört oğlundan biridirY Ehl-i beyt nezdinde zühd, takva ve mürüvvet sahibi bir kimse olduğu belirtilen İsa 1 09/728' de M edi ne' de doğmuş, ¹¹ orada büyüyüp yetişmiş¹¹ ve 169/785-G'da da Klıfe'de vefat etmiştiı·Y

5 Müeyyed, "Mukaddime", ı: 19; İsfahani, Meldrilii'r-dlibiyyin, 492.

6 Ebu Abdiilah Şeınsüddin Muhammed ez-Zehebi, (ii. 748/1348), Siyeru a'lami'ıı-ııiibela', 3.

Baskı, thk. Şuayb el-Arnavud (Beyrut: Müesseserü'r-Risile, ı985), 293.

7 Ebtı Said SaLihuddin Halil b. İzziddiıı cs-Safcdi, (ö. 764/I363), Kir;ibıı'l-vilfi bi'l-vcfcyM, tlık.

Ahmed el-Arııavfıd, Türki Mustafa (Beynır: Darıı ihyai't-türasi'l-Arabl, 2000), ı 77-178; Zehebi, Siyerıı a'IJnıi'n-niibela', ı 2: 72.

s Zirikli, el-A 'Jam, ı: ı9 1.

"Sczgiıı, T;1rilıu't-tiirJ.si'l-Arabi, 1: 327.

"'Ahmed b. Muhammed b. Abdirrahııüıı cıı-Nessabi, SirJ.cıı'l-cnsJ.b, tlık. Mehdi Redi (Kum:

Kürübhane-i Unı(ımi Ayenıllahi'l-Uzma Mar'aşi, ı 409/1998), ı 06; Tb n 'lnebe, Umderii 'r-dlib, 509; Rfızl, e~-Şeceratü '1-miibareke, ı57; Ehiı Nasr Sehl h. Abdullah b. Davud b. Siileymin d- Buhiti, (ii. 34ı/952), Sirru's-silsileti'l-'Aleviyye, thk. Seyyid Muhammed Siclık (Necd:

Mcktcbctu'l-Haydariyyc, 1962). 66.

11 Eblı Abdiilah el-M us' ab b. Abdiilah ez-Zübeyr!, (ö. 236/85 ı), Kidbu N es Fbü Kıırayş, rhk.

F.variste Levi Provençal, 3. Raskı (Kah i re: Daru'l-ıııa'arif, ı 982), 2: 67; 'U nı eri, el-Mecdi R ens;lbi'r- calibin, 389; Müeyyed, "Mukadd.ime", ı: ı9; İstalı.ani, MeHcilii't-t:Ilibiyyin, 492; İbn 'Ine he, Umdctü't-tMib, 509. Krş. Emin, A 'y:iıw'ş-Şia, 3: 56; Ca'fcr Sübhanl, Biilııls fl'l-milcl ı·c'ıı-ııilwl

dirJ.sctü mcvzı1'ıyycti muHrcııcti limczMıibi'l-İsLimiyyc, 2. Baskı (Kum: Müessesetü İmam es- Sadık, 1428/2007), 7: 389-390.

12 Nitık Bilhak Ebu Tilib Yahyi h. el-Hüseyin el-Hiruni, (ii. 424/1033), el-İfa.de fi drihi'l- eimmeci 's-sfide, 4. Baskı (Sa' de: Mektehetu Ehli'l-Beyt, 20 ı4), 42; Ebiı Muhammed Ali h. Ahmed b. Said b. Hazın, (ö. 456/1064), Ccmlıcrctii cim1bi'l-'Anıb, thk. Abdusscliın Muhammed H:iruıı,

5. Raskı (Kahire: Daru'l-ıııa'arif, ty.), 56; Ebfı Abdiilah Muhammed b. Sa'd b. Men!' el-Haşinıi, (ö.

230/845), er-Tabaldrii '1-Kiibd, tlık. Muhammed Abdııllddir 'Ad (Beynıt: Daru'l-Kütübi'l- 'llmiyye, ı999), 5: 250. Kt~. Mahalli, Husameddin Hamid h. Ahmed h. Muhammed el-Mahalli, (ö. 652/1254), d-HacWkıı'l-ı·cnfiyyc fi mcw1kıbı cimıncti'z-Zcydiyyc, dık Murtaza cl-Mahatvari (San'a: Mektcbetü ınerkczü Bcdru'l-'Alemi, 1423/2002), 1: 241-260; Emin, Ayaııu'ş-Şi<ı, 7: 125.

ı.ı İsfaMni, MckJ.tilii't-tMibiyyiıı, 343.

14 Vezlr, ei-Felekii'd-dew;1r, 32.

15 İbn Sa'd, Tabaldr, 6: 353; Sezgin, T1rilııı'r-riirasi'I-Arabi, 1: 327.

314 )omnal of'Eslcişebir Osmangazi University Faculty oF Theology

AHMED 13. ISA 13. ZEYDVEEMALI ADLI HAD İS ESERi ÜZERİNE BİR İNCELEME

Kaynaklarda Ahmed b. Isa'nın Muhammed ve Ali adında iki oğlunun olduğu ve soyunun Bağdat bölgesinde bu iki oğluyla devam ettiği zikredilmektedir. ^1(,

1.2. Siyasi ^Yönü

Alımed b. Isa' nın yaşadığı dönem, Alioğulları ile Abbasoğulları arasında

çoğunlukla siyasi alanda devam eden bir mücadeleye tanıklık etmiştir. Yönetim gücünü elinde bulunduran Abbasller, hiL'ı.fet hald(ının her fırsatta kendilerine ait

olduğu iddiasıyla isyana başvuran Ali ahfadını sindirrnek istemişlerdir. Tek

başlarına istedikleri başarıyı elde edemeyen Zeyd! gruplar, merkezi otoritenin

zayıflamasıyla birlikte Ali oğullarına sempatisi bulunan ve yönetimden memnun olmayan farklı kesimlerle birlikte hareket etmişlerdir.¹⁷

Ahmed b. Isa' nın Abbas i yönetimiyle münasebeti ise babası İsa' nın vefatı sonrası kardeşi Zeyd ile beraber hilafet sarayına getirilmesiyle başlamıştır.¹⁸ Bu süreçteki en çalkantılı zaman dilimini ise hiç kuşkusuz başvurduğu isyan hareketi ve sonrasında gelişen hadiseler oluşturmaktadır. Zira onun en faal olduğu dönem Harun Reşid (170/786-193/809) dönemidir. Ahmed b. lsa, bu dönemde Medine'de birtakım isyan hazırlıkları ile gündeme gelmiş ve yönetim aleyhinde

yürüttüğü faaliyetler sebebiyle halifeye rapor edilmiştir.

Kanaatimizce Ahmed b. İsa, M edi ne' de bulunduğu zaman dilimi içerisinde yönetime muhalif unsurlar tarafından isyana tahrik edilmiş olmalıdır. Çünkü

çocukluğun u Abbasi sarayında geçiren ve Harun Reşid'in h imayesiyle Medine'de

yetişen birinin tek başına bir isyan hareketi tertip etmesi mümkün görünmemektedir. Dolayısıyla Zeyd b. Ali'nin torunu olması bakımından

Ahmed b. İsa, potansiyel bir lider olarak görülmüş ve Hicaz ha valisinde görüştüğü muhalif kesimler, onun nesep karizmasını kullanarak hilafeti hedef alan bir isyan hareketinin baş aktörü olma konusunda kendisini ikna etmiş olmalıdırlar.

Nitekim Ahmed b. Isa 186/801 'de Abadan bölgesinde bir isyan başlatmış ve Basra civarında etkili olmuştur. Burada muhalif unsurları kendisine biata

çağırmış ve iktidarı hedef alan ayaldanma girişiminin toplumsal tabanını güçlendirmiştir. Fakat sonrasında yeterli desteği bulamadığından isyan hareketi

ır. İsfaMni, Mckatilii't-t<llibiyyiıı, 498, 539; Ca'fcr SübMni, BiiMis fi'l-milcl vc'n-nilı;ıl, 7: 390.

17 Yusuf Gökalp, Şii Gclmckt Altcmatif Bir İktidar M ücadclcsi Erken Dönem Zcydilik, (Ankara:

Araşrırma Yayınları, 2014), 127-128.

1~ İbn 'Tnebe, Umderii'r-rfılib, 507; Eınln, A }'<1nıı'ş-Şia, 3: 57.

Eslcişd1ir Osmangazi Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 315

tesirini yitirmeye başlamıştır. Faaliyet alanının daraldığını ve başlattığı eylemin güç kaybettiğini f:ırk eden Ahmed b. İsa kaçmak zorunda kalmıştır.^{1 '>} Harun

Reşid onu yakalatarak Bağdat'ta hapsettirmiştir.zo Hapisten fırar etmeyi başaran

Ahmed b. İsa, uzun bir müddet Basra'da saklanmıştır.²¹

Firarını takip eden süreçte Abbas:i: idaresi tarafından ciddi bir baskı ile

karşılaşmıştır. Basra' da bulunduğu dönem içerisinde yönetirole olan ilişkisi,

casusluk ve teftiş operasyonları üzerinden dalaylı şekilde devam etmiştir. Harun

Reşid her yerde izini sürmüş, onu ve destekçilerini ele geçirmek amacıyla bulunduğu bölgelere casuslar göndermiştir. Devletin bu mesele üzerinde kararlı

bir şekilde durması, Halife' nin Ahmed b. İsa liderliğinde patlak vermesi muhtemel yeni bir isyandan endişe duyduğunu göstermektedir. Ancak Abbasi idaresinin Ahmed b. lsa ve onu muhafaza eden destekçilerini ele geçirmeye yönelik izlediği politika başarısıziılda sonuçlanmıştır.²² Böylece Ahmed b. İsa, vefat edene kadar Basra'da gizli saldı bir yaşam sürmüş,ı:ı 247/86l'de Halife Mütevekkil döneminde orada vef:tt etmiştir.²⁴

1.3. ilmi Yönü

Ahmed b. İsa, Zeydiyye mezhebinin kurucu lideri kabul edilen Zeyd b.

Ali'nin torunudur. Babası İsa b. Zeyd (ö. 169/785-6), Ehl-i beyt mensuplarının

19 Ehı'ı Ahdillih Şemsüddin Muhammed ez-Zehehi, (ö. 748/1348), 'Hrilw'l-İslam ve veFeyarii'l- meşahir ve'l-A 'lam, rhk. Beşşar Avvid Ma'rılf (Beyrut: Daru'l-ğarhi'l-lslimi, 2003), 4: 782; Wilferd

Madcluııg, "Alııııad b. Isa b. Zayd", Tlıc Encyclopacdia oFislam (Lcidcıı: E. J. Brill Press, 2004),

ı2: 48-49.

20 Ali b. Muhammed b. Süleyman en-Nevfdl, Kidbu'l-alıM.r, thk. Resül Ca'feriyan (Kum: Neşrıı Hahih, ry.), ı08; Müeyyed, "Mukaddime", ı: 20; Madelung, "Ahmad h. lsa h. Zayd" ss. 48-49.

186/802 senesinde de ona mali destck verdiği gerekçesiyle Bağdat Mu' tezilesinin ileri gelenlerinden Sünl<ime b. Eşrcs'i (ö. 2ı3/828) de lıapsctmiştir. Bkz. Zelıcbi, T:lrilıu'l-İsLım, 4: 783.

21 Safedl, Kidbu'l-vM1, 7: ın-178; Zehebl, Tfırfhu'l-İsl;1m, 5: ıoıO; Abd.usselam b. Abbas ei- Vecih, A'limu'l-miiellifine'z-Leydi;ye, (Aınman: Muessesetu'l-lmaın Zeyd h. Ali es-Selliıyye, 1999), 152.

22 Ayrıntı için bkz. Safcdi, KirMw'l-vafi, 7: 177-178; Ncvfcli, KitMw'l-alıMr, 108; İsfahani,

Meldrilii'r-dlibiyyin, 493-496; Ziriki i, ef-A 'Mm, ı: ı 9ı; Eıııln, A }';1nu'ş-Şfa, 3: 57-58; Müeyyed,

"Mııkad.dime", ı: 2ı; Vecih, A 'lamu'l-miiellifhıe'z-7eydiyye, ı 52.

23 lsfahini, Mekatilii't-talibi;yin, 494-495; Safedi, Kit:lbu'l-vafi, 7: ı 77-ı 78; Zehehi, Siyenı a'l:lıııi'n-niibclJ.', 9: 293; Vedlı, A'l:lmıı'l-miicllifinc'z~Zcydiyyc, ı 52; Müeyyed, "Mukaddime", ı:

21.

24 İsfahani, Mck:1rilii'r-tJ.libiyyin, 492; 'Umerl, cl-mccdi fi cııs:1bi'r~tJ.libin, 389. Krş. Mücyycd,

"Mukaddime", ı: 2ı; Eb\ı Nasr el-Ruharl, Sirrıı's-silsile, 66, F.nıln, A ',v;lnu'ş-Şia, 3: 56; Sezgin, T;1rfhu'r-riidsi'l-Arabi, ı: 327,

316 ^)omnal of'Eslcişebir Osmangazi University Faculty of ^Theology

AHMED 13. ISA 13. ZEYDVEEMALI ADLI HAD İS ESERi ÜZERİNE BİR İNCELEME

kendisine büyük bir ehemmiyer atfettiği önemli şahsiyetlerden biridir. T abiatıyla

Ahmed b. İsa, ilk tahsiline böyle bir ilmi gelenek içerisinde başlamıştır. İlim hayatına çoculduk yaşlarında Klıfe' de başlayan Ahmed b. İsa' nın, Zeyd b. Ali' nin tarunu olmasından ötürü Klıfe bölgesindeki ilmi ortamlarda sahiplenildiği anlaşılmaktadır. Başta babası ve amcaları olmak üzere burada Ehl-i beyt'in ileri gelen alimlerinin meclislerinde bulunmuş, İsa b. Zeyd'in vefarıyla birlikte tahsilini Kufe havalisi dışında sürdürmek zorunda kalmıştır.

Yaşadığı dönem itibariyle Irak bölgesi, siyasi bakımdan oldukça hareketli bir coğrafYa konuınundaydı. Bunun yanı sıra kültürel açıdan da zengin bir birikime ev sahipliği yapıyordu. III. (IX.) asır itibariyle Irak bölgesi, birçok ekolün sistemleşme sürecine tanıklık etmiş, siyasi ve irikadi birçok tartışmanın merkezi konumunda bulunmuştur. Dolayısıyla Ahmed b. lsa, erken yaşlardan itibaren KMe' nin zengin ilmi atmosferinde tahsilini devam ettirmiş tir. Bu bölgede onun, Ebu Hanife'nin (ö. 1 50/767) talebderinden etkilendiği yönünde binakım

bilgiler zikredilnıiştir. ²⁵ Başka eserlerde rasclamadığımız bu bilgiyi o dönemde aynı toplumsal unsurlada bir arada bulunma kültiirüne hamledilmiş göreedi bir ifade olarak değerlendiriyoruz. Bu durum muhtemelen Ebu Hanife ile Zeyd b.

Ali arasındaki fikri etkileşimden hareketle ileri sürülmüş bir değerlendirmeden ibarettir. Çünkü EbU Hanife ile Zeyd b. Ali' nin ilim ve fikir alışverişinde bulunduğu ve aynı siyasi hadiselere tepki gösterdikleri bilinmektedir.²⁶ Buradan yola çıkaral<: Zeyd' in torun u Ahmed b. İsa' nın da Ebu Hanife' nin öğrencileriyle

yakınlık kurmuş olabileceğini ileri sürmek mümkün görünmektedir.

Öyle ki Mani' b. Hammad el-Cüheni (ö. 2002) herhangi bir kaynağa müracaat etmeksizin Alımed b. İsa'nın Ebu Hanife'nin talebelecinden dersler

aldığını, onların ilim meclislerine devam ettiğini belirtmektedir. Böylece Ahmed b. İsa'nın Hanefi mezhebi dalminini yal<:ından tanıma fırsatı elde ettiğini, bu

25 Cüheni, el-Mevsı1tii'l-miiyessere, I, s. 77, 80.

'2(, Ebu Hanife yaşadığı coğrafyada Ehl-i beyt mensupianna hürmet göstermiştir. Bu nedenle Eınevi

idaresinin Ehl-i beyt karşıtı politikasını eleştirıniştir. Öyle ki Zeyd b. Ali'nin yönetime karşı başlattığı hareketi maddi olarak destekiemiş ve bıı yönde fikir beyan etmiştir. Abbasllerle birlikte yeni bir diinem haşlaınış ve Ali oğullarını savunacağına söz veren Seffih'a hiat etmiştir. fakat devaın eden süreçte dengeler Ali cv la dı aleyhine değişmiştir. Muhammed b. Abdilialı' ın M edin c' de, kardeşi İbrahim'in de Irak' ta başlattıkları isyanda şehit edilmeleri sonucu Ebu Hanife, Abbas! yönetimini

açıktan tenkit etmiş ve isyancıları desteklemeye başlaınıştır. Bkz. Mustafa Uzunpostalcı, " Ebu Hanife", Tiirkiye Diyaner Vakfi İshlm Ansiklopedisi (banbul: TDV Yayınları, 1994), 10: 132-

133.

Eskişd1ir Osmangazi Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 317

ʿ

fıkıh öğretisinden faydalandığuu ileri sürmüştür. Biz bu konuda, aynı sosyal çevreye hitap etmek ve aynı dönemin siyasi hadiselerine tanık olmal( dışında

Ahmed b. İsa ile Ebu Hanife'nin talebderi arasında hususi bir yakınlığın olabileceği iddiasına ihtiyatlı yaklaşmak gerektiğini düşünüyoruz.

Alımed b. lsa Zeydiyye mezhebinin lll. (IX.) asırda yaşamış meşhur muhaddisleri arasında gösterilmektedir. Zeydi ilim ve kültür havzasmda oldukça önemli bir konuma sahiptir. Kaynaldar onu, Zeydi geleneğin hadis birikimini

yansıtan önemli figürlerden biri olarak tal(dim etmektedir. Gerek yaşadığı

dönemde gerekse vefatından sonra fikirleriyle mensubu olduğu zümreye yön

vermiş imamlardan biridir. Dedesi Zeyd b. Ali' nin ilmi mirasını tevarüs etmiş ve

yaşadığı uzun ömürde, zulme ve adaletsizliğe karşı başkaldırının simgesi olarak görülmüştür. Hafız ve sika bir muhaddis olan Ahmed b. lsa, faziletli ve velud bir

şahsiyettir. ²⁷

1.3. L Hocaları

Ahmed b. lsa'nın rivayet ve görüşlerine etki eden iki önemli ismin, Email de

sıklıkla yer aldığı görülmektedir. Bu isimler, onun üst nesil hocalarından Ebu Halid el-Vasıti (ö. 150/767) ile EbU'l-Carud el-Hemedani (ö. 150/767)'dir.

Ebu Halid künyesi ile tanman şalısın asıl adı Amr b. Halid el-Vasıti' dir.

KUfe ve Vasıt'ta yaşamış, yine bu bölgede vefat etmiştir. Birçok kimse kendisinden nakilde bulunmuştur.²⁸ O, Zeydl geleneğin önde gelen hadis alimlerinden birisidir. Zeyd b. Ali'nin yakm arkadaşı olup ondan Mecmlz'u rivayet etmiştir.²⁹ Bu anlamda Ebu Halid, Emali için olduğu kadar erken dönem Zeydi literatür için de önemli bir yere sahiptir. Rivayetleri Ehl-i beyr'in ileri gelen

uleması tarafından mal(bul karşılanmış ve bunlarla ihticac edilmiştir . ^.1° Buna mukabil onun hakkında yalancı (kezzab), güvenilmez (gayr-u sika) olduğu

27 Vccilı, A'Lımu'l-mücllifinc'z-Zcydiyyc, I52; Madcluııg, "Aiıınad b. Isa b. Zayd", I2: 48-49;

Kadir Deınirci, 7eydiyye'nin Hadis Anlayışı, (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2005), 72.

28 M urtaza b. Zeyd el-Haseıı1 el-Malıatvar1, (ö. 2015), ez-7eydijye, (Saıı'a: Mektebetü Redr, 20 14), 105-106.

2~ Alımed b. Silih b. Muhammed b. Ali Ebi'r-Ricil, (ö. 1092/1681), M;ıtlau'l-budılr ve mccmau'l-

bulıı1r fi tcracimi rica.Ji'z-Zcydiyyc, dık. Abdurrakib Muhammed Hucr (Yemen: Merkezli Elıli'l­

Beyt, 2004), 3: 382.

30 Ebii'l-Hiiseyiıı Mecdüddiıı b. Mans\ır el-Miieyyedi el-Haseıı1, (ö. 2007), Lev;lmiu '/-en var (Sa'de:

Mekteberü't-türasi'l-Tslamiyye, 1993), ı: 325.

318 )omnal of'Eslcişebir Osmangazi University Faculty of' Theology

ʿ ʾ

ʿ ḳ

edilmekredir.'H Muhammed Bakır'dan (ö. 114/733) rivayerte bulunmuş ve bu nakiller Zeyd i geleneğin hadis birikimi olan Emal1 de yer almışnr.-'⁵

E mali' de Ahmed b. lsa' nın nakil de bulunduğu hocalardan biri de Muhammed b. Bekr'dir. Tam adı Muhammed b. Bekr b. Abdirrahman (ö.

171/788) olup Ebu Abdillah, el-Kufı: ve el-Hemedani gibi künyelerle meşhur olmuştur.

Ca'fer es-Sadık'ın (ö. 148/765) ashabı arasında zikredilen'G ve Muhammed b. Bekr Klıfe'de vefat etmiştir.r Zeydi eserlerde kendisi, Ehl-i beyt camiasından gelen rivayet malzemesinin bir nilili olarak amlmaktadır.³⁸

Ahmed b. İsa'nın kendisinden hadis naldettiği diğer bir hocası da Huseyn b.

Ulvan'dır. Asıl adı Huseyn b. Ulvan b. Kudame el-K1ıfı: el-Kelbi (ö. 210/826) olup Ebu Ali ve Ebu Muhammed künyeleri ile meşhur olmuştur. Klıfe ve Medain bölgesindeyaşamıştır. Hişam b. Urve (ö. 146/763),A'meş (ö. 148/765), Ca'fer es-Sadık (ö. 148/766), Eb(ı Halid (ö. 150/767) ve Süfyan es-Sevri (ö.

161/778) gibi kimselerden hadis nakl i nde bulunmuştur. ³⁹ Ehl-i beyt' i n önemli alimleri arasında gösterilen Huseyn b. Ulvan KUfe'de vefat etmiştir.

1.3.2. Talebderi

Ahmed b. lsa içinde bulunduğu siyasi ve sosyal koşullar sebebiyle, çağdaşlarının aksine geniş çaplı bir hoca-talebe ağı elde edememiştir. Tasnif

34 İbn Ebi'r-Rid.l, Matfazı '1-Rııdür, 2: 295; Veclh, A 'Mm u 'l-miiel1ifine'z-7eydiyye, 436-437; Vezlr, ei-Felekii 'd- devvJr, 155; Mehmet Ümit, 7eydiyye-Mu 'tezile Fcl<i1eşimi 7eyd b. Ali'den Kisım er- Ressi'nin ()lümiine Kadar (istanbul, İsam Yayınları, 2010), 40-42.

JS Wilferd Madclung, "Abu'l-Jarüd Hamdani," Encyclopacdüz Ir:mic;ı, cd. Elısan Yarshatcr (London: yy, 1985), 1:327-328.

36 Musrahı b. el-Hüseyin er-Tefriş1, (ö. 1030/1621), Nakdü'r-ridl, (Kum: Müessesenı Ali'l-Reyr li ihyai't-türis, 1318), 4: 152.

-'7 Ehiı Ca'fer Muhammed h. Hasan et-Tlısl, (ö. 460/1 068), Rid/ii't-'1 'ıisi, thk. Cevid el-Kayyumi (Kum: Miiessesetü'n-ncşri'l-İshimi, ty.), 278; Alımed b. İs~i, Eıwıli, 3: 1684.

38 Rkz. Müeyyed1, J.evami'u '1-env:lr, ı: 341; Natık-Rillıak Yahya b. Hüseyin el-Hart'ıni, (ö.

424/1 032), Teysiru'l-medlib fi Fmali Fbf Talib, rlık. Abdullah b. Hanıınt'ıd el-İzz1 (San'a:

Müessesetü'l~ima.m Zeyd h. Ali es-Sekitlyye, 2002), 428; Almıed h. isa, J::mali, 1: 49, 55, 58, 66 vd. İsfchani, Mck:ltilü't-tMibiyyiıı, 13; Ali b. Muhammed cl-'Ucri, Miftalııı's-s:ldc (San'a: Müessetu Zeyd b. Ali cs-Sckafıyye, 1424/2003), 1390.

39 Vedh, A'/Aııııı'l-miicllifiııc'L-Zcydiyyc, 374-375; Ebu Bekr Alımed b. Ali b. Sabit cl-BağtHd!, (ö. 463/1071 ), Tarih u medfneri's-seMm, rhk. Reşar Avvad Ma' rM (Reynır: Darü'l-ğarbi'l-Tslami, 2001), 8:607-608.

320 )omnal of'Eslcişebir Osmangazi University Faculty of' Theology

AHMED 13. ISA 13. ZEYDVEEMALI ADLI HAD İS ESERi ÜZERİNE BİR İNCELEME

faaliyetlerinin en yoğun dönemi olan lll. (IX.) asırda, üstelik Klıfe ve Bağdat gibi hadis ilmi açısından önemli kültür merkezlerinde bulunmasına rağmen içinde

bulunduğu şartlar, onun görüş ve rivayetlerinin ciddi bir ralebe kitlesi tarafından

benimsenip yayılmasına engel olmuştur. İsyan hareketi sonrası saklı kaldığı dönem içerisinde Abbasi yönetiminin Basra ve Klıfe'de takibat faaliyetlerini sürdürmesi, çoğu zaman onun mevcut talebeleriyle bile irtibatının kesilmesine neden olmuştur.¹⁰ Bu bakımdan muasırlarının aksine Ahmed b. İsa'nın etrafında toplanan kalabalık bir talebe kitlesinden söz etmek mümkün değildir.

Ahmed b. Isa'ya en yakın talebeler, oğulları Ali ve Muhammed'tir. Nitekim Muhammed, babası aracılığı ile Ehl-i beyt'in önde gelen nlemasından çok sayıda

haber ve görüş nakletmiştir.⁴¹ Fakat Ahmed b. lsa'nın rivayetlerinin günümüze kadar ulaşmasında en önemli pay, hiç kuşkusuz onun en faal talebesi Muhammed b. Mansur el-Muradi'ye aittir. O, gerek Ali ve Muhammed kanalıyla gerekse doğrudan Ahmed b.

ki'

M uradi, Zeydiyye' ni n kendisine değer atfettiği büyük muhaddislerden biridir. Asıl adı Muhammed b. Mansur b. Yezid el-Muradi ei-Kufi olup Ebu Ca'fer künyesi ile meşhur olmuştur.¹² Genel kabule göre 140/758 veya 150/767

civarında Klıfe' de doğmuş, çocukluk ve gençliği Kufe medreselerinde geçmiştir.

Kılfe' de zamanının önde gelen ilim meclislerine devam etmiş ve oradaki alimlerden çeşitli dersler almıştır.⁴⁵ Ehl-i beyt mensubu imarnlara talebelik yaptığı

ve Klıfe'nin hatırı sayılır şeyhlerinden hadis dinlediği belirtilmektedir. İmam, hafız ve muhaddis kimliğiyle temayüz eden Muhammed b. Mansur, Irak bölgesinde Zeydiyye' nin en meşhur hadis alimleri arasında gösterilmektedir.¹¹

40 Hocasıyla görüşme imkanı olmadığı dönemlerde Muhammed h. Mansur'un bazı hususlarda Ahmed h. Isa'ya mekruplar yazarak görüş talebinde bulunması, oğlunu evlen(Urdiği sırada ona

ınüstear bir isim vermesi, siyasi iradenin Ali eviadı aleyhinde yürüttüğü sıkı takibata işaret eden örneklerdir. Bkz. Mahalli, el-Had;1ilw'l-Verdiyye, 2: 9; Ebü'I-Abbas Ahmed b. İbrahim el-Hasenl, (ö. 353/964), ei-MesJbfh, tlık. Abdullah b. Ahmed ei-Havsı (Am man: Muessesetii'l-Tmam Zeyd b.

Ali es-Sekafıyye, 1422/2002), 557.

1' Hatib cl-Bağdadi, Tarilıu mcdiııcti's-sdAııı, 12: 65.

12 İbn Ebi'r-RiC<il, Matlaıı'l-bııdlır, 4: 372-374.

•.ı Yahya Salim İzZ<in, "Mukaddimc", Kir:JL)[ı':t-Zikr, tlık. Yahya Salim İzz<in (San'a: Mcktcbetü Bedr, 141711997), 5-6.

44 Yahya Salim Tn1ıı, "Mukaddinıe", 5-6.

Eskişd1ir Osmangazi Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 321

Başta Alımed b. lsa olmak üzere Zeydi geleneğin önemli temsilcilerinden nakilde bulunmuştur.⁴⁵ Basra ve Klıfe'de bulunduğu süre içerisinde Alımed b.

İsa' dan fıkhi meseldere dair çeşitli görüşler alma fırsatı elde etmiştir. O, Alımed b. Isa aracılığıyla aldığı Ehl-i beyt kaynaklı haber ve kavilleri bir araya getirmek ve bunlara birtakını ilavelerde bulunmak suretiyle Enıali adlı eseri cem etmiştir.

Uzun bir ömür sürdüğü hususunda kaynaklann ittifak ettiği Muhammed b.

Mansur, 290/903 veya 300/91 3' de Klıfe' de vefat etmiştir.¹⁶

2. Emal1 Adlı Eseri

Kirfibu'l-Emali olarak meşhur olan eserin asıl adı Emtili-i Ahmed b.

lsa'

Kitab-ı Ahmed, Kidbu'l-'u/um, 'U/Um-i ali Muhammed ve Cami u'/-'ulu m ali Muhammed olarak da bilinir.⁴⁷ IV. (X.) asır Zeyd! imamlarından Mansur Billah

Kasım b. Ali (ö. 393/1003), bu eseri Bedai'u'l-envar fi meha.sini'l-asar şeldinde isimlendirmiştir.'¹⁸ Emali, Zeydi gelenek içerisinde her zaman seçkin bir yere sahip olmuştur. VII. (XIII.) asır Zeydi imamlarından Mansur Billah Abdullah b.

Hamza (ö. 61 4/1217) da bu eserin önemine işaret ederek onu Bedai'ıı'l-envar fi mehasini '1-ahbar ve'l-asar şeklinde isimlendirmiştir.⁴⁹ Bu durum, E mali nin Zeyd! çevreler üzerinde son derece ayrıcalıklı bir yere sahip olduğunu

göstermektedir.

Zeydi oluşumun hadis birikimini yansıtan bu eser, mezhebin erken dönemine ilişkin en önemli hadis bynaldarın dan biridir. ⁵⁰ Emali, ihtiva ettiği

rivayet seçkisiyle imla edildiği döneme ilişkin mezhebin hadis birikimini

45 Hatta Abbasl biirokrasisinin Ali soyuna mensup önemli kimseleri takibat altına aldığı

diinemlerde o, Kasım, Ahmed, Abdullah ve Hasan'ı kendi evinde saklaını~tır. Bu toplantıların

birinde Zeyd i geleneğin ileri gelenlerinin sistemli hareket etmek maksadıyla Kasım cr-Rcssi'ye bi at ettikleri zikredilmektcdir. Bkz. Mecdüddln b. Muhammed b. Mansur cl-Mücyycdi, (ö.

1428/2007), ec-Tıılıef'şerhıı'z-ziilef; 3. Baskı (San'a: Mekrebetu Redr, 1417/1997), 146; Mahalli, el-Hadiihz'l-verdiyye, 2: 7-8.

46 Vedh, A 'lam u '1-miiellifine'z-Leydiyye, I 000; Cari Brockelmann, 'l'aı·ihu '1-edebi'l-Arabi, Arapça'ya çev. Abdullıaliın cn-Ncccir (Kahirc: D~iru'l-ına\irif, ty.), 3: 334; Ca'fcr Sübhini, Bülıı1s

fi'l-milel ve'n-nihal, 4: 391-392

47 F.hfı Abdiilah lzzüdd1n Muhammed h. İbrahim, (ö. 840/1436), e/-'Av;1sım ve'I-kadsrm fi'z-

zebbi an siinneti iibi'l-Kisım, thk. Şu' ayb el-Arnavud, 2. Baskı (Beyrut: Müessesetu'r-risale, 1 996), 3: 151, 232;

V edh, A'L1mu'1-Mııdlifinc'z-Zcydiyyc, 152; Hüseyinl, MücllcE1tii 'z-Zcydiyyc, 2: 281.

4~ Müeyyedl, Lcvaıııi'ıı'l-cnv;1r, I, s. 333; Demirci, Zcydiyyc'nin Hadis Anlayışı, 72.

49 F.bfı Abdiilah el-KiiH, el-C;1miu'l-ldfi, s. 193.

50 Miieyyed1, Levfımi'ıı'l-env;lr, 1: 333.

322 ^)omnal of'Eslcişebir Osmangazi University Faculty of' Theology

AHMED 13. ISA 13. ZEYDVEEMALI ADLI HAD İS ESERi ÜZERİNE BİR İNCELEME

yansıtması bakımından kıymerlidir. Başta Ahmed b. lsa olmak üzere Ehl-i beyt

imamlarının rivayederini bir araya getiren bu eser, Zeydi hadis literatürünün en erken örnelderinden biridir. Ayrıca Emili' de yer alan hadisler, muhteva

bakımından başta Kütüb-i Sitte olmak üzere Sünni hadis edebiyatı koleksiyonlarında farklı sened yapılarıyla karşımıza çıkmaktadır. Bu itibarla söz konusu eserin, Ehl-i beyt mensuplarının yanı sıra Ehl-i Sünnet mensupları için de kıymetli sayılabilecek bir rivayet malzemesine sahip olduğu görülmektedir.

Kullanılan sened zinciri ve kaynaldar birbirinden f:'lrldı olmasına rağmen, Sünni:

hadis literatürünün önde gelen eserlerinde mervi bulunan hadisler ile Ehl-i beyt muhaddisleri kanalıyla nakledilen Email deki hadisler büyük ölçüde birbiriyle mutabakat halindedir. ⁵¹

2.1. Nüshaları

Ahmed b. İsa'ya ait Emali adlı esenn Yemen içinde ve dışında çeşitli merkezlerde malınır halde muhafaza edilen nüshaları bulunmaktadır.⁵² Nitekim bu yazmalardan biri Princeton Üniversitesi kütüphanesinde muhafaza edilmektedir."³ Emall adlı eserin bir başka yazma ııüshası, 218 varak halinde

"Bedaiu'l-envar fi mehasini'l-asar" adıyla Yemen'deki Mahturati'l-Yemeıı

kütüphanesinde bulunmaktadır. Eser ayrıca Bernamicü'l-Yemen dijital kütüphanesinde ise 21 O varak halinde "Emali-i Ahmed b. !sa el-Galibi'' ismiyle ve 177 varal<: halinde "Bedaiu'l-envar fi meh:lsini'l-ezh:lr" adıyla mevcuttur.

Eser, farklı isim ve unvanlarla Yemen' deki şahsi kütüphanelerde de mevcuttur. Örneğin "Em<l/1 el-İmam Ahmed b. lsfi" adıyla Mektebetu

Abdinalıman b. Abbas e-Vedh kütüphanesinde yer almakradır.⁵'¹ Eserin diğer malıtut nüshası, Mektebetu Muhammed b. Abdilazim el-Had! kütüphanesinde

"Bedfii'u'l-envar fi mehfisini'l-as!ir" adıyla mevcuttur." Başka bir yazma nüshası

ise Mektebetu Muhammed b. Hasan el-'Ucr! kütüphanesinde bulunmaktadır.⁵⁶

51 Emali' de yer alan rivayerlerin Sünnl hadis koleksiyon unaaireserlerdeki dağılımına ili~kin analitik veriler için bakınız. Mustafa Tanrı verdi, Zcydi M ulıaddis Alımed b. İ s;l'ııııı Eıw1li Adlı Eserinin Kaynaklan ve TasnfFMetodu, (Doktora Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2019), 233-265.

52 Hiiseyn1, Miiellef:Jtii'z-7-eydiyye, 1: 153.

53 Princeton University, ''Library Catalog", erişim: 2 Şubat 2018, http:/ 1 arks.princeton. edu/ ark: /8843 5/8 p58 pf23k

5.ı Abdusscliın b. Abb<is cl-V ecilı, M;ıs;ldinı'r-turas fi'l-mcktcbcri'l-Mss;ı fi'l-Ycıııcıı (San'a:

Muesscsctü İmam Zeyd b. Ali es-Sekafıyyc, 1422/2002), 1: 318.

55 Vedh, Masadirıı'r-tiids, ı: 463.

56 V ed h, Masadirıı'r-tiids, ı: 30 l.

Eskişd1ir Osmangazi Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 323

Eserin diğer nüshaları da Mekteberu Yahya b. Ali ez-Zerhi kütüphanesinde yer almaktadır. Burada bulunan iki eser de "Emali el-İmam Ahmed b. isa b. Zeyd"

adıyla kayıdıdır. ⁵⁷ Ayrıca Griffini (ö. 1925), Strothmann (ö. 1 960) ve Madelung gibi Zeydiyye üzerine çalışmalarda bulunan birçok araştırmacı, Em;'i/lnin İtalya'mn Milano kentindeki Ambrossiana kütüphanesinde yazma halinde

bulunduğunu kaydermişlerdir.⁵⁸

2.2. Matbu Baskılar ve Farklılıkları

Eserin matbu nüshaları incelendiğinde ilk baskısının 1981 yılında Kidbu'l- 'Ulılm adıyla dört cilthalinde gerçekleştirildiği görülmektedir.⁵⁹ İkinci baskısı ise 1990'da üç ci lt halinde yapılmıştır. Ali b. İs ma' il el-M üeyyed (ö. 1970) tarafından tahkik edilerek Kitabu ra'bi's-sad' adıyla Beyrut'ta basılmıştır. Eser, 2007 senesinde Daru'l-mahacceti'l-beyda tarafından Beyrut'ta aynı isimle üçüncü kez

basılmışnr. Ancak bu son baskı ile 1990 baslmı arasında hiçbir değişiidik bulunmamaktadır. m

Matbu nüshalar üzerinde yaptığımız incelemelerde, bu baskıların ihtiva ettiği rivayet sayılarının birbirine kısmen yakın olduğu görülmektedir. Ancak muhalddk Ali b. İsma'il el-Müeyyed, eserin şerhini gerçeldeştirirken Ebu Abdilialı el-Alevi' nin (ö. 445/1053) Camiu'l-kafi isimli eserinden⁶ı faydalanarak yeni bab başlıkları altında geleneğin muteber muhaddis ve fakihlerinin rivayet ve

görüşlerini de Email'ye ilave etmiştir. Bu durum her iki baskıdaki bab sayılarının

ve kısmen rivayet sayılarının farklılaşmasına neden olmuştur. Bunun dışmda iki

baskının farklılık arz eden yönü, eserin 1981 baskısında olduğu halde 1990

5' Vedh, Masadinı't-tiiras, 1: 127.

5' Bkz. Sezgin, Tarilıu't-tüdsi'l-Ar<ıbi, 1: 328; Brockclmann, Tarilıu '1-cdcbi'l-Arabi, 3: 324.

5~ Ebu Abdiilah Alımed b. ls<i b. Zeyd b. Ali b. cl-Hüseyin b. Ali b. Ebi Tilib, KitJ.bıı'l-'ulılın, dcr.

Muhammed b. Manslır el-Murad1 (yyy: yy, 1401/1981)

60 Ebfı Abtülhh Alımed b. isa b. Zeyd h. Ali h. el-Hüseyin h. Ali h. Ehl Tilih, Kidbıı ra 'bi's-sad', rhk. Ali b. isma'il el-Müeyyed, 2. Baskı (Beyrut: Diru'l-mahacceti'l-beyda, 1428/2007)

"' Ebfı Abdi!Lih ci-Aievl Zeydiyye nezdinde ayrıcalıklı bir öneme sahip fakilı ve ınuhaddislerc ait

risale ve telif eserleri bir araya getirmek suretiyle mezhebin hadis ve fikıh literatürüne katkıda bıılunmııştıır. O, ei-Cimi'ıı'l-kaH adlı eserinde Ehl-i beyt imamlarından Kisım er-Ressi (ö.

246/860), Al1med b. lsa (ii. 247/861), Hasan b. Yahya (ii. 260/874) ve Muh:ınımed h. Mansı'ır el- Muddi'nin (ö. 290/903) müellef<itını bir araya getirmiştir. Bkz. Ebt'ı Abdilhilı cl-Alevi, Muhammed b. Ali b. Hasan cl-KUfl, d-Clmi'u'l-kMI fl fıklıı':ı-Zcydiyyc, dık. Abdullah b.

Hamınfıd cl-'İzzi (Sa'de: Müessesetü'l-mustafa es-sekafıyyc, 20 14); Wilferd Madclung, "Zaydiyya",

Tlıe F.ncyclopaedia of'Tslam (I.eiden: E. J. Rrill Press, 2004), 9: 478; Vez1r, el-Felekii'd-devv;)r, ss.

59-60.

324 ^)omnal of'Eslcişebir Osmangazi University Faculty of' Theology