T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ĠġLETME ANABĠLĠM DALI
ÜRETĠM YÖNETĠMĠ VE PAZARLAMA BĠLĠM DALI
KADINLARIN GĠRĠġĠMCĠLĠK YOLUNDA KARġILAġTIKLARI SORUNLARIN ÖZ GĠRĠġĠMCĠLĠK YETENEKLERĠ ÜZERĠNDEKĠ ETKĠSĠ:
KONYA ĠLĠNDE BĠR ARAġTIRMA
Emine Nihan CĠCĠ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DanıĢman
PROF. DR. MAHMUT TEKĠN
2
ÖNSÖZ
Lisans eğitimden baĢlayarak bugüne kadar üzerimden desteğini hiç esirgemeyen, tez çalıĢmamın her aĢamasında bana bilgisi ve deneyimleri ile yönlendiren, engin tecrübesinin ıĢığı ile yolumu aydınlatan, sevgisini her daim hissettirerek güç veren çok değerli saygıdeğer hocam ve danıĢmanım Prof. Dr. Mahmut Tekin‟e teĢekkürü bir borç bilmekteyim.
ÇalıĢmalarım boyunca deneyim ve tecrübelerinden feyiz aldığım, manevi desteğiyle inancımı pekiĢtiren saygıdeğer hocam Prof. Dr. Hasan KürĢat GüleĢ‟e, lisans eğitimimden bu yana gülen yüzü ve tecrübelerinden güç aldığım hocam Doç. Dr. Muammer Zerenler ve deneyimleri ile destek olan hocam Yrd. Doç.Dr. Mehmet Yıldız‟a çok teĢekkür ederim.
Bu süreçte desteklerini esirgemeyen dekanım ve hocam Prof.Dr. Adnan Çelik‟e, çalıĢmalarımda tecrübelerinden faydalandığım hocam Yrd. Doç. Dr. Aziz Öztürk‟e, süreçte desteğiyle güç veren Yrd. Doç. Dr. Murat Sezgin‟e, varlığıyla yüreğime güç veren, mutlu eden hocam Yrd. Doç. Dr. Derya Özilhan‟a ve tecrübeleriyle, neĢesi ve gülen yüzü ile hep destek veren hocam Ömür Hakan Kuzu‟ya teĢekkür ederim.
ÇalıĢmamın ortaya çıkmasında büyük destek veren Aktif ĠĢ Adamları ve Sanayicileri Derneği ( AKTĠSAD ) , Konya Ticaret Odası Kadın GiriĢimci masası ( KAGĠM ) ve Konya ĠĢ kadınları derneği ( KĠKAD ) „a teĢekkürlerimi bir borç bilirim.
Dünyaya gözümü açtığım andan beri elimi bırakmayan, her daim yanımda olan hem öğretmenim hem de canım olmuĢ, değerlilerim, evlatları olmaktan her zaman gurur duyduğum sevgili annem Sebahat Cici ve sevgili babacığım Zeki Cici‟ye; ıĢığım, neĢem, nefesim canım kardeĢim Ġsmail Tuğrul Cici‟ye varlıkları için teĢekkür ederim. Ayrıca hayatımın her anında yanımda olup beni gururlandıran, mutlu eden ve desteğiyle her tökezlediğimde beni tutan dostum Bala ġenalp , lisans eğitimimin bana kazandırdığı canım arkadaĢım Gülbin Tanağardı iyi ki varsınız….
Son olarak tez dönemim boyunca kahrımı çekmek konusunda çift vardiya yapanlar; çalıĢma hayatının bana verdiği Ģansım, desteğini hep hissettiğim Esra Çiftçi‟ye, samimiyetiyle, varlığıyla güç veren gülen yüzüm Gamze ġekeroğlu‟na, süreçte bilgileriyle, arkadaĢlıklarıyla hep yanımda olan, cesaretlendiren sevgili arkadaĢlarım Zeynep Ergen ve Kazım Karaboğa‟ya çok teĢekkür ederim.
3 Ġçindekiler Tablosu KISALTMALAR ... 8 ÖZET ... 9 SUMMARY ... 10 GĠRĠġ ... 11 1 .GĠRĠġĠMCĠLĠK ... 13
1.1 GiriĢimcilik Ġle Ġlgili Temel Kavramlar ... 13
1.1.1 GiriĢim ... 13
1.1.2 GiriĢimci ... 14
1.1.3 GiriĢimcilik ... 19
1.2 GiriĢimcilerin Sahip Olması Gereken Özellikler ... 21
1.2.1 Kontrol Odaklılık... 24
1.2.2 Risk Alma ... 25
1.2.3 Bağımsızlık ve BaĢarı Gereksinimi ... 27
1.3 GiriĢimcilik Türleri ... 28
1.3.1 GiriĢimcilik Amacına Göre GiriĢimci Türleri ... 28
1.3.2 Mülkiyet Yapısına Göre GiriĢimci Türleri ... 30
1.3.3 Ekonomideki Konumuna Göre GiriĢimci Türleri ... 30
1.3.4 GiriĢimcinin KiĢilik Özelliklerine Göre GiriĢimcilik Türleri ... 31
1.4 GiriĢimciliğin Tarihsel GeliĢimi ... 31
1.4.1 Dünya‟da GiriĢimcilik ... 31
1.5 Türkiye‟de GiriĢimcilik ... 34
1.5.1 Cumhuriyet Öncesi Dönem ... 34
1.5.2 Cumhuriyet Dönemi ... 36
1.6 GiriĢimciliği Etkileyen Temel Faktörler... 41
1.6.1 Mikro Faktörler ... 42
1.6.2 Makro Faktörler ... 46
1.7 Ekonomide GiriĢimciliğin Önemi ... 49
1.7.1 GiriĢimciliğe Dayalı Ekonomik GeliĢme Modeli ... 51
1.8 GiriĢimcilikte Cinsiyet Faktörü ... 53
1.8.1 Cinsiyet ve Rol Tutumları ... 54
1.8.2 Kadın GiriĢimcilerle Erkek GiriĢimciler Arasındaki Farklar ... 56
2 KADIN GĠRĠġĠMCĠLĠĞĠ ... 61
4
2.2 Kadın GiriĢimci ÇeĢitleri ... 65
2.2.1 Cinsiyet Rollerine Bağlılık TemelindeKadın GiriĢimci ÇeĢitleri ... 66
2.2.2 DavranıĢ Temelli Kadın GiriĢimciÇeĢitleri ... 66
2.2.3 GiriĢimin Sahibi Olup Olmama Durumuna Göre Kadın GiriĢimci ÇeĢitleri ... 68
2.2.4 GiriĢim AĢamasına Göre Kadın GiriĢimci ÇeĢitleri ... 70
2.3 Kadın GiriĢimci Temel Özellikleri ... 70
2.3.1 Özgüven ... 73
2.3.2 Motivasyon ... 73
2.3.3 Risk Alabilme ... 74
2.4 Kadınları GiriĢimci Olmaya Yönelten Faktörler ... 75
2.4.1 Ġtici Faktörler ... 76
2.4.2 Çekici Faktörler ... 80
2.5 Kadın GiriĢimciliğin Önündeki Engeller ... 83
2.5.1 Eğitim ... 83 2.5.2 Sosyal Çevre ... 86 2.5.3 Mikro Çevre ... 89 2.5.4 Ekonomik Çevre ... 89 2.5.5 ĠletiĢim ve Koordinasyon ... 90 2.5.6 Bürokratik Çevre ... 92 2.5.7 Finansal Çevre ... 93 2.5.8 Örgütlenme ... 95
2.6 Türkiye‟de Kadın GiriĢimciliğe Verilen Destekler ve Destek Veren Kurumlar ... 95
3 KADIN GĠRĠġĠMCĠ PROFĠLĠ VE KADIN GĠRĠġĠMCĠ SORUNLARININ ÖZ GĠRĠġĠMCĠLĠK YETENEKLERĠ ÜZERĠNDEKĠ ETKĠSĠ ... 100
3.1 AraĢtırmanın Konusu ve Modeli ... 100
3.2 Metodoloji ... 102
3.3 Demografik Özellikler ... 103
3.4 Kadın GiriĢimcilikte YaĢanan Sorunlar Boyutları Öncelikleri ... 116
3.5 Öz GiriĢimcilik Yeteneklerine ĠliĢkin Kadın GiriĢimci Algısı ... 124
3.6 Fark Testleri ... 128
3.6.1 Kadın GiriĢimcilik Sorunları Boyutları ... 130
3.7 Regresyon Analizi ... 145
SONUÇ VE ÖNERĠLER ... 151
5
Tablo Listesi
Tablo 1: GiriĢimci Özellikleri ... 18
Tablo 2: Kadın ve Erkek GiriĢimcilerin KarĢılaĢtırılması ... 58
Tablo 3: Kadın ve Erkek GiriĢimcilerin KarĢılaĢtırılması ... 60
Tablo 4:Kadın GiriĢimciliği Ġle Ġlgili Literatür Bazı ÇalıĢmaları ... 63
Tablo 5:Erkek ve Kadın GiriĢimcilerin Özellikleri Açısından KarĢılaĢtırılması ... 72
Tablo 6: GiriĢimcilik Üzerinde Etkili Olan Psikolojik Sebepler ... 75
Tablo 7: Türkiye‟deki Kadın GiriĢimcilere Destek Veren KuruluĢlar ve Projelerden Bazıları ... 95
Tablo 8:YaĢ Dağılımı ... 103
Tablo 9:Eğitim Durumu Dağılımı ... 104
Tablo 10:Medeni Durum Dağılımı ... 105
Tablo 11:Çocuk Sayısı Dağılımı ... 106
Tablo 12:EĢ Mesleği Dağılımı ... 107
Tablo 13: Baba Mesleği Dağılımı ... 108
Tablo 14: Anne Mesleği Dağılımı ... 109
Tablo 15: ĠĢ Tecrübesi ... 110
Tablo 16: Aylık Gelir Dağılımı ... 111
Tablo 17: ĠĢletme Faaliyet Yılı Dağılımı ... 112
Tablo 18: Sektör Dağılımı ... 113
Tablo 19: ÇalıĢan Sayısı Dağılımı ... 114
Tablo 20: Ortaklık Yapısı Dağılımı ... 115
Tablo 21: Sosyal Çevre Boyutu Öncelikleri ... 116
Tablo 22: Mikro Çevre Boyutu Öncelikleri ... 117
Tablo 23: Ekonomik Çevre Boyutu Öncelikleri ... 118
Tablo 24: Bürokratik Çevre Boyutu Öncelikleri ... 119
Tablo 25: ĠletiĢim ve Koordinasyon Boyutu Öncelikleri ... 120
Tablo 26: Finansal Çevre Boyut Öncelikleri ... 121
Tablo 27: Eğitim Boyutu Öncelikleri ... 122
Tablo 28: Örgütlenme Boyutu Öncelikleri ... 123
Tablo 29: Öz GiriĢimcilik Yetenekleri Ölçeğine ĠliĢkin Faktör Analizi ... 125
Tablo 30: ÇalıĢanlarla ĠliĢkiler ve Takım ÇalıĢması ... 126
Tablo 31: Pazar ve Ürün Odaklılık ... 127
Tablo 32: Vizyonerlik ve Belirsizlik Durumları ... 127
Tablo 33: Normallik Testi ... 129
Tablo 34: YaĢa Göre Kadın GiriĢimcilik Sorunları Boyutlarının Analizi ... 131
Tablo 35: Rank Değerleri ... 132
Tablo 36: Eğitim Durumuna Göre Kadın GiriĢimcilik Sorunları Boyutlarının Analizi ... 134
Tablo 37: Rank Değerleri ... 135
Tablo 38: Medeni Duruma Göre Kadın GiriĢimcilik Sorunları Boyutlarının Analizi ... 136
Tablo 39: Rank Değerleri ... 136
Tablo 40: Çocuk Sayısına Göre Kadın GiriĢimcilik Sorunları Boyutlarının Analizi ... 137
Tablo 41: Rank Değerleri ... 138
Tablo 42: EĢ Mesleğine Göre Kadın GiriĢimcilik Sorunları Boyutlarının Analizi ... 139
Tablo 43: Rank Değerleri ... 140
6
Tablo 45: Rank Değerleri ... 143
Tablo 46: Korelasyon Analizi ... 146
Tablo 47: Anova Tablosu ... 147
Tablo 48: Katsayılar ... 148
7
ġekil Listesi
ġekil 1: Farklı Yazarların Yaptığı Tanımlarda Vurguladıkları Temel GiriĢimci Özellikleri ... 23
ġekil 2: Bird Risk DavranıĢ Modeli ... 26
ġekil 3: Makro ve Mikro Faktörler ... 41
ġekil 4: Aile Yapısının GiriĢimcilik Üzerindeki Etkisi ... 46
ġekil 5: Ekonomik GeliĢmeyi Etkileyen GiriĢimci Süreç Modeli ... 51
ġekil 6: Ekonomik GeliĢmede GiriĢimciliğin Ana Unsur Olduğu Modeli ... 52
ġekil 7:AraĢtırma Modeli ... 100
ġekil 8:YaĢa Göre Oransal Dağılım ... 104
ġekil 9:Eğitim Durumuna Göre Oransal Dağılım ... 105
ġekil 10:Medeni Duruma Göre Oransal Dağılım ... 106
ġekil 11:Çocuk Sayısına Göre Oransal Dağılım ... 107
ġekil 12: EĢ Mesleğine Göre Oransal Dağılım ... 108
ġekil 13:Baba Mesleğine Göre Oransal Dağılım ... 109
ġekil 14: Anne Mesleğine Göre Oransal Dağılım ... 110
ġekil 15: ĠĢ Tecrübesine Göre Oransal Dağılım ... 111
ġekil 16: Aylık Gelire Göre Oransal Dağılım ... 112
ġekil 17: ĠĢletme Faaliyet Yılı Oransal Dağılımı ... 113
ġekil 18: ĠĢletme Faaliyet Sektörü Oransal Dağılımı ... 114
ġekil 19: ÇalıĢan Sayısına Göre Oransal Dağılım ... 115
ġekil 20: Ortaklık Yapısına Göre Oransal Dağılım ... 116
ġekil 21: Sosyal Çevre Boyutu Öncelikleri ... 117
ġekil 22: Mikro Çevre Boyutu Öncelikleri ... 118
ġekil 23: Ekonomik Çevre Boyutu Öncelikleri ... 119
ġekil 24: Bürokratik Çevre Boyutu Öncelikleri ... 120
ġekil 25: ĠletiĢim ve Koordinasyon Boyutu Öncelikleri ... 121
ġekil 26: Finansal Boyut Öncelikleri ... 122
ġekil 27: Eğitim Boyutu Öncelikleri ... 123
ġekil 28: Örgütlenme Boyutu Öncelikleri ... 124
ġekil 29: AraĢtırma Modeli ... 147
8 KISALTMALAR
AB: Avrupa Birliği
ABD: Amerika BirleĢik Devletleri
KAGĠDER: Türkiye Kadın GiriĢimciler Derneği TOBB: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
TUGĠAD: Türkiye Genç ĠĢ Adamları Derneği
TUBĠTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırma Kurumu ĠGEME: Ġhracatı GeliĢtirme Etüd Merkezi
KAGĠM: Konya Kadın GiriĢimci Masası
KOSGEB: Küçük ve Orta Ölçekli ĠĢletmeleri GeliĢtirme ve Destekleme Dairesi BaĢkanlığı
ESĠAD: Ege Sanayicileri ve ĠĢ Adamları Derneği GEM : Global Entrepreneurship Monitor
KĠKAD: Konya ĠĢ Kadınları Derneği
9 ÖZET
Günümüz küresel ve yenilikçi iĢ dünyasında giriĢimciliğin ve giriĢimci kiĢilerin önemi oldukça fazladır. GiriĢimciliğin, genetik bir özellik olmanın yanında eğitim ve öğrenme sonucunda edinilen bir davranıĢ değiĢikliği olduğu birçok araĢtırmacı tarafından ifade edilmektedir. Bu nedenle giriĢimcilik yeteneklerinin oluĢması ve geliĢmesi kiĢilerin bazı engelleri aĢmaları ve bazı destekler almaları ile mümkündür.
ÇalıĢma hayatının kadına sunduğu, ekonomik özgürlük, yeni bir sosyal çevre, kendine güven ve kiĢiliğinin geliĢmesi, toplumsal statüsünün yükselmesi gibi etkenlerden kopmak istememesi, çalıĢma yaĢamı içerisinde giriĢimci olmak istemesine en büyük etkenlerdendir. Fakat kadın giriĢimciler, iĢ dünyasında birçok engel ve problemlerle karĢı karĢıyadır. Bu problemler kadınların öz giriĢimcilik özelliklerinin geliĢmesine engel olabilmektedir. Bireylerin sahip oldukları bağımsız davranma arzusu, yaratıcılık gibi bazı kiĢilik özellikler giriĢimci olabilmek için aranan yeteneklerdir. Bu özellikler öz giriĢim yetenekleri olarak isimlendirilmektedir.
Bu çalıĢmada; genel itibari ile kadın giriĢimcilerin sorunları boyutları ve bu boyutların kadın giriĢimcilerin öz giriĢimcilik özellikleri üzerindeki etkisi incelenmektedir. Bu çalıĢmanı amacı, kadın giriĢimci sorunlarını ortaya koyarak bu sorunların öz giriĢimcilik yeteneği üzerindeki etkisini belirlemektir. Bu bağlamda Konya ilinde faaliyette bulunan kadın giriĢimcilere yönelik bir anket çalıĢması gerçekleĢtirilmiĢ ve istatistiksel sonuçlar ortaya konulmuĢtur. AraĢtırmanın örneklemini Konya ilinde faaliyet gösteren kadın giriĢimciler oluĢturmaktadır. Yüz yüze ve online anket yöntemi ile toplanan veriler istatistiksel paket program ile analiz edilerek sonuçlar öneri ve yorumlarla ortaya konulmuĢtur.
Anahtar Kelimeler: GiriĢimcilik, kadın giriĢimci, kadın giriĢimci sorunları, öz giriĢimcilik yeteneği
10 SUMMARY
The importance of entrepreneurship and entrepreneurial individuals in today's global and innovative business is rather much. Entrepreneurship, besides being a genetic property as a result of the training and learning is a change in behavior is expressed by many researchers. The formation and development of entrepreneurial capabilities so people who cheered and some obstacles, it is possible to take with some supports.
The working life of women, economic freedom, a new social environment, the development of self-confidence and personality, such as the rise in social status, does not want to be an entrepreneur within the working life factors prompt the biggest factors in. But women entrepreneurs face many obstacles and problems in the world of business. These problems can interfere with the development of entrepreneurship of women herself. Some personality traits like independent act desire, creativeness that individuals have are the abilities required to be an entrepreneur.
In this study; General problems of women entrepreneurs with the dimensions and characteristics of women entrepreneurs of these dimensions are examined the effect of self-entrepreneurship. This is the purpose of putting the problems women entrepreneurs at these problems is to determine the impact on the ability of self-entrepreneurship. A survey was conducted women an entrepreneur operating in the province of Konya was and statistical results are revealed the survey sample includes women entrepreneurs operating in the province of Konya. Data which are collected by face to face and online survey method and analyzed by statiscal program and results are revealed with suggestion and comments.
Keywords: Entrepreneurship, women entrepreneurs, women entrepreneurs issues, the ability to self-entrepreneurship
11 GĠRĠġ
Dünyanın birçok ülkesiyle birlikte ülkemizde de liberal ekonomi ve giriĢimcilik kültürünün tanımlamasının yapıldığı ve benimsenmeye baĢladığı yıllar 1980‟ler olmuĢtur. Bu yıllarda küçük giriĢimcilik, kadın giriĢimciliğin hareket alanına ekonomik, toplumsal ve siyasal nedenlerle girmeye baĢlamıĢ ve bu yöndeki yönündeki çalıĢmalar giderek artmıĢtır(Soysal,2010:88-89).
Cinsiyet farklılıklarının giriĢimcilik yaygınlığı ve giriĢimci düzeyi ile olan iliĢkisi uzun yıllardır incelenmekte olan konulardan birisidir. ÇeĢitli çalıĢmalarda elde edilen benzer bulgular erkekler için giriĢimciliğin kadınlara göre daha yüksek yaygınlıkta olduğunu açıkça ortaya koymaktadır(Zhanga vd, 2009: 94). Fakat günümüzdeki çalıĢmalarda gerek toplumdaki cinsiyet ve kadın algılarının değiĢmesi, gerekse hükümetler düzeyindeki yasal düzenlemeler ıĢığında giriĢimcilikte cinsiyet farklılıkları ve kadın giriĢimciliği üzerine daha detaylı çalıĢmalara ihtiyaç vardır. Bu çalıĢmaların artmasında tüm dünya ve Türkiye bağlamında ki kadın giriĢimci sayısındaki son 20 yıllık artıĢın ve kadın örgütlenmelerinin olumlu yönleri de itici güç olmuĢtur(Çakıcı,2004:1).
Kadın giriĢimcilik günümüz modern iĢ dünyası, medya ve sivil toplum kuruluĢları gündeminde en fazla ele alınan konulardan biridir. En az erkek giriĢimciler kadar ekonomik sisteme katkı sağlama potansiyeline sahip kadınların etki düzeyleri göz ardı edilmemesi gereken bir düzeydedir. Yoğun rekabet ortamında iĢini kuran ve yöneten kadınlar bu giriĢimcilik faaliyetleri ile kendi gelirleri, kariyerleri için çalıĢırken beraberinde ülke refahına, geliĢim düzeyine ve ekonomik sistemine de olumlu yönde katkı da bulunan üretken bireyler olarak iĢ yaĢamında yerlerini alacaklardır. Bu açıdan kadınları giriĢimcilik faaliyet ve projelerinin merkezine alan, kadın giriĢimciliği arttırmaya ve geliĢtirmeye yönelik araĢtırma, proje ve çalıĢmalar desteklenmelidir. Çünkü son yirmi yıllık düzeyde giriĢimci sayısındaki artıĢ sevindirici olmakla beraber, kadın nüfusa oranlandığında bunun çok düĢük düzeyde kaldığı apaçık görülmektedir(Güney, 2006: 26; Çakıcı, 2004:1).
Kadınların iĢgücüne katılımları ve giriĢimciliğe katkıda bulunmaları, sürdürebilir kalkınmanın önemli bir unsuru olduğu halde, iĢgücüne katılım oranları erkeklere nazaran düĢüktür. Kadın GiriĢimci kavramı ĠĢ Kadını kategorisinin bir alt dalı olmakla beraber, Türkiye‟de Kadın GiriĢimci çoğu zaman ĠĢ Kadını ile eĢ anlamda kullanılmaktadır.
12 Dünya‟nın birçok yerinde olduğu gibi Türkiye‟de de kadınların temel rolünü, anne, eĢ ve ev kadını olarak çizen genel görüĢ, kadının iĢgücüne katılımının ve giriĢimci olmasının sınırlarını da belirlemiĢtir. Geleneksel rollerinden ötürü kadın ailede ve evde rol çatıĢması yaĢamakta ve bundan ciddi olarak etkilenmektedir
Bu bağlamda bu çalıĢma Türkiye‟de ve özelde de Konya ilindeki kadın giriĢimcilerin sorunları ve bu sorunların öz giriĢimcilik yetenekleri üzerindeki etkisini incelemektedir. Bu araĢtırma 3 ana bölümden oluĢmaktadır. Birinci ve ikinci bölümler araĢtırılmak istenen konu ile ilgili literatürdeki bilgilerden hareketle oluĢturulmuĢtur. Üçüncü bölüm ise kadın giriĢimci sorunlarının öz giriĢimcilik yeteneği üzerindeki etkisini araĢtıran ampirik bir uygulamadan oluĢmaktadır. Bu bölümler Ģu Ģekilde ele alınmıĢtır;
Birinci bölümde genel olarak giriĢimcilik kavramı, giriĢimcinin sahip olması gereken özellikler, giriĢimci türleri, giriĢimciliğin tarihsel geliĢimi, giriĢimciliği etkileyen unsurlar, giriĢimciliğin ekonomik düzen içindeki yeri ve bu yeri açıklamaya yönelik ekonomik geliĢme modeli ve giriĢimcilikte cinsiyet faktörü kavramları ele alınmıĢtır.
Ġkinci bölüm; genel olarak kadın giriĢimciliği kavramı, kadın giriĢimciliği ile ilgili literatür çalıĢmaları, kadın giriĢimci çeĢitleri, kadın giriĢimcilerin temel özellikleri, kadın giriĢimciliğin önündeki engeller ve Türkiye‟de son yıllarda kadın giriĢimciliği destekleyen bazı kurumlar ve projeler incelenmektedir.
Üçüncü bölümde ise; genel olarak kadın giriĢimci sorunları boyutlarının kadın giriĢimcilerin öz giriĢimcilik yetenekleri üzerindeki etkisi bir anket araĢtırması ile istatistiksel olarak incelenmektedir. Bu bağlamda; kadın giriĢimcilik sorunları sekiz alt boyutta değerlendirilmiĢtir. Bu boyutlar sosyal çevre, mikro çevre, ekonomik çevre, bürokratik çevre, iletiĢim ve koordinasyon, finansal çevre, eğitim ve örgütlenme Ģeklinde sıralanabilir. Kadınların öz giriĢimcilik yetenleri ise “çalıĢanlarla iliĢkiler ve takım çalıĢması”, “vizyoner olma ve belirsizlik durumlarında harekete geçebilme” ve “pazar ve ürün odaklılık” boyutları olmak üzere 3 alt boyutta incelenmiĢtir. Bu çalıĢmanın amacı; kadın giriĢimci sorunları boyutlarının kadın giriĢimcilerin öz giriĢimcilik yetenekleri üzerindeki etkilerini ortaya koymaktır. Bu bağlamda öncelikle araĢtırmanın modeli, ana ve alt hipotezleri ve metedolojisi ortaya konulmuĢtur. Daha sonra araĢtırmaya katılan kadın giriĢim profili ve bu kadın giriĢimcilerin sahip oldukları iĢletmelere iliĢkin temel istatistikler ortaya konulmuĢtur. Kadın giriĢimci sorunları boyutlarını ve araĢtırmaya katılan kadın giriĢimcilerin öz giriĢimcilik
13 yetenekleri boyutları faktör analizi ile ortaya konulmuĢtur. Bu faktörlere yönelik fark testleri, korelasyon ve regresyon analizi uygulanmıĢtır.
1 .GĠRĠġĠMCĠLĠK
1.1 GiriĢimcilik Ġle Ġlgili Temel Kavramlar
1980‟ler de baĢlayıp hızlı bir geliĢim sürecine giren giriĢimcilik kavramı, teknolojik geliĢmelerin ve ekonomik beklentilerin etkisi ile güç kazanmaya baĢlamıĢtır. GiriĢimcilerin toplum içinde ki yeri önem kazanmıĢ, bu insanlar etkili, olumlu ve kayda değer kiĢiler olarak görülmeye baĢlamıĢtır(Aktaran: Kutanis, 2003)
1.1.1 GiriĢim
GiriĢim kavramına dair literatürde çok farklı yaklaĢımlar vardır. Bunlardan bazıları giriĢimi; sermaye, doğa ve emek birleĢiminden oluĢan bir yapı olarak kabul etmektedir( Akat ve Budak,2002:4).Bazı araĢtırmacılara göre giriĢim, mal ve hizmet üretmek amacı olan iĢletmelerin yaptıkları yatırım faaliyetlerken(Küçük,2005:25),bir diğer gruba göre ise giriĢim, insanların ihtiyaçlarını sürekli kılarak karĢılamak için, bir pazarı olan ve pazarda bir fiyatı oluĢan ekonomik hizmet ve malları ortaya çıkarmak ve sahibine yani onları ortaya çıkaran giriĢimcinin kâr elde etmesini sağlayan iĢletmedir veya ticari faaliyet gerçekleĢtirmek isteyen giriĢimcilerin kurdukları ekonomik yapılardır( Tokat ve ġerbetçi, 1998: 10 ).
Aynı zamanda giriĢimi iĢletme ile aynı fakat ayrı iĢlevler olarak algılayanlarda çoğunluktadır. Bu inanıĢa göre giriĢim ve iĢletmenin bir organizasyon olarak iki ayrı iĢlevi vardır. Sistemde üretim faktörlerinin birleĢtirilmesi ile alakalı çalıĢmalar iĢletmenin iĢlevleriyken pazarlama, organizasyon, finansman ve alım gibi faaliyetler giriĢimin iĢlevleri olarak görülmektedir. Bunlardan anlaĢılan iĢletme teknik bir konuyu, giriĢim ise yasal ve finansal konuları ifade etmektedir( Akat ve Budak,2002:4).
Bu bahsedilen yaklaĢımlardan temel de iki farklı bakıĢ açısı vardır ki birincisinde giriĢim kavramı; genel çerçeve de, hizmet ve mal üretimi veya pazarlanması amacıyla üretim faktörlerinin bir araya getirildiği, üretim boyunca hizmet ve malların ortaya konulduğu teknik, hukuki ve ekonomik birimler olduğu anlatılmaktadır. Ġkinci bakıĢ açısı ise giriĢim kavramını daha soyut ele alır ki buna göre giriĢimcilerin bir iĢletme kurmak için ortaya koydukları
14 çabaları ve önlerine çıkan sorunları içermektedir. GiriĢimin baĢlıca özellikleri için Ģunlar ifade edilebilir( Tutar ve Küçük, 2003: 162 ):
GiriĢimin amacı, kazanç ve yarar sağlamaktır.
GiriĢim, ücret karĢılığında satmak üzere mal veya hizmet üretir veya fonlar sağlar. Bu özellik, giriĢim olmanın zorunlu unsurudur.
GiriĢimin üç temel iĢlevi; üretim, satıĢ ve bu iki iĢlevin yerine getirilmesi için gerekli fonların sağlanması olan finansmandır.
GiriĢim, hukuki bir birimdir. Tüzel kiĢiliğe sahip bulunan giriĢim, sahiplerinden ayrı bir kiĢiliğe sahiptir. ÇalıĢmalarını bu kiĢilik altında yürütür, haklara sahip olur ve yükümlülükler üstlenmektedir.
GiriĢim, finansal bir birimdir. GiriĢim kendisine iliĢkin varlıkları ve bunların karĢıladığı öz ve yabancı kaynakları bulunmaktadır.
Bir ekonomik birimin iĢletme olabilmesi için insani ihtiyaçları karĢılayıcı hizmet ve pazarlama üretimi amacıyla üretim faktörlerini bir araya getirilip faaliyette bulunulması yeterli olmaktadır. Oysaki bir iĢletmenin giriĢim olarak adlandırılabilmesi için bu iki özellik yanında sürekli faaliyette bulunulması, ürettiği hizmet ve malların diğer insanların gereksinimlerini karĢılaması, bu mal ve hizmetlere de bir fiyat belirlenmesi gerekmektedir( Tokat ve ġerbetçi,1998:10).
1.1.2 GiriĢimci
Fransızca kökenli bir kelime olan ve “bir Ģey yapmak” anlamına gelen “entreprendre” den türemiĢ olan giriĢimci kavramı, 18. yy „da ilk olarak ekonomik anlamda Ġrlandalı bir bankacı olan Richard Cantillon‟un Paris‟te bir bankada çalıĢırken “değiĢkenler içinde risk alarak kazanç elde etmeyi baĢarabilme becerisine sahip kiĢi” tanımını kullanması ile ortaya atılmıĢtır(Culhane,2003:19).
GiriĢimci teriminin geliĢim süreci için baĢlangıç ortaçağ olarak görülmektedir. Ortaçağ‟da giriĢimci terimi, geniĢ üretim projelerini yöneten kiĢi olarak kullanılmıĢtır. Bu geniĢ üretim projelerinde bu kiĢi risk almamakta bunun yerine sağlanan kaynakları yönetmektedir( Aktaran: Tulunay,2010:5).
GiriĢimci ve risk alma kavramı arasındaki iliĢki ise yine 18. yy‟ da giriĢimci kiĢinin üretimi sağlamak ve hizmet yaratmak için devletle anlaĢma yapan kiĢi olarak görülmesiyle
15 kurulmuĢtur. Richard Cantillon; giriĢimcileri, tüccarları, çiftçileri, esnafları ve diğer mal sahiplerini, belirli bir fiyattan aldıklarını belirsiz fiyattan satmaları nedeniyle, risk alıcılar olarak isimlendirmiĢtir(Aktaran: Tulunay,2010:5).
Amerikalı bir iktisatçı olan Frank Knight‟la Amerikan literatürüne girmiĢ olan giriĢimcilik terimi 20. yy‟da Jean-Baptiste Say ve Joseph Schumpeter‟la birlikte sosyoloji, psikoloji, ekonomik teori ve ekonomik antropoloji çalıĢmalarında yer almaya baĢlamıĢtır( Börü,2006:1). 20. yy‟ da ortaya atılan giriĢimcilik teorisine göre giriĢimci; risk alan ve yenilik yapan kiĢidir. BaĢka bir ifadeyle giriĢimci; fırsatları söyleyen ve onları bulduğunda her türlü riski almaktan kaçınmayarak gerçekleĢtirmeye çalıĢandır. GiriĢimci kavramı için oldukça karmaĢık ve belirsiz yargılar vardır. Bunun nedeni ise literatürde benzeri çok kelimenin bulunmasıdır(Çetindamar, 2002:33).
GiriĢimci, kiĢiyi esas alan ve kiĢiye özgü özel yetenek, beceri ve zihinsel kapasitelere iĢaret eder iken, giriĢimcilik kavramı ise giriĢimcinin ortaya koyduğu eylemin, hareketin, organizasyonun ve yarattığı yeni sonuçların genel adı olarak açıklanmaktadır(Top,2007:7).
GiriĢimci için belirtilen diğer bir kavram ise yenilik yapma özelliğidir. Bu nedenle giriĢimci denilince halk arasında da yeni bir iĢ kuranlar akla gelmektedir. Bu benzetme halk arasında değil, teorik ve deneysel çalıĢmalarda hatta ülkeler için hazırlanan ekonomi politikalarında da görülmektedir( Çetindamar, 2002:33).
GiriĢimsel faaliyetinin sonucunda bireysel bağımsızlık, tatmin ve haz gibi psikolojik; servet, gelir, kazanç gibi bir ödül olan ekonomik, statü, itibar, güç gibi sosyolojik sonuçlara yol açan tehlike, tuzak, streslerle dolu ve özel gayret gerektiren bir değer oluĢturma sürecidir( Top,2006:7). GiriĢimciler için genel yargı; baĢladıkları iĢin peĢini bırakmayan, saatlerce çalıĢma konusunda istekli, standart dıĢı kavramları inceleyen ve kendi sezgilerine göre hareketi benimseyen kiĢiler olarak belirtilmektedir( Börü,2006:2).
GiriĢimci kavramı için literatürde çeĢitli tanımlamalar vardır. Bunlardan bazıları;
Ekonomi için en büyük handikap olan geleceğin belirsizliği kavramı giriĢimcinin riskle büyük oranda iliĢki içerisine girmesine neden oluyordu bu yüzden Cantillon 1759‟de yaptığı tanımda giriĢimciliğin risk ile iliĢkisinin altını çizerek giriĢimciyi risk ve belirsizlik durumlarını yöneten kiĢi olarak tanımlamıĢtır. Ona göre giriĢimci; saptanmıĢ fiyat üzerinden aldığı ürünleri belirli olmayan bir fiyata satarak kâr elde etme arayıĢı, arbitraj gibi birçok
16 imkân arayan ve tüm bunlar için risk almaktan korkmayan spekülatördür(Sciascia ve De Vita,2004: 4; Alada, 2001:23-24).
Joseph Schumpeter ise daha sonraki yıllarda giriĢimci için “yeniliği sunan birey”dir der(Deakins,1999: 11). Schumpeter giriĢimciyi ekonomideki potansiyel değiĢimin ana faktörü olarak görmüĢ ve değiĢimi izleyerek yeni ürünler ve teknolojik süreçler getiren kiĢi olarak tanımlamıĢtır( Sciascia Salvatore ve De Vita,2004:6). GiriĢimcilik bir anlayıĢ ve davranıĢ biçimidir(Audretsch,2003:2).
Schumpeter‟in için giriĢimci mutlaka yenilikçi olması gereken kiĢidir. Ona göre yenilik ise elde olan kaynakların yeni bir kombinasyonu demektir. Schumpeter göre 5 çeĢit giriĢimci davranıĢı vardır (Schumpeter,1961):
Yeni bir servisin ya da ürünün üretimi
Üretilmeye devam edilen ürün için yeni üretim Ģekillerinin geliĢtirilmesi. Yeni bir pazarın keĢfi
Yeni bir hammadde kaynağının keĢfi Endüstrinin yeniden biçimlendirilmesi
Bygrave ve Hofers‟in 1991‟deki yaptığı tanımda ise giriĢimci fırsatı görüp bu fırsatın ekseninde bir organizasyon oluĢturabilme kabiliyetine sahip kiĢidir(Bygrave ve Hofer,1991:13:21).
Drucker‟a göre ise giriĢimci “verimliliği ve ekonomik getirisi daha düĢük bir uğraĢ alanındaki ekonomik kaynakları, verimliliği ve ekonomik getirisi daha yüksek bir ekonomik alana taĢıyan kiĢi” olarak ifade etmektedir(Gürol,2006: 11-12). Drucker dünya düzeninin değiĢen koĢulları çerçevesinde insanı daha iyi bir yaĢam düzeyine taĢıyacak Ģartlara kıt kaynaklarla eriĢimini sağladığını da söylemektedir. GiriĢimci, yeni dünya düzeni içinde fırsatları sezebilen ve elde edilmiĢ bu fırsatları pazarlanabilir ve uygulanabilir hale getiren; bu hale yetenek, çaba, zaman ve kültürel değerleri ekleyen; bu hal içinde yol üzerinde ki engelleri ve riskleri üstlenebilen ve tüm bu uğraĢlar sonunda elde edilmesi ihtimal dâhilinde olan kârı gören yenilikçi verilere sahip kiĢidir( Demirel,2003:8-9).
Ulhoi diğer giriĢimci tanımlarına pazarlama kavramını da ekleyerek giriĢimciyi giriĢim faaliyetini baĢlatan kiĢi, kurulacak yeni iĢletme için pazarlama fikrine sahip yeni iĢ kuran ve bulan kiĢi olarak tanımlar(Ulhoi, 2005: 939-946).
17 GiriĢimci kimsenin göremediği fırsatları görebilen, geleceğe dair sağlam tahminlerde bulunabilen, teknolojik yenilikleri takip eden, risk üstlenme konusunda cesur ve tüketicinin ihtiyaçlarını karĢılama konusunda eldeki kaynakları yerinde kullanabilen kiĢidir(Esen ve Çonkar,1999: 8).
Tekin, yaptığı giriĢimci tanımında giriĢimciyi, bir mal veya hizmeti üretmek, pazarlamak için kendine ait ya da baĢka kiĢi ve kurumlardan sağladığı sermaye ile üretim faktörlerini bir araya getiren, bu faaliyeti yaparken ortaya çıkabilecek kâr veya zararı göze alan kiĢi olarak tanımlamıĢtır(Tekin,1999:16).
GiriĢimci pazar payı analizlerini en iyi Ģekilde yapan, belirledikleri stratejilerine uygun performans planları geliĢtirimini sağlayan, bütün beĢeri, teknolojik, finansal ve diğer çevresel kaynakların kullanımı en iyi Ģekilde sağlayan kiĢilerdir. GiriĢimcilik tanımlarında fırsatları gözlemleme ve en iyi Ģekilde değerlendirme konusuna da sürekli değinilmektedir. GiriĢimcinin liderlik etme fonksiyonu fırsatlar, yeni fikirler konusunda ona yardımcı olacak bunları diğer insanlardan önce görerek onlardan en etkili ve verimli Ģekilde yararlanmasına neden olacaktır( Börü,2006:2).
Tüm bu tanımlardan yararlanılarak denilebilir ki giriĢimci, fırsatları görerek onların atmosferinde iĢ kurabilen, bu iĢ fikrini en iyi Ģekilde pazarlayabilen, risk alarak kâr elde edebilen, teknolojik yenilikleri takip edecek yenilikçi bir kiĢilik, karar alma, maceracı ve liderlik gibi yeteneklere sahip kiĢidir.
18 Genel olarak tanımlarda vurgulanan giriĢimci özelliklerini incelersek(ESĠAD,1996:6);
Tablo 1: GiriĢimci Özellikleri
Schumpeter GeliĢmeyi harekete geçirendir
Hartmann Örgüt içindeki resmi otorite kaynağı olan yaratıcı ve yenilikçi kiĢidir. Üretici iĢveren, endüstrinin kaptanıdır.
Coates Ekonomik kaynakların kontrolünü sağlayan odak noktasındaki
kiĢidir.
Lauetrbach Risk almak konusunda atik davranan kiĢidir.
Habakkuk Kâr için fırsatların nitelik ve boyutlarını sezebilecek özel bir yetenek uzağı görme, yönetme ve giriĢkenlik özelliklerine sahip, tüm enerjisini ulaĢmak istediği sona doğru yönlendiren kiĢidir.
Hoselitz Evrensellik, fonksiyonel uzmanlaĢma özelliklerine sahip olan kiĢidir.
Dobb Karar alıcı kiĢidir.
Gehar- Hausermann ve Turin
Sonucu oluĢturan ana karar verici kiĢidir.
Miller Önder, yaratıcı, yeni fırsatları yakalayan, risk alıcı kiĢidir.
Casson Diğer insanlarınkinden farklı olabilen, kendine güvenen, iĢini ve niteliklerini iyi bilen kiĢidir.
Nadir yetenekleri olan, uyumcu olmayan davranıĢ ve özelliklere sahip, izzeti nefis sahibi, araĢtırma becerisi olan kiĢidir.
Parsons BaĢarı oryantasyonlu kiĢidir.
McCllelland BaĢarı motiavasyonu katsayısı yüksek kiĢidir.
Hirschmann Hem yaratıcı hem de birleĢtirici öğedir.
Cole Amaçlı aktivitesi olan, süreklilik sağlayıcı, kâroryantasyonlu kiĢidir.
Harbison ve Myers Maceracı, organizatör ve ayrıntıları atlamayan kiĢidir
GiriĢimciler üzerinde yapılan araĢtırmalar giriĢimcilerin birçok fonksiyonu olduğunu göstermiĢtir. Bunlardan bazıları( Dinçer,1999:3);
1. Üretim faktörlerini bir araya getirerek mal ve/veya hizmet üretme 2. Ürünlerin kalitesini yükselterek yeni pazarlar bulma
3. Yeni üretim yöntemlerini araĢtırmak ve geliĢtirme 4. Çevreye uyum sağlamak için gerekli önlemleri alma
19 5. Yeni dağıtım kanalları araĢtırma
6. Çevrede meydana gelen değiĢim ve geliĢmeleri takip etme 7. ĠĢletmenin politikalarını belirleme
8. Yeni mal ve hizmetleri araĢtırma 1.1.3 GiriĢimcilik
GiriĢimcilik teriminin ekonomi kuramı olarak ilk kullanımı 1759‟da Ġrlanda asıllı Fransız iktisatçı Richard Cantillon tarafından basılı bir kaynakta kullanılmıĢtır. Cantillon bu kaynakta giriĢimciyi risk alma uzmanı olarak tanımlamıĢtır(Casson vd, 2006: 3).
GiriĢimcilik olgusunun içeriği biraz daha geniĢletilerek, giriĢimciyi belirsizlik halinde risk alan kiĢi, risk alma uzmanı olarak tanımlanmanın eksik olduğu fark edilmiĢ giriĢimciliği; planlama, organize etme ve hatta üretim faktörlerinin sahibi olma özelliklerini de içeren bir tanım haline getirilmesi 18. yy sonlarına rastlamaktadır. ÇeĢitli Ģekillerde fon tedariğini sağlayan sermayedar ile sermayedarın fonlarını kazanca dönüĢtüren giriĢimci ayrımı yapılmaya baĢlanmıĢtır( Arıkan,2004:4-6).
Günümüzdeki giriĢimcilik kavramına benzer bu tanım Jean Baptiste Say tarafından ortaya atılmıĢtır. Say; para, iĢletmecilik, denetim, karar alma gibi giriĢimcilik - idarecilik iĢlevlerini birbirinden ayırmıĢ bunun yanında, giriĢimciliğin kazancı olan kârın, üretimin iyi ya da kötü sonuçlarını peĢinen kabul edilerek ortaya çıktığını ifade etmiĢtir. 1826 ve 1850 yılları arasında yazılan “Von Thünen In Der Isolierte Stad” adlı eseri giriĢimciliğin niteliklerini öne çıkarması bakımından bir köĢe taĢı eser olarak kabul edilmektedir(OdabaĢı,2005: 149).
GiriĢimcilik teorisi üzerindeki en etkili çalıĢmalardan biri Avusturyalı iktisatçı Joseph A. Schumpeter tarafından yapılmıĢtır. Schumpeter, The Theory of Economic Development (1934) isimli çalıĢmasıyla giriĢimcilik kavramına en büyük katkıyı sağlamıĢtır. Schumpeter bu çalıĢmada giriĢimciyi yenilik sunan kiĢi olarak ĢekillendirmiĢtir ki bu tanımın özünü oluĢturan yenilik ( inovasyon ) kavramının giriĢimciyle beĢ farklı Ģekilde ortaya çıktığını Ģöyle sıralamıĢtır(Güney, 2008:9; Schumpeter, 1961:46) :
Yeni bir mamul ortaya çıkarma veya bulunan mamulün kalitesini arttırma Mamul üretim tekniklerini yenileĢtirme
20
Yeni hammadde ve yarı-mamul kaynakları araĢtırıp bu yolda yeni arz kaynakları keĢfetme
Bazı yeni organizasyonel endüstriler baĢarma
GiriĢimcilik üzerine literatürde çok farklı Ģekillerde tanımlamalar yapılmasının nedeni de biraz Schumpeter bu tanımı ile ilintilidir. Birçok bileĢene sahip sürekli kendini yenileyen bir olgu olmasıdır. GiriĢimcilik tanımı onu meydana getiren bileĢenlere giriĢimcilik olayının oluĢtuğu çevresel ortama göre değiĢiklik göstermektedir(OdabaĢı, 2005:3). Bu nedenlerden dolayı giriĢimcilik ile ilgili çok farklı tanımlarla karĢılaĢmaktayız.
Vesper 1983‟de giriĢimciliği, "yeni ve bağımsız iĢletmelerin oluĢturulması "(Mueller ve Thomas,2001, 53).
1989‟da Bird‟in yaptığı tanımda ise giriĢimcilik; “sistem içinde değer yaratmak amacıyla, kâr amaçlı yeni bir iĢletme kurma veya büyütme ve yeni bir mal veya hizmet yaratma evresidir.”(Bird, 1989).
GiriĢimcilik; birey ve toplumun yapısına değer katan, ekonomik fırsatlara cevap veren veya ekonomik fırsatlar yaratımını sağlayan bireyler tarafından ortaya konulan, getirdiği yeniliklerle ekonomik sistemde değiĢikliklere sebep olan bir evredir( Churchill ve Muzyka, 1994).
Lounsbury‟nin tanımına göre ise, giriĢimcilik; fırsat elde etmek için alternatif üretim süreçlerini inceleme ve onların optimizasyonunu sağlama faaliyetidir.” (Lounsbury, 1998).
Dollinger ise giriĢimcilik için “risk ve belirsizlik koĢulları altında kazanç elde etme ve büyüme amacıyla yenilikçi bir organizasyonun oluĢturulması” tanımını yapmaktadır( Dollinger,1999).
GiriĢimcilik, en dar anlamda, fırsat içeren fikirlerin yakalanmasını ve bu fikirlerin ürünlere dönüĢtürülmesini ve/veya bu ürünleri ve hizmetleri pazara sunacak bir giriĢim oluĢturulmasını kapsamaktadır(Zhao, 2006:3).
21 GiriĢimcilik üzerine yapılan akademik çalıĢmalarda giriĢimcilik ile ilgili bulunan birçok makale de sürekli saptanmıĢ bazı anahtar sözcükler saptanmıĢtır. Bunlar ( OdabaĢı,2005:3);
1. BaĢlatma/bulma/yaratma 2. Yeni iĢletme
3. Yenilik/yeni ürünler/yeni pazar 4. Fırsatların peĢinden koĢma
5. Risk alma/risk yönetimi/belirsizlik 6. Kâr arzusu/kiĢisel fayda
7. Üretim yolları ve kaynaklar 8. Yönetim 9. Değer yaratma 10. Büyüme arzusu 11. GiriĢim 12. DeğiĢim yaratma 13. Sahiplik 14. Sahiplik/sorumluluk/yetki 15. Strateji oluĢturma
Yukarıdaki çeĢitli tanımlar ve tanımlardaki ortak sözcük gruplarına bakıldığında da görüyoruz ki giriĢimcilik ile ilgili kesin ve net bir tanım yapma olanağı yoktur.
1.2 GiriĢimcilerin Sahip Olması Gereken Özellikler
GiriĢimcilerin sahip olması gereken özelliklerin tanımlanmasında kabul edilmiĢ temel kuramlardan biri olan Özellikler Teorisi‟ne bakıldığında giriĢimci bireyi diğerlerinden ayıran ve ona bu yolda güç veren bazı özelliklerin, tutum ve davranıĢların olduğu görülmektedir(Mueller ve Thomas, 2000; Koh, 1996).
Özellikler teorisi ve kiĢilerin giriĢimci olma eğilimlerini detaylı bir Ģekilde inceleyen Cromie 2000 yılında yaptığı çalıĢmada baĢarı ihtiyacı, kontrol odağı, risk alma eğilimi, belirsizliğe tolerans, yaratıcılık, otonomi ihtiyacı ve kendine güveni yapılan araĢtırmalarda saptanmıĢ giriĢimcilerin kiĢilik özellikleri olarak ifade etmiĢtir. Özellikler Teorisi çerçevesinde ise saptanmıĢ giriĢimcilik özellikleri Ģunlardır( Cromie,2000:7-30;Gürol ve Bal, 2009):
22
BaĢarı ihtiyacı: BaĢarı ve mükemmelliğe ulaĢmak için kiĢiyi mücadeleci olmaya iten güçtür.
Kontrol odağı: KiĢinin yaĢamındaki olayları kontrol edip edemeyeceğine yönelik genelleĢtirilmiĢ beklentileriyle ilgili bir kiĢilik değiĢkenidir.
Risk alma eğilimi: KiĢinin riskli durumlarla karĢı karĢıya kaldığında riski göze almak yönünde davranıĢ gösterme eğilimidir.
Belirsizliğe tolerans: KiĢinin belirsiz durumlara olumlu tepki verebilme yeteneğidir. Yenilikçi olma: Yeni ürünler, yeni metotlar yaratma, yeni pazarlara girme, yeni bir organizasyon yapısı kurma ve tüm bunlara yönelik bir irade ortaya koymayı içeren eğilimdir.
Kendine güven: KiĢinin kendi hakkında sahip olduğu olumlu düĢüncedir.
Farklı araĢtırmacılarda, birçok kiĢilik özelliğinin giriĢimciliğe olan etkilerini çalıĢmalarında incelemiĢlerdir. Bu çalıĢmalardan bir tanesi Entrialgo ve arkadaĢlarının 2000‟de yaptığı “Ġspanyol KOBĠ'lerde giriĢimciliğin rolü: Psikolojik özellikleri ve süreci” isimli çalıĢmasıdır. Entrialgo ve arkadaĢları bu çalıĢma da kontrol odağı, baĢarı ihtiyacı ve belirsizliğe toleransı giriĢimcilik eğiliminin belirleyicileri olarak saptamıĢtır(Entrialgo vd,2000).
Bu özelliklerden yaygın olarak kabul görmüĢ olanları baĢarma ihtiyacı, kontrol odaklılık, risk alma eğilimi, belirsizliğe tolerans, yenilikçi olma ve kendine güvenme çalıĢmamızın bu bölümünde açıklanacaktır.
23
ġekil 1: Farklı Yazarların Yaptığı Tanımlarda Vurguladıkları Temel GiriĢimci Özellikleri
Kaynak: Top,2006
Yukarıdaki Ģekil incelendiğinde giriĢimcilik üzerine çalıĢmalar yapan araĢtırmacıların tanımlarında giriĢimcilerde ortaya çıkan farklı özelliklere vurgu yapmıĢlardır. Mil ,Knight ve Cantillon‟a göre risk alan ; Schumpeter‟e göre yenilik yapan, Knight ve Cantillon‟a göre belirsizliklerden fırsatlar yaratan ; Smith‟e göre kapitalist ; Kirzner , Kirchoff ve Leibenstain‟e göre piyasada fırsat yaratan ; Cole , Cantillon ve Say‟e göre iĢi organize eden ; Merger , Kynnes ve Mises‟e göre karar verici ; Marshall ve Say‟e göre ise yönetici olması giriĢimcilerde öne çıkan özelliklerdir.
GİRİŞİMCİ risk alan yenilik yapan belirsizlikten fırsat yaratan kapitalist piyasada fırsat yaratan işi organize eden karar verici yönetici Mil Knight Cantillon Knight Cantillon Kirzner Kirchoff Leibenstain Smith Cole Cantillon Say Merger Kynnes Mises Marshall Say Schumpeter
24
1.2.1 Kontrol Odaklılık
Birey için kontrol odaklılık, kiĢinin kendi hayatı üzerinde kontrol etme anlayıĢını, yaĢamında ki ödül ve cezalar hakkındaki algılamalarını, baĢına gelen olayları kontrol edip edemeyeceğine olan bakıĢ açısını yansıtan bir özelliktir(Hisrich ve Peters, 2002: 10- 66).
GiriĢimcilerin için kiĢilik özelliklerinden olan kontrol odaklılık bireyin olayların sonucunda etkileme inancına iliĢkin yeteneğidir(Rotter,1966). GiriĢimciliğin bir belirleyicisi olduğu bulgusuna ulaĢılan kontrol odaklılık yapılan çalıĢmalarda bireyler iç kontrol odaklı ve dıĢ kontrol odaklı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır;
1. Ġç kontrol odaklı bireyler; bilgi toplama sürecini önemli bir baĢarı etkeni olarak gören bireylerdir. Çünkü onlara göre bilgi ile donatılmıĢ bireyler çevresini etkili bir Ģekilde kontrol edebilme gücüne sahiptir. Ġç kontrol odaklı bireyler bilginin gücüne inanan bireylerdir( Sexton ve Bowman,1985:132).
Ġçsel kontrol odağına sahip kiĢiler, bir Ģeyi yapmaya karar verdiğinde onları kararlarından kimse caydıramaz, bir Ģeylerin olmasını beklemek yerine kendisi bir Ģeyler yapmayı tercih eder(Hisrich ve Peters,2002:10- 66). Ġçsel kontrol odaklı bireyler yaĢamlarındaki olayları kontrol edebildiğin eve baĢarı için çaba gösterilmesi gerektiğine inanmaktadırlar(Kaya, 2001).
Hayatı içerisinde yaĢadıklarını kontrol edebileceğine inanan giriĢimcilerin iç kontrol odaklı oldukları görülmüĢtür. Bu yönleriyle ödül ve cezaların ortaya çıkardıkları saptanmıĢtır(Lee ve Olsin,1997:488).Mueller ve Thomas‟a göre iç kontrol odaklılık potansiyel giriĢimcinin planlarını gerçekleĢtirme olasılığını arttıran bir özelliktir. Anderson ve Scheier‟in yaptığı çalıĢma da iç kontrol odaklı olmanın lider olmanın bir özelliği olarak ortaya çıktığı, Cromie ve Johns „un yaptığı çalıĢma da ise yöneticilerle kıyaslandığında giriĢimcilik özelliği olarak ortaya çıktığı görülmüĢtür(Anderson ve Schneier,1978:690-698; Cromie ve Johns,1983:317-324).
2. Psikolojide insanların baĢarısızlıklarının sebepleri olarak kötü Ģansla ya da baĢka faktörler ile (personel, diğer bireyler, sisteme yükleme vb.) gerekçelendirme yönelimi yükleme önyargısı (Self– Attribution Bias) olarak isimlendirilmektedir(Döm,2006: 28). DıĢsal kontrol odaklılığında temelinde bu eğilim vardır. DıĢsal kontrol odaklı giriĢimciler hayat içinde yaĢanan olaylarda dıĢ kaynaklı faktörlerin etkili olduğuna kabul ederken, kendi
25 davranıĢ ve sonuçları üzerinde kontrol sahibi olmadığına inanırlar(Budak, 1998: 209). DıĢ kontrol odaklı bireylerin baĢarı için çaba gösterme katsayıları dıĢ etkenlerin etkisine çok daha fazla inandıklarından daha düĢüktür(Kaya, 2001).
DıĢ kontrol odaklı giriĢimciler için elde ettikleri baĢarılı bir iĢin geribildirimini sadece kendi gözlemleri sayesinde elde ederlerse bu onların performanslarında bir düĢüĢe sebebiyet verir ki bunu elimine etmek isteyen dıĢ kontrol odaklı bireyin dıĢ desteklere ihtiyacı olmaktadır(Baron ve Ganz,1972:124-130).
1.2.2 Risk Alma
Literatüre bakıldığından araĢtırmalarda farklı risk tanımları yapıldığı görülmüĢtür. Risk tanımları ile ilgili genel çerçeveyi çizen unsurun ise kaybetme olasılığı ve belirsizlik hali olduğu görülmektedir. 1971 „de yaptığı çalıĢmasında Knight riski ölçülebilir belirsizlik olarak tanımlarken, Green ve arkadaĢları ise 1996‟daki çalıĢmasından “bir ekonomik kaybı göze almadaki belirsizlik” olarak tanımlamıĢlardır(McCharthy,2000:563-564).
1989‟da bu alanda yaptığı çalıĢmasında da Bird göre teorik olarak riskin üç boyutu var olduğunu ifade etmiĢtir. Bunlar; muhtemel kayıpların boyutu, muhtemel kayıp halleri ve muhtemel kayıpların belirtilmesidir(Bird, 1989).
Aynı zamanda bu çalıĢmada Bird riskin üç belirleyicisini bilgi eksikliği, zaman eksikliği ve kontrol eksikliği olarak tanımlamıĢtır(Bird, 1989).
Bird‟e göre giriĢimcilerin karĢılaĢtıkları belirsizlik durumları ya da kayıplarla karĢılaĢacakları alanlar ise beĢ tanedir. Bunlar(Bird, 1989);
Ekonomik,
Ailevi ve çevresel, Fiziksel ve duygusal,
Gelecekteki çalıĢma dürtüsü ve kariyer, Organizasyonel.
Risk alma isteği insanlar için bir seçimdir. Riskin farklı boyutları olarak algılanan her faktör giriĢimciler için riskle iliĢkinin sonucu olarak görülmektedir. Zira giriĢimciler için riske
26 karĢı takınılan her tavır her hal seçme ve yönetme içermektedir. Bird‟ün çalıĢmasındaki risk davranıĢ modeli giriĢimciler için risk yönetiminin ana saptayıcısı, kiĢilerin geçmiĢi, kiĢiliği ve içinde yaĢadıkları sosyal yapılarının içeren bir model olarak ortaya çıkmıĢtır(Bird, 1989).
ġekil 2: Bird Risk DavranıĢ Modeli Kaynak: Bird, 1989
Busenitz 1999‟da yaptığı çalıĢmada tahmin edilen kazanç miktarının yüksekliğiyle orantılayarak riski giriĢimciler için en akıllı yöntemlerle iĢ kurma hali olarak ifade eder(Busenitz,1999:327-328). McClelland, risk alma eğilimini baĢarı ihtiyaç düzeyinin yüksekliği ile iliĢkilendirilirken, 1995‟te Wonderlic ise riski baĢarı için kabul edilen kayıplar olarak tanımlamıĢtır(Dobransky, 2002).
GiriĢimcilik ve risk alma eğilimi üzerine yapılan tüm araĢtırmalar göstermiĢlerdir ki risk alma giriĢimciliğin en temel özelliğidir. Risk almayı kabullenmiĢ kiĢi için baĢarının ihtimal düzeyi iĢ kurma fikrinden vazgeçmek için geçerli bir sebep olmamaktadır. GiriĢimci risk alan, almak isteyen kiĢilerdir(Brouckhous,1995).
SOSYAL YAPI KİŞİSEL VE TARİHSEL GEÇMİŞ RİSKE YÖNELME RİSK DAVRANIŞI RİSK YÖNETİMİ
27
1.2.3 Bağımsızlık ve BaĢarı Gereksinimi
AraĢtırmalardan çıkarılan yaygın tanıma göre baĢarma ihtiyacı, baĢarı ve en iyiye eriĢilmek için kiĢileri mücadele etmeye sevk eden faktördür. BaĢarı her insan tipi için kendini tanıma, üstün olma isteği altında yatan ve rekabete yönelik bir davranıĢ biçimidir. BaĢarı ihtiyacı giriĢimcilik davranıĢına uzun dönemde etki eder( Lumpkin ve Erdoğan,1999:3-5).
McClelland'ın öğrenilmiĢ ihtiyaçlar teorisine göre; baĢarı elde etme ihtiyacı kiĢilerin yaptıkları iĢi daha verimli, daha iyi yapabilme, karĢılaĢtıkları problemleri en iyi Ģekilde çözebilme ve karmaĢık görevlerde uzmanlaĢma isteğidir( Aktaran: Ören ve Biçkes,2011: 74).
Bireylerin yüksek baĢarı ihtiyacına sahip olmaları onlara davranıĢlarının sonuçlarını sahiplenme ve sorunlarını kendileri çözme sorumluluğunu vermektedir. Bu beceriye sahip bireyler hedeflerine yönelen yoldaki riskleri benimser ve bu uğurda daha çok çalıĢmayı tercih ederler( Tanoğlu,2008:86). Bu davranıĢ stili giriĢimcilerin genelinde görülen bir durumdur. Bu nedenle baĢarı ihtiyacı giriĢimcilere dair yapılan araĢtırmaların birçoğunda incelenen bir konu olmuĢtur.
McClelland'ın öğrenilmiĢ ihtiyaçlar teorisi kapsamında giriĢimciler üzerinde yaptığı araĢtırmalarından çıkan sonuçlara bakıldığında bu düĢüncelerden hareketle giriĢimcilerin özelliklerine yönelik üç tutumun ortaya çıktığı saptanmıĢtır(Ceylan ve Demircan,2002:4):
1. Problem çözme, amaç belirleme ve bu amaçlara ulaĢmada bireysel sorumluluk, 2. Yüksek düzeyde hesaplanmıĢ risk alma arzusu,
3. Görevdeki baĢarının sonuçlarına ait bilgi.
Yani McClelland‟a göre yüksek baĢarı ihtiyacı bireyleri giriĢimcilikle meĢgul olmaya götürmektedir( Kaya,2001).
BaĢarma ihtiyacından sonra bireyleri giriĢimciliğe sevk eden diğer bir önemli özellikte bağımsız olma arzusudur. GiriĢimci olan birçok bireye bakıldığında onları bu mecraya sevk eden en önemli nedenin yaptıkları iĢ hakkında denetimi ellerinde tutma isteği olduğu görülmüĢtür( Göçmen, 2007:14).
28
1.3 GiriĢimcilik Türleri
GiriĢimci tipleri yıllardır yapılan araĢtırmalar içinde çok farklı kavramlara göre ayrılmıĢlardır Bu araĢtırmalar giriĢimcilerin geliĢiminde etkin rol oynadığından giriĢimciliğin geliĢimi açısından önemlidir.
Dünya da giriĢimciler heterojen bir yapıya sahiptir. Farklı özelliklere, farklı amaçlara ve farklı iĢ stratejilerine sahip giriĢimcilerin tipolojilerini belirlemek, onları sınıflandırma hayli güçtür. Bu nedenle giriĢimci tiplerini kavramsal tanımlamalar ile üst gruplara toplanıp sonrasında alt gruplarda spesifikleĢtirmek mantıklı olmaktadır( Smith,1983).
Farklı bakıĢ açıları sonucunda literatürde çeĢitli giriĢimci tipleri ortaya çıkmıĢtır. Ele alınan giriĢimci tipolojisinde temel yaklaĢımlar amaç, mülkiyet yapısı, ekonomideki konumu ve kiĢilik gibi kriterlere göre ĢekillenmiĢtir.
1.3.1 GiriĢimcilik Amacına Göre GiriĢimci Türleri
GiriĢimcilik amacına göre giriĢimcileri ayırma Smith‟in 1967‟de imalat firmalarının sahibi / yöneticileri ile 52 görüĢme gerçekleĢtirdiği çalıĢmasıyla ortaya çıkmıĢtır. GiriĢimcilik sürecindeki yenilikçi ve yaratıcı yaklaĢımına göre sınıflandırılan giriĢimciler “esnaf giriĢimci” (craftsmanentrepreneurs)ve “fırsatçı giriĢimci” (opportunisticentrepreneurs) olarak ikiye ayrılmıĢtır. Woo, Cooper ve Dunkelberg 1988‟de yaptığı çalıĢması ve Yoo ve Cooper 1991‟de yaptığı çalıĢmaları da Smith'in 1967„deki çalıĢmasını doğrulamıĢtır(Barbato vd, 2009: 34).
1.3.1.1 Esnaf GiriĢimci
"Esnaf giriĢimciler", genellikle mavi yakalılardan gelme, gelir ve eğitim seviyesi düĢük kiĢilerdir. Bu giriĢimcilerimizin bir yönetim deneyimi olmadığından genellikle iĢletmelerinde çalıĢan insanlara karĢı sert ve katı davranmaktadırlar. ĠĢletmelerinin finansal kaynakları ya onların kiĢisel tasarrufu ya da eĢ, dost, akraba gibi insanlardan elde edecekleri maddi kaynaklardan oluĢmaktadır(Barbato vd,2009: 34 ).
Smith giriĢimci tipi ve firma tipi arasındaki iliĢkiyle de ilgilenmiĢtir. Smith, esnaf bir giriĢimci tarafından yönetilen bir firmanın tüketici gruplarındaki değiĢikliklere katı, ürünlerin
29 küçük, üretim ekipmanlarını bulunmuĢ olduğu yerden tedarik ettiğini, pazarını yerel veya bölgesel seçtiğini fark etmiĢtir(Landström, 2005: 44).
Esnaf giriĢimci örneğine bakmak istersek Türkiye‟de ki mikro ölçekli iĢletme sahiplerini gösterebilir. Terziler, bakkallar ve küçük lokantalar bu kapsama girmektedir.
1.3.1.2 Fırsat GiriĢimcisi
Bu giriĢimci tipi geleceğe dair öngörülerle, karlı olabilecek alanlara yatırım yapan kiĢi olarak tanımlanmaktadır(Küçük,2005: 37). Fırsat giriĢimcisi; orta sınıf bir geçmiĢe sahip, daha geniĢ bir eğitim almıĢ, yönetim deneyimi olan, yeni fırsatları görebilen, çok yenilikçi ve çok çeĢitli stratejiler geliĢtirebilen, çok çeĢitli finansal kaynaklar kullanan bir giriĢimci çeĢididir(Rauch ve Frese, 2000: 118).
GiriĢimci tipinin oluĢumuna dair Türkiye‟de yapılan çalıĢmalarda kiĢisel geliĢimin yerinin önemli olduğu görülmüĢtür. KiĢisel geliĢimi önemseyen giriĢimcilerin bilgi düzeyindeki artıĢ ile paralel olarak yetkinlik ve analitik düĢünme yetisi ile bu tip giriĢimcilerin fırsatçı giriĢimciler olduğunu göstermektedir(Özkul ve Dulupçu 2007: 89).
Bu giriĢimcilerimizin genel özellikleri arasında fırsatlar konusundan önsezileriyle hareket ederek mevcut ve potansiyel pazarlarda mal satımını gerçekleĢtirmek vardır. Krizden dolayı daralma, pazardaki potansiyel geniĢlemeleri sezinleyerek bu fırsatlara yönelik mal üretimi yaparak kârını en yüksek seviyeye eriĢtirmeyi hedeflemek fırsat giriĢimcisinin özelliklerindendir( AkĢit, 2003:9; Güney, 2008:76 ).
Fırsat giriĢimcilerin Pazar ve mamul tutumları esnaf giriĢimcilerle kıyaslandığından daha uyumlu ve esnek bir yapıya sahip bir iĢletme ile iĢe baĢladıkları görülmüĢtür(Landström, 2005: 44).
Fırsatçı giriĢimciler risk alma eğilimleri konusunda da esnaf giriĢimcilerden ayrıldıkları görülmektedir. Esnaf giriĢimcilerin risk tercihi kısa dönemli olurken fırsatları kollayan bu giriĢimci tipinin uzun dönemli olduğu yapılan araĢtırmalarda ortaya çıkmıĢtır(Das ve Teng,1997:75).
30
1.3.2 Mülkiyet Yapısına Göre GiriĢimci Türleri
GiriĢimciliği kurulan iĢletmenin mülkiyet yapısına göre ikiye ayıran çalıĢmalarda olmuĢtur. Bu ayrımı yaparken “özel giriĢimcilik” ve “kamu giriĢimciliği” olarak isimlendirmekteyiz.
Mülkiyetinde bulunan özel kaynakları kullanarak ve kendi parasını ya da borçlanarak oluĢturduğu sermaye ile üretim yapan kiĢilere özel giriĢimci denilmektedir(Karademir, 2004), kendi yarattığı sermaye ile değil de kamunun ile üretim yapan kiĢiye de kamu giriĢimcisi denilmektedir. Kamu giriĢimcisi için katı bütçe kısıtlamaları, siyasi otoritenin kararları ile çalıĢma diğer giriĢimcilerden ayıran özelliklerdendir(Çelik ve Akgemci, 1998:24).
1.3.3 Ekonomideki Konumuna Göre GiriĢimci Türleri
Piyasa içerisindeki giriĢimcileri ekonomik konumlarına göre sınıflandırdığımız da dinamik ( yenilikçi ) ve olağan ( takipçi ) olarak ikiye ayırabiliriz.
1.3.3.1 Dinamik giriĢimci
GiriĢimcilikteki için en önemli faktörün dinamizm olduğunu savunan Schumpeter için dinamik bir giriĢimci yeniliğin sadece ürün ve süreçler üzerindekileri ile yetinmeyip, yeni örgütlenme Ģekilleri, yeni kaynaklar, yeni pazarlar ile geniĢleten kiĢidir( Anderson,1984:36-37).
Bu yüzden dinamik giriĢimciler için yapılacak tanım; yeniliği yaratan ve uygulayan, yeni pazarlar, yeni tedarik ve finans kaynakları bularak, yeni üretim teknikleri ve organizasyon Ģekilleri geliĢtirerek ekonomik geliĢmenin öncülüğünü üstlenen kiĢilerdir olmuĢtur( Çetin,1996: 29 ).
1.3.3.2 Olağan GiriĢimcilik
Olağan giriĢimcilik, dinamik giriĢimcinin açtığı yolda ilerleyip, yeni fikirler ortaya koyup geliĢtirmek yerine olan hal ile yetinmeyi tercih eden giriĢimcilerdir(Çetin,1996: 29).
31
1.3.4 GiriĢimcinin KiĢilik Özelliklerine Göre GiriĢimcilik Türleri
B. McCarthy ve B. Leavy‟de tek tip giriĢimci tipolojisine karĢı çıkarak yaptıkları çalıĢma ile giriĢimcileri pragmatik ve karizmatik olarak sınıflandırmaya tabi tutmuĢtur. Yapılan bu çalıĢmaya göre pragmatik giriĢimciler daha rasyonel, risk konusunda azaltma giriĢiminde olan ve planlı hareket etmeye önem veren kiĢiler olarak görülürken; karizmatik giriĢimciler ise risk alma konusunda eğilim içinde, vizyon sahibi ve insiyatif üstlenen kiĢiler olarak ifade edilmiĢtir(Erdem,2001:47).
GiriĢimciliğin bu sınıflandırmalar haricinde de sahalarına ve icra edilme Ģekillerine göre isimlendirilen türleri vardır. Bunlar; bağımsız giriĢimcilik, iç giriĢimcilik, kurumsal giriĢimcilik, yönetici giriĢimcilik, teknik giriĢimcilik, giriĢimci giriĢimcilik ve çevreci giriĢimciliktir(Top,2006: 8 ).
1.4 GiriĢimciliğin Tarihsel GeliĢimi
GiriĢimcilik kavramı tarih sahnesine ilk çıktığı anlarda kiĢisel sermayeleri ile kiĢilerin yeni bir iĢi faaliyete geçirmesi olarak tanımlanıyordur. Erken dönem Ġngiliz klasik iktisatçıların birçoğu gibi Adam Smith‟e göre de ekonomik olaylar içinde giriĢimcinin yeri çokta önemli değildi. Onlara göre giriĢimci sadece “kapitali sağlayan kiĢi” idi. GiriĢimcinin hak ettiği konumdan çok uzakta olan bu hali sanayileĢme süreci değiĢmeye baĢlamıĢ giriĢimciler farklı özelliklere sahip olmaya baĢlamıĢtır. Bu değiĢim giriĢimcilere toplum içerisinde kayda değer bir yer elde etme imkânı sağlamıĢtır( Sinanoğlu-Koç,2005: 23-24).
1.4.1 Dünya’da GiriĢimcilik
GiriĢimciliğin Dünya üzerindeki tarihi sürecine dair ne yazık ki yazın alanda kesin bilgiler bulunmamaktadır. Özellikle erken dönemde iktisatçılarının giriĢimciliğe yeterinde değer vermemesi nedeniyle ekonomi biliminde çok az Ģey ifade edilmiĢtir. GiriĢimciliğin bu durumu onun hakkında çalıĢma yapılmasını da engellemiĢ ve eğitim konuları arasında yer alamamasına neden olmuĢtur. Sanayi toplumu sürecinin baĢlamasıyla önem kazanmaya baĢlayan kavram bilgi toplumu süreci ile hak ettiği yere eriĢmeye baĢlamıĢtır(Finansal Forum,2003:4).
32
1.4.1.1 On dokuzuncu Yüzyıl ve Öncesi
GiriĢimciliğin tarihine bakıldığında neredeyse insanlık kadar eski olduğu görülmektedir. Ġlk çağlardan beri insanların sınırsız ihtiyaçlarını kıt kaynaklarla karĢılamak için yapılan üretim faaliyetleri kavramın ortaya çıkmasına neden olmuĢtur(Dolgun,2003:9).
Ġlk dönemlerinde tüccarların bulduğu kervan yolları ve deniz yolları geliĢimi sonucunda, uzun mesafeli ticaretin geliĢiyle giriĢimcilik faaliyetleri de geliĢmiĢtir(Dolgun,2003:9). Ġlk dönemlere dair giriĢimcilikle ilgili örnek “aracı” konumunda olan uzak doğu ile ticaret yollarını geliĢtirme çalıĢmalarında olan Marco Polo‟dur. 1300‟lü yıllarda Marco Polo insanlarla mallarını satmak üzere anlaĢmalar yapmıĢtır. Satacağı mallar üzerinden sigorta bedeli dâhil %25‟ e yakın bir faiz oranı ve baĢarılı bir Ģekilde geziyi sonlandırdığında mallardan elde edilen kârın %25‟ini alıyordu(Bull,1996:123 ).
Orta çağa gelindiğinde giriĢimcilik kavramı, büyük projelerin üretimlerini planlayan ve yöneten kiĢiyi ifade etmeye baĢlamıĢtır. Halkla ve hükümetle arasındaki parasal iliĢkileri düzenlemekte bu dönemde giriĢimcilerin görevi olmaktaydı(Yurtsever vd, 2006:2).
Orta çağda giriĢimciler devlet tarafından sağlanan kaynaklarla yürütülen büyük ölçekli projelerin hem çalıĢanı hem de yöneticisi olmaktaydı(MacMillan ve Katz, 1992). Ayrıca bu giriĢimciler genellikle Ģato, manastır, katedral ve diğer büyük mimari yapılardan sorumlu rahiplerden oluĢmaktaydı(Arıkan,2004:3).
1700 'lü yıllara da giriĢimciler, hükümetle iĢ sözleĢmeleri yapmakta, kâr ve zararını kendileri yüklenmeye baĢlamıĢtır(Naktiyok,2004:4-5). SözleĢmede yer alan fiyat sabit olduğundan meydana gelen kâr ya da zarar giriĢimciye aitti. Bu yüzden bu yüzyılda giriĢimci ile ilgili “bir hizmet sunmak ya da taahhüt edilen bir malı üretmek üzere hükümetle sözleĢme yapan kiĢi” tanımı yapılmıĢtır(Arıkan,2004:4). Dönemin en önemli giriĢimcilerinden birisi Fransız John Law‟dı. John Law çok büyük bir banka kurma izni almıĢ olan bir giriĢimciydi(Arıkan,2004:4).
18. yüzyıla gelindiğinde ise tek elden yönetilen merkeziyetçi devlet anlayıĢıyla birlikte her Ģeyin devlet tarafından yapılmasının beklenmesi de tarihe karıĢmıĢ, giriĢimcilik sözcüğü daha kullanılır hale gelmiĢtir(ġekerler,2006: 46-50; Kurban, 1994: 71).Bu duruma en önemli katkıyı Ģüphesiz ki Cantillon sağlamıĢtır. Bu yüzyılda yaĢayan Ġrlanda asıllı ekonomist Richard Cantillon giriĢimcilik alanında birçok çalıĢma yaparak iktisadi alanda “giriĢimci”
33 kelimesini kullanan ilk kiĢi olma unvanını kazanmıĢtır. GiriĢimcinin iktisadi sistem içerisindeki yerini tanımlayan Cantillon‟a göre giriĢimciler sistemin merkezinde, değiĢim, dolaĢım ve dönüĢüm gibi tüm faaliyetlerden sorumlu, arz talep dengesini yaratan kesimdir(Moore,2003:38).
Modern giriĢimci kavramının oluĢması ise 19. yy‟ da olmuĢtur. Kavramın oluĢmasında; sanayinin hızlanması, makineleĢen sistemler ile birlikte bireysel giriĢimlerdeki geliĢen atakların etkisi büyüktür. Profesyonel anlayıĢın yönetim sistemini iĢletmelere getirmesi ve uzmanlaĢmanın getirdiği kitlesel üretim giriĢimcilik için en büyük destekler olmuĢ, giriĢimci sayılarının dünyada hızla artmasına neden olmuĢtur(ġekerler,2006: 46-50).
19. yy da giriĢimcilik kavramı için öne çıkan isim bu dönemde yaĢamıĢ olan ekonomist Jean Baptiste Say olmuĢtur. Say, kapital sahibi ile yönetim, iĢletmecilik, denetim, karar alma gibi iĢlevleri birbirinden ayırmıĢ, giriĢimciliğin kazancı olan kârın, “üretimin iyi ya da kötü Ģanslarının peĢinen kabul edilerek” iĢe atılması gerektiğini ileri sürmüĢtür( Alada,2001).
GiriĢimciliğin üretim faktörlerine eklenmesi de bu yüzyılda olmuĢtur. Say‟den itibaren klasik üretim faktörleri yeniden ĢekillendirilmiĢ ve emek, sermaye ve tabiata giriĢimcilikte eklenmiĢtir(Müftüoğlu,2004:6). Say‟in giriĢimcilik kavramı üzerindeki asıl etkisi giriĢimcinin iĢletme içindeki yerini belirlemesi, rollerini biçmesi ile olmuĢtur. Bu bağlamda Say‟i tarihe geçiren giriĢimcinin yönetsel rolünü vurgulaması olmuĢtur(Arıkan, 2004:5).GiriĢimci ile kapital sahibi arasındaki ayrımı oluĢturan Say‟e göre sermayedar; para verip finansal bir risk alan kiĢi iken giriĢimciyi; yeni bir refah yaratacak Ģekilde üretim faktörlerini uyumlu bir biçimde bir araya getiren kiĢidir. Sermayedarın bir giriĢimci olmasını gerekli değildir. Say; olarak görür. GiriĢimci hem risk alanın hem de yöneticinin özelliklerini bir araya getirendir(Arıkan, 2004:5).
1.4.1.2 Yirminci Yüzyıl
1930'lara kadar giriĢimcilik kavramına dair önemli değiĢiklikler olmamasına rağmen 20.yy‟ın ikinci çeyreğinde Joseph Schumpeter isimli Avusturyalı ekonomistin yayınladığı “The Theory Of Economic Development” isimli eser ile giriĢimciliğin ekonomik teorisinin temellerini atan yapıt olmuĢtur(Ġraz, 2005:154;Naktiyok,2004:6). Schumpeter‟in bu eserde giriĢimcilik konusunda vurgu yaptığı konu “yenilik”tir. Schumpeter‟in giriĢimcilik için
34 yeniliğe vurgu yapmasının temelinde yeniliği iktisadi oluĢumun temel prensibi kabul etmesi yatmaktadır(Arıkan, 2004:7).
Schumpeter‟in teorisine göre giriĢimcilik yeni bir ekonomik model içinde en önemli parça olarak tasarlanmıĢ olsa da bu modeli gerçekleĢtirmek ne yazık ki mümkün olmamıĢtır.
Schumpeter‟in teorisi günümüz giriĢimcilik çalıĢmalarına ıĢık
tutmaktadır(OdabaĢı,2005:132).
Schumpeter'dan giriĢimciliğe katkısı onu pasif halinden aktif bir konuma geçirmesi olmuĢtur. Çünkü Schumpeter, giriĢimcilik süreçlerinin yeni ve denenmemiĢ teknolojiler içerdiğini belirtmiĢ ve giriĢimcilik tanımına yeni fırsatlar, yeni pazarlar ve yeni teknikler kullanma gibi itici güçleri dâhil etmiĢtir(Naktiyok,2004,6).
20. yy da giriĢimcilik kavramı için Schumpeter‟den sonra önemli iki isimde Krizner ve Drucker olmuĢtur. Krizner için giriĢimci fırsatlar konusunda sezgileri kuvvetli, baĢkalarının fark edemediği fırsatları gören kiĢidir. Drucker ise giriĢimciliği fırsatların maksimizasyonunu sağlayan itici güç tanını kullanmıĢtır(Coulter, 2001:7;Ġraz,2005:156).
1.5 Türkiye’de GiriĢimcilik 1.5.1 Cumhuriyet Öncesi Dönem
Türk giriĢimciliği açısından, Cumhuriyet öncesi dönem kapsamında, Osmanlı Ġmparatorluğu ve daha da geriye gidilirse Selçuklu Devleti dönemi söz konusu olabilmektedir. O dönemlerde önemli bir yeri olan ahilik teĢkilatına dayalı Türk giriĢimciliği, sanayi devrimi ve sonrasında hızla artıĢ gösteren kitle üretimi ve sosyoekonomik geliĢmelere ayak uydurmakta güçlük çekmiĢtir (Tutar ve Küçük, 2003:168).
Ahi birlikleri her kurum gibi belli bir ihtiyacı karĢılama amacı ile kurulmuĢtur. En geniĢ anlatımla; Ahi birliklerinin kuruluĢ amacı; Orta Asya‟dan Anadolu‟ya göç eden Türkmenler arasında yer alan çok sayıdaki sanatkârlara kolayca iĢ bulmak, bu kiĢilerin Anadolu‟daki yerli Bizans sanatkârları ile rekabet edebilmesini sağlamak, piyasada tutunabilmek için yapılan malların kalitesini korumak, üretimi ihtiyaca göre ayarlamak, sanatkârlarda sanat ahlakını yerleĢtirmek, Türk halkını ekonomik olarak bağımsız hale getirmek, ihtiyaç sahibi olanlara her alanda yardımcı olmak, ülkeye yapılacak saldırılarda devletin silahlı kuvvetleri yanında
