T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANABİLİM DALI
KISITLAR TEORİSİNE GÖRE
SANAYİ İŞLETMELERİNDE ÇALIŞANLARIN
MOTİVASYONU VE İŞLETME BAŞARISINA ETKİSİ:
PVC ÜRETİM İŞLETMESİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA
Şenol ŞAHİN
DOKTORA TEZİ
Danışman
Prof. Dr. Mahmut TEKİN
BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
DOKTORA TEZİ KABUL FORMU
Şenol ŞAHİN tarafından hazırlanan “Kısıtlar Teorisi’ne Göre Sanayi İşletmelerinde Çalışanların Motivasyonu ve İşletme Başarısına Etkisi: PVC Üretim İşletmesi Üzerine Bir Uygulama” başlıklı bu çalışma 01/10/ 2012 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından doktora tezi olarak kabul edilmiştir.
TEŞEKKÜR
Yüksek Lisans ve Doktora eğitimim boyunca ve bu tez çalışması süresince, her anlamda desteklerini hiçbir zaman eksik etmeyen, zahmetten kaçınmayan ve akademik gelişmemde, bilgi ve becerilerini paylaşarak bizlere yardımcı olan, rehberliği ile bizlere yol gösteren, danışman hocam Sayın Prof. Dr. Mahmut TEKİN’e en derin saygılarımı ve teşekkürlerimi sunuyorum.
Eğitimim sürecinde üzerimde emeği olan, Üretim Yönetimi ve Pazarlama Bilim Dalında bulunan tüm hocalarıma, bizlerden yardım ve yakınlıklarını esirgemeyen Sayın Prof. Dr. Adem ÖĞÜT, Prof. Dr. Hasan Kürşat GÜLEŞ, Doç. Dr. Muammer ZERENLER, Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILDIZ, Arş. Gör. Emel CELEP’e ve çalışmamın istatistiksel analizlerinde katkılarından dolayı Yrd. Doç. Dr. Mehmet KARAHANA’a teşekkür ederim.
Ayrıca, sadece kendi çocuklarının eğitimi için değil, akraba ve çevresindeki insanların eğitimi için de büyük fedakârlıklar gösteren, babam Nuri ŞAHİN’e ve annem Emine ŞAHİN’e, yüksek lisans çalışmalarımdan itibaren, büyük özverilerde bulunarak, çalışmalarımda bana sabır ve anlayış gösteren sevgili eşim Öğretmen Şule ŞAHİN, oğullarım Nuri ve Birol’a teşekkürlerimi sunarım.
Öğr
enc
ini
n Adı Soyadı Şenol ŞAHİN Numarası: 084127001005
Ana Bilim /
Bilim Dalı İşletme Anabilim Dalı / Üretim Yönetimi ve Pazarlama Bilim Dalı Danışmanı Prof. Dr. Mahmut TEKİN
Tezin Adı Kısıtlar Teorisi’ne Göre Sanayi İşletmelerinde Çalışanların Motivasyonu ve İşletme Başarısına Etkisi: PVC Üretim İşletmesi Üzerine Bir Uygulama
ÖZET
İşletmelere yön veren, onların başarısını belirleyen en önemli konulardan birisi çalışanların motivasyonudur. Yapılan araştırmalar, çalışanlarını motive eden işletmelerin, başarı şansının diğer işletmelere göre daha yüksek olduğunu göstermektedir. Bu çalışmada, PVC sektöründe faaliyet gösteren bir sanayi işletmesinde, Kısıtlar Teorisi’ne göre, çalışanların motivasyon analizi yapılarak, motivasyonun işletme başarısına etkisi araştırılmıştır. Kısıtlar Teorisi her sistemde bir kısıt olduğunu ve sistemin başarısı için bu kısıtın ortadan kaldırılması görüşünü savunur. Çalışmada, çalışanların motivasyonunu kısıtlayan ve işletmenin başarısını olumsuz yönde etkileyen motivasyon kısıt faktörünün belirlenmesi, daha sonra ise iyileştirilebilmesi için, yönetime sunulması amaçlanmaktadır.
Bu çalışmanın birinci bölümünde, Kısıtlar Teorisi’nin tanımları, temel kavramları ve uygulamaları ile ilgili literatür bilgileri verilmiştir. İkinci bölümde, motivasyonla ilgili teorik bilgiler sunularak, motivasyon teorileri ve araçları ayrıntılı olarak incelenmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde, bir işletmenin başarısı ile ilgili temel kavramlar açıklanarak başarıyı etkileyen faktörler, literatür bağlamında incelenmiştir. Çalışmanın dördüncü bölümünde ise, çalışanların motivasyonunun işletme başarısına etkisi incelenmiş, Kısıtlar Teorisi uygulaması ve gerçekleştirilen araştırma yöntemi açıklanarak, çalışma sonunda elde edilen araştırma bulguları değerlendirilmiştir.
Öğr
enc
ini
n Adı Soyadı Şenol ŞAHİN Numarası: 084127001005 Ana Bilim /
Bilim Dalı
İşletme Anabilim Dalı / Üretim Yönetimi ve Pazarlama Bilim Dalı
Danışmanı Prof. Dr. Mahmut TEKİN
Tezin İngilizce Adı The motivation of employees in industrial businesses andits effect on the success of business in view of the Theory of Constraints:An application in PVC production industry
SUMMARY
One of the most essential themes that guides businesses and determines their success is the motivation of employees. Researchers have shown that businesses that motivate their employees have a higher chance of success when compared to those that don't. In this study, the effect of motivation on the success of a business has been investigated by doing the motivation analysis of the employees in an industrial business operating in PVC sector. Theory of constraints puts forward the idea that there is a constraint in each system and that this constraints has to be removed for the success of the system. Considering this approach, in the first place it is aimed to determine the motivation constraint factor that restricts employees' motivation and adversely affects the success of the business and afterwards submit it submit it to the management for improvement.
Definitions of theory of constraints, the basic concepts and literary information regarding the applications of this theory were given in the first chapter. In the second chapter, theoretical information related with motivation was presented and motivation theories and instruments were elaborately scrutinized. In the third chapter, basic concepts of success in business were explained and the factors that affect success were examined in literature context. In the fourth chapter, the affect of the motivation of employees on the success of a business was examined; the application of theory of constraints and the research method was given and finally-the findings of finally-the research were evaluated.
İÇİNDEKİLER Sayfa No
Bilimsel Etik Sayfası ... i
Doktora Tezi Kabul Formu ... ii
Önsöz / Teşekkür ... iii Özet ... iv Summary ... v İçindekiler ... vi Kısaltmalar Listesi ... x Tablolar Listesi ... xi Şekiller Listesi ... xv Giriş ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KISITLAR TEORİSİ 1.1. Kısıtlar Teorisi’nin Tarihsel Gelişimi ... 5
1.2. Kısıtlar Teorisi’nin Tanımları ... 6
1.3. Kısıtlar Teorisi ve Sistem Kısıtları Kavramı ... 8
1.4. İşletme Çalışanlarında En Zayıf Halka ... 9
1.5. Kısıtlar Teorisi’nin Temel Özellikleri ... 10
1.6. Kısıtlar Teorisi’nin Beş Ana İlkesi ... 12
1.7. Kısıtlar Teorisi’nin Temel Varsayımları ... 13
1.8. Kısıtlar Teorisi’nde Karşılaşılan Kısıt Türleri ... 13
1.8.1. Davranışsal Kısıtlar ... 14 1.8.2. Yönetsel Kısıtlar ... 15 1.8.3. Kapasite Kısıtları ... 16 1.8.4. Pazar Kısıtları ... 17 1.8.5. Lojistik Kısıtlar ... 17 1.8.6. Malzeme Kısıtları ... 18 1.8.7. Zorunlu Durumlar ... 18 1.8.8. Maliyet Yaklaşımı ... 19
1.10. Düşünme Süreçleri ... 23
1.11. Kısıtlar Teorisi Düşünme Süreçlerinin Sınıflandırılması ... 26
1.12. Kısıtlar Teorisi Uygulamaları ... 32
1.13. Kısıtlar Teorisi’nin Sağladığı Faydalar ve Uygulama Örnekleri ... 34
İKİNCİ BÖLÜM MOTİVASYON KAVRAMI TEORİLERİ VE ARAÇLARI 2.1. Motivasyonla İlgili Tanımlar ... 37
2.2. Motivasyon Kavramları ... 40
2.3. Yönetim, Yönetici ve Çalışanlar Açısından Motivasyon ... 52
2.4. Demotivasyon ... 64
2.5. Motivasyonun Kuramsal Temelleri ... 65
2.6. Motivasyon Teorileri ... 68
2.6.1. Kapsam Teorileri ... 69
2.6.1.1. Maslow'un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Teorisi ... 70
2.6.1.2. Alderfer'in ERG Teorisi ... 77
2.6.1.3. Herzberg'in Çift-Faktör Teorisi ... 79
2.6.1.4. David McClelland’ın Başarma İhtiyacı Teorisi ... 83
2.6.1.5. McGrogor’un X ve Y Teorisi ... 85
2.6.1.6. Motivasyona Farklı Bir Yaklaşım: Japon (Z) Modeli ... 87
2.6.2. Süreç Teorileri ... 89
2.6.2.1. Sonuçsal/Davranışsal Şartlanma Yaklaşımı ... 90
2.6.2.2. Beklenti Teorileri ... 92
2.6.2.3. Eşitlik Teorisi ... 98 2.6.2.4. Amaç Teorisi 108 2.6.2.4. Amaç Teorisi ... 99
2.7. Motivasyon Teorileri ve Başlıca Katkıları ... 100
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İŞLETME BAŞARISI
3.1. İşletme Başarısı ve Gelişim Süreci ... 115
3.2. Başarı ve Performans Kavramları ... 117
3.3. Kişisel Başarı ... 118
3.3.1. Kişisel Başarıyı Etkileyen Faktörler ... 119
3.3.2. Çalışanların İş Başarısının Arttırılması ... 120
3.3.3. Çalışanların İş ve Kişisel Başarı Durumuyla İlgili Bilgilendirilmesi ... 122
3.4. İşletme Başarısı ... 125
3.4.1. İşletme Başarısını Etkileyen Faktörler ... 126
3.4.2. İşletmede Kritik Başarı Faktörleri ... 127
3.4.3. İşletme Başarısını Etkileyen İç ve Dış Çevre Faktörleri ... 129
3.4.4. İşletme Başarısı ve Yönetim ... 129
3.4.5. İşletme Başarısı ve Çalışanların Motivasyonu ... 131
3.5. İşletme Performansı ... 134
3.6. İşletme Başarısının Ölçülmesi ... 144
3.7. Performansla İlgili Kavramlar ... 146
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ÇALIŞANLARIN MOTİVASYONU VE İŞLETME BAŞARISINA ETKİLERİ: PVC ÜRETİM İŞLETMESİNDE BİR ALAN UYGULAMASI 4.1. Araştırmanın Kavramsal Modeli ve Yöntemi ... 154
4.1.1. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı ... 155
4.1.2. Araştırmanın Önemi ... 156
4.1.3. Araştırmayla İlgili Literatür Taraması ... 157
4.1.4. Araştırmanın Kavramsal Modeli ... 165
4.1.5. Web Tabanlı Anket Değerlendirme Modeli ile Çalışanların Motivasyonu, İşyeri Memnuniyeti ve İşletme Başarısı Düzeyinin Belirlenmesi ... 167
4.1.6. Araştırmanın Hipotezleri ... 171
4.1.7.1. Veri Toplama Yönteminin Belirlenmesi ... 175
4.1.7.2. Anket Formunun Hazırlanması ... 180
4.1.7.3. Araştırmanın Yapılacağı İşletme ... 185
4.1.7.4. Ön Anket Çalışmasının Uygulanması ... 187
4.1.7.5. Ana Anket Çalışmasının Uygulanması ... 194
4.1.7.6. Verilerin Kodlanması ve Analizi ... 195
4.2. Araştırma Bulgularının Analizi ve Değerlendirilmesi ... 196
4.2.1. Araştırmaya Katılan İşletme Çalışanlarıyla İlgili Demografik Veriler ... 196
4.2.2. İşletme Çalışanlarının İş Memnuniyetiyle İlgili Bulgular ... 201
4.2.3. İşletme Çalışanlarının İş Memnuniyetiyle İlgili Sorulara Verdikleri Cevapların Analizi ... 206
4.2.4. İşletme Çalışanlarının Motivasyon Düzeyi İle İlgili Bulgular ... 224
4.2.5. İşletme Çalışanlarının Motivasyon Düzeyi İle İlgili Sorulara Verdikleri Cevapların Analizi ... 228
4.2.6. İşletmenin Başarısıyla İlgili Bulgular ... 242
4.2.7. İşletmenin Başarısıyla İlgili Sorulara Verilen Cevapların Analizi ... 246
4.2.8. Motivasyon Kısıt Sorusu ... 251
4.2.9. Motivasyonun İşletme Başarısına Etkisi ve Kısıt Teorisi Uygulaması ... 253
4.2.10.Çalışanların İş Memnuniyeti, Motivasyonu ve İşletme Başarı Düzeyi Arasındaki İlişki Analizi (Korelasyon) ... 255
4.2.11.Ana Anket Sonuçlarının Modele Göre Değerlendirilmesi...259
ARAŞTIRMANIN KISITLARI ... 268
ARAŞTIRMA SONUÇLARININ GENEL BİR DEĞERLENDİRMESİ... 270
SONUÇ ... 281
YARARLANILAN KAYNAKLAR ... 288
KISALTMALAR LİSTESİ PVC : Poli Vinil Klorür
ECE : Sonuç Neden Sonuç BB : Buharlasan Bulut
BGA : Bugünkü Gerçeklik Ağacı CCR : Kapasite Kısıtlı Kaynak DS : Düşünce Süreci
GA : Geçiş Ağacı
GGA : Gelecekteki Gerçeklik Ağacı İME : İstenmeyen Etki
İE : İstenen Etki İK : İnsan Kaynakları KT : Kısıtlar Teorisi
MDS : Mantıksal Düşünce Süreci
ERG : VİG. Varoluş, İlişki kurma ve Gelişme E-P : Çaba-Performans
P-O : Performans -Sonuç MS : Microsoft
OEÜT : Optimize Edilmiş Üretim Teknolojileri ÖŞA : Ön Şart Ağacı
TKY : Toplam Kalite Yönetimi H : Hipotez
TABLOLAR LİSTESİ
Sayfa No
Tablo-1.1. Düşünce Süreçlerinde Kullanılan Yöntemler ... 24
Tablo-1.2. Kısıtlar Teorisi’ni Uygulayan Bazı İşletmeler ve Sağladığı Faydalar ... 36
Tablo-2.1: Alderfer ve Maslow Teorilerinin Karşılaştırılması ... 79
Tablo-2.2: McGregor'un X ve Y Teorisinin Varsayımları ... 86
Tablo-2.3: Amerikan, Japon ve Z tipi Motivasyon ve Organizasyon Modelleri ... 88
Tablo-2.4: Teoriler ve Motivasyon Konusuna Yaptıkları Katkılar ... 101
Tablo-2.5: Kâra Katılma Sürecinin İşleyişi ... 103
Tablo-3.1: İşletmelerde En Çok Önem Verilen Konular ... 141
Tablo-3.2: Başarının Önemli ve İtici Güçleri ... 141
Tablo-3.3. Finansal Olmayan Performans Göstergelerinin Dikkate Alınma Nedenleri ... 142
Tablo-4.1: Çalışanların İş Memnuniyeti Cronbach Alfa Güvenirlik Testi ... 188
Tablo-4.2: Çalışanların Motivasyonu Cronbach Alfa Güvenirlik Testi ... 189
Tablo-4.3: İşletme Başarısı Cronbach Alfa Güvenirlik Testi ... 189
Tablo-4.4: Web Tabanlı Anket Değerlendirme Modeli İle Üç Temel Faktör İçin Elde Edilen Kişisel Sonuçlar...191
Tablo-4.5: Araştırmaya Katılanların Yaşları ... 197
Tablo-4.6: Araştırmaya Katılan Çalışanların Cinsiyete Göre Dağılımları ... 197
Tablo-4.7: Araştırmaya Katılanların İşteki Kıdem Yılları ... 197
Tablo-4.8: Araştırmaya Katılan Çalışanların Eğitim Düzeyleri ... 198
Tablo-4.9: Araştırmaya Katılan Çalışanların Çalıştıkları Ana Bölümler ... 199
Tablo-4.10: Araştırmaya Katılan Çalışanların Çalıştıkları Alt Bölümler ... 200
Tablo-4.11: Araştırmaya Katılanların İş Unvanları ... 200
Tablo-4.12: İş Memnuniyeti Ölçeğinin Cronbach Alfa Güvenirlik Testi ... 201
Tablo-4.13: Kaiser-Meyer-Olkin ve Bartlett Testi ... 202
Tablo-4.14: Toplam Varyans Açıklaması ... 203
Tablo-4.15: İş Memnuniyetini Etkileyen Faktörlerin Analizi ve İş Memnuniyeti Ölçeği ... 204
Tablo-4.16: İş Yerim Gurur Duyulabilecek Bir Kuruluştur ... 206
Tablo-4.18: İş Yerim İş Kazalarını Önlemek İçin Tedbirler Alır ... 208
Tablo-4.19: İş Yerim Çevre Bilincine Sahip Bir Kuruluştur ... 208
Tablo-4.20: İş Yerim İçten Bağlanılacak Bir Kuruluştur ... 209
Tablo-4.21: İş Yerimde Severek Çalışıyorum ... 210
Tablo-4.22: İş Yerimde Kendimi İyi Hissediyorum ... 210
Tablo-4.23: İş Yerimde Yapacağım İşleri Daha Önceden Tanıyorum ... 211
Tablo-4.24: İş Yerimde Yaptığım İşlerin Kalitesine Önem Veriyorum ... 212
Tablo-4.25: İş Yerimde İşlerimi Eksiksiz Olarak Teslim Ediyorum ... 212
Tablo-4.26: İş Yerimde Gereksiz Masraflardan Kaçınıyorum ... 213
Tablo-4.27: İş Yerimde İşletmenin Kâr Etmesini İstiyorum ... 214
Tablo-4.28: İş Yerimde Diğer Bölümlerle Sorunsuz Çalışıyorum ... 214
Tablo-4.29: İş Yerimde İşletmeyle İlgili Yeni Bilgilere Ulaşabiliyorum ... 215
Tablo-4.30: İş Yerimde İşimle İlgili Değişikliklerden Haberim Oluyor ... 216
Tablo-4.31: İş Yerimde İşimle İlgili Alınan Kararlara Katılabiliyorum ... 216
Tablo-4.32: İş Yerimde İş Önerilerim Dikkatle İncelenip Uygulanıyor ... 217
Tablo-4.33: İş Yerimde Elde Ettiğim Başarılarımdan Gurur Duyuyorum ... 218
Tablo-4.34: İş Yerimde Başarılarım Saygınlığımı Artırıyor ... 219
Tablo-4.35: İş Yerimde Kariyer İmkânlarım Var ... 219
Tablo-4.36: İş Yerimde Eğitim İmkânlarım Var ... 220
Tablo-4.37: İş Yerimde Yine Böyle Bir İşte Çalışmak İsterim ... 221
Tablo-4.38: Yöneticim Benim İçin Yeterli Zaman Ayırıyor ... 221
Tablo-4.39: Yöneticimle Sorunları Açıkça Konuşabiliyorum ... 222
Tablo-4.40: Yöneticim Hatalarımda Dürüst Eleştiriler Yapıyor ... 223
Tablo-4.41: Yöneticim Zor Durumlarda Bana Yardım Ediyor ... 223
Tablo-4.42: Çalışanların Motivasyonu Cronbach Alfa Güvenirlik Testi ... 224
Tablo-4.43: Kaiser-Meyer-Olkinve Bartlett Testi ... 225
Tablo-4.44: Toplam Varyans Açıklaması ... 226
Tablo-4.45: Motivasyon Düzeyini Etkileyen Faktörlerin Analizi ... 227
Tablo-4.46: İş Güvencesi ... 229
Tablo-4.47: Yönetici - Çalışan ilişkisi ... 230
Tablo-4.48: Kişisel Sorunlara Yaklaşım ... 230
Tablo-4.50: Huzur ve İnsan İlişkileri ... 231
Tablo-4.51: Alınan Ücret ... 232
Tablo-4.52: Çalışanlara Değer Verilmesi ... 233
Tablo-4.53: Takdir Edilme ... 233
Tablo-4.54: Terfi ve Yükselme İmkânları ... 234
Tablo-4.55: Yeteneklere Göre İş Verilmesi ... 235
Tablo-4.56: Sorumluluk Verilmesi ... 235
Tablo-4.57: Teşvik Edici Ödüller ... 236
Tablo-4.58: İşle İlgili Şahsi Kararlar Alabilme ... 237
Tablo-4.59: Alınan Kararlara Katılabilme ... 237
Tablo-4.60: Adaletli ve Sürekli Bir Disiplin Sistemi ... 238
Tablo-4.61: Araç, Gereç ve Ekipmanlar ... 239
Tablo-4.62: Fiziksel Koşullar (Isı, Işık, Temizlik, Gürültü ) ... 239
Tablo-4.63: Eğitim Hizmetleri ... 240
Tablo-4.64: Sağlık Hizmetleri ... 241
Tablo-4.65: Sosyal Faaliyetler (Yemek, Spor, Gezi, Konser) ... 241
Tablo-4.66: Sosyal Yardımlar (Ulaşım, Giyecek, Yiyecek ) ... 242
Tablo-4.67: İşletme Başarısı Cronbach Alfa Güvenirlik Testi ... 243
Tablo-4.68: Kaiser-Meyer-Olkin ve Bartlett Testi ... 243
Tablo-4.69: Toplam Varyans Açıklaması ... 244
Tablo-4.70: İşletmenin Başarısını Etkileyen Faktörlerin Yükleri ... 245
Tablo-4.71: Rakiplerimize Göre Yöneticilerimiz ... 246
Tablo-4.72: Rakiplerimize Göre Çalışanlarımız ... 247
Tablo-4.73: Rakiplerimize Göre Bayilerimiz ... 247
Tablo-4.74: Rakiplerimize Göre Müşterilerimizin Memnuniyeti ... 248
Tablo-4.75: Rakiplerimize Göre Ürünlerimizin Kalitesi ... 249
Tablo-4.76: Rakiplerimize Göre Yenilik (Ürün, Hizmet) Çalışmalarımız ... 249
Tablo-4.77: Rakiplerimize Göre İşletmemizin Değişen Koşullara Uyumu ... 250
Tablo-4.78: Rakiplerimize Göre İşletmemizin Satışları ... 250
Tablo-4.79: Çalışma Motivasyonunuzu Artıracak Şirketinizde Düzeltilmesi Gereken En Önemli Etken ... 252
Tablo-4.81: Çoğunluk Tarafından Seçilecek Motivasyon İsteği Yerine Getirilirse, İşletmenin Başarısı, Ne Kadar Artar? ... 254 Tablo-4.82: Çalışanların İş Memnuniyeti, Motivasyonu ve İşletme Başarı Düzeyi
Puan Ortalamaları ... 255 Tablo-4.83: Çalışanların İş Memnuniyeti, Motivasyonu ve İşletme
Başarı Düzeyi Arasındaki İlişki Analizi (Korelasyon) ... 256 Tablo-4.84: Çalışanların Eğitim düzeyi ile İşletme başarı düzeyinin Karşılaştırılması F Testi ... 258 Tablo-4.85: Çalışılan Bölümle İşletmenin Başarı düzeyi Sonuçlarının
Karşılaştırılması T Testi ... 258 Tablo-4.86: Çalışanların İş Unvanlarıyla, İşletmenin Başarı Düzeyi Sonuçlarının Karşılaştırılması F Testi ... 259 Tablo-4.87: Web Tabanlı Anket Değerlendirme Modeli İle Üç Temel Faktör İçin Elde Edilen Kişisel Sonuçlar………260
ŞEKİLLER LİSTESİ
Sayfa No
Şekil-1.1 : Bir Zincir Halkasının Gücü ... 8
Şekil-1.2: Sürekli Gelişim Modeli ... 20
Şekil-2.1 : Motivasyon Temel Süreci ... 39
Şekil-2.2 : Motivasyon-Davranış İlişkisi ... 69
Şekil-2.3 : Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi ... 71
Şekil-2.4 : İhtiyaçlar ... 76
Şekil-2.5 : Erg Teorisi ... 78
Şekil-2.6: Geleneksel Görüş ve Herzberg’e göre Tatmin ve Tatminsizlik Boyutu .. 80
Şekil-2.7 : Klasik Şartlanma ... 90
Şekil-2.8: Sonuçsal Şartlanma ... 90
Şekil-2.9: Vroom’un Motivasyon Süreci ... 93
Şekil-2.10: Lawler Porter Motivasyon Modeli ... 96
Şekil- 4.1: Araştırmanın Kavramsal Modeli ... 167
Şekil- 4.2: Araştırmada Kullanılan ve C Sharp. NET Framework 3.50 Programlama Dilinde Hazırlanan Anket Değerlendirme Modeli... 169
Şekil- 4.3: Anket Değerlendirme Modeli İçin Hazırlanan C Sharp Programı Akış Diyagramı ... 170
Şekil- 4.4 : Araştırmayla İlgili Hipotezler ... 172
Şekil- 4.5 : Araştırmada İzlenen Yöntem ... 174
GİRİŞ
Motivasyon insanları harekete geçiren, onları iş yapmaya ve üretmeye yönelten duygu, düşünce ve dürtülerin bütünü olarak tanımlanabilir. Bir işletmenin başarısı, çalışanların örgütsel amaçlar için istekle çalışmalarına bilgi, yetenek ve güçlerini tam olarak kullanmalarına bağlıdır. Küreselleşen dünyada, işletmeler rakiplerini geçebilmek ve çok kazanabilmek için çalışanlarını kendi amaçları doğrultusunda yönlendirmek zorundadır. Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde, çalışanların potansiyelinden daha fazla yararlanabilmek için, motivasyon konusu daha da önemli hale gelmiştir.
“İşletmeler için en önemli sermaye, insan kaynaklarıdır.”İş yerlerinde ve literatürde bu vurguya çok rastlanır. Ancak; kriz dönemlerinde, şirket devirlerinde, birleşmesinde, el değiştirmesinde ve uygulanan zorunlu tasarruf tedbirlerinde, çalışanlar en önemli sermaye olarak değil de, çoğu zaman maliyet faktörlerinden biri olarak görülmektedir. Bu nedenle, çalışanlardan beklenen başarıyı alabilmek için, onların her zaman ve en iyi şekilde motive edilmeleri çok önemlidir.
İşletmelerde, çalışanları motive etmek ve yönlendirmek zor iştir. Bunun için yöneticilerin becerilerini çok yönlü olarak geliştirmeleri ve çoğu zamanda yorucu bir çaba göstermeleri gerekir. Her geçen gün daha çok işletme, motivasyonla ilgili yeni yönetim teorilerini pratiğe geçirmek suretiyle, kârlı sonuçlar elde edebilmektedir. Burada kurum açısından en büyük kazanç, işletme başarısındaki artıştır. Çalışanları motive edip yönlendirebilen becerikli bir yönetici, işletmenin başarısını, maliyetleri yükseltmeden sadece insan kaynaklarını en iyi şekilde kullanarak, çarpıcı bir şekilde arttırabilir.
Kısıtlar Teorisi, işletmelerde üretim ile ilgili konularda, karşılaşılan sorunlara çözüm bulmak amacı ile 1970’li yıllarda geliştirilmiştir. Kısıtlar Teorisi’nin iki bakış açısı vardır. Bunlardan birincisi, işletmenin bir sistem olarak tanımlanması, ikincisi ise sürekli yenilenen gelişme sürecidir. Kısıtlar Teorisi’nde sistem, bir zincire benzetilmektedir. Zincirin gücü ise, en zayıf halkaya bağlıdır. Bu nedenle işletmenin performansını, bunun sonucuna bağlı olarak da elde edilecek işletme başarısını artırmak için kısıt, en etkin bir şekilde yönetilmelidir.
İşletmelerin temel amacının kâr elde etmek veya mevcut kârlarını daha da artırmak olduğunu düşünürsek, işletme yönetiminin vereceği kararların da bu yönde olması gerekmektedir. Dolayısıyla Kısıtlar Teorisi, işletme yöneticilerine karar vermeleri aşamasında, yardımcı olabilecek bir yaklaşımdır. Kısıtlar Teorisi, organizasyonun, hedeflerine ulaşmasını engelleyen kısıtların belirlenmesi ve yönetilmesi anlamına gelmektedir. İşletmenin kâr elde etme amacına ulaşmasını engelleyen her faktör kısıt olarak tanımlanmaktadır. Örneğin; düşük talep, yetersiz kapasite, işletmenin politikaları ve motivasyonsuz çalışanlar bunlardan bazılarıdır.
İşletmenin başarısında hangi hususlara bakılacağı; amaç, hedef ve standartlara bağlıdır. Bunlar, işletmenin özelliğine göre değişmektedir. Değişik hedef ve standartlar için ölçümler de değişmektedir. Günümüzde, işletmelerin başarı değerlendirmeleri değişik metotlarla yapılabilmektedir. Bunlardan biriside; işletmelerin üst ve orta kademe yöneticileri ile bu yöneticilere bağlı çalışanlara, başarı algılarını ölçmeye yönelik olarak yapılan anket uygulamalarıdır.
Bu tez çalışmasında, Kısıtlar Teorisi’ne göre sanayi işletme çalışanlarının motivasyon analizi yapılarak, motivasyonunun işletme başarısına etkisi araştırılmıştır. Araştırmada değerlendiren üç temel faktör şunlardır:
1) Çalışanların motivasyonu 2) İş memnuniyeti
3) İşletmenin başarısı
Bu üç temel faktörün değerlendirilmesinde ve araştırmaya ait kavramsal modelin test edilmesinde, tez çalışması için geliştirilen anket değerlendirme modeli kullanılmıştır. Anket değerlendirme modelinin hazırlanmasında C Sharp.NET Framework 3.50 programlama dili ile hazırlanan ve internet üzerinden erişimi sağlanan yazılım kullanılmıştır. Anket verilerinin analizinde ve hipotezlerin test edilmesinde ise SPSS for Windows programından yararlanılmıştır.
Modele uygun olarak değerlendirilen üç temel araştırma faktörü, hem bireysel hem de Araştırmamıza katılan tüm çalışanlar için toplu olarak hesaplanmıştır. Ana anket uygulamasından önce, anket değerlendirme modeline uygun olarak geliştirilen yazılım programı ve üç temel araştırma faktörü, 100 işletme çalışanın katıldığı ön anketle değerlendirilerek hatalar düzeltilmiştir.
Kısıtlar Teorisi, her sistemde bir kısıt olduğunu ve sistemin başarısı için bu kısıtın ortadan kaldırılması görüşünü savunur. Tez çalışmasının amaçlarından biri de çalışanların motivasyonunu kısıtlayan ve işletmenin başarısını olumsuz yönde etkileyen, en önemli kısıt faktörünün belirlenmesidir. Belirlenen kısıt faktörü tez çalışmasının tamamlanmasından sonra iyileştirilmesi için işletme yönetimine sunulacaktır.
İşletmeler açısından, finansal göstergelerin dışındaki hayati işaretlerin algılanabilmesi için “finansal olmayan göstergeler” büyük önem taşımaktadır. Değişen yeni iş hayatında, artık şirketleri finansal göstergelere dayalı hedeflerle yönetmek çok zor hale gelmiştir. Son dönemde ABD ve Avrupa’da faaliyet gösteren şirketler bu konulara büyük önem vermeye başlamışlardır. Günümüzde şirketler; kâr, ciro, piyasa değeri ve ihracat gibi finans değerlerin yanında, çalışan memnuniyeti, itibar, müşteri memnuniyeti, ürün/hizmet kalitesi, işletme performansı, yönetim süreçlerinin etkinliği gibi finans dışı göstergeleri de kullanmaya başlamışlardır.
İşletmelerin başarısı için, çalışanların motivasyonu, diğer finansal olmayan göstergeler kadar önemlidir. Bu bağlamda, çalışanların motivasyonu, işletmelerin elde ettikleri başarılarının sürekliliğinde önemli bir faktör olarak değerlendirilebilir. Bu tez çalışması dört bölümden oluşmakta olup, ilk üç bölüm literatür incelemesi, son bölüm ise konuyla ilgili araştırma üzerine kurulmuştur.
Birinci bölümde; sistemlerin sürekli iyileştirilmesi ve performanslarının arttırılması konusuna yeni bir yaklaşım getiren, Kısıtlar Teorisi konusu ele alınmıştır. Bu bağlamda Kısıtlar Teorisi’nin tarihsel gelişim süreci incelenmiş, daha sonra Kısıtlar Teorisi ile ilgili yapılan literatür taraması sonuçları değerlendirilmiştir. Kısıtlar Teorisi’nin tanımları, kavramları, kapsamı ve kısıt türleri ayrıntılı bir biçimde açıklanmış, teorinin odaklanma ve düşünme süreçleri değerlendirilmiştir. Bu bölümde; son olarak Kısıtlar Teorisi uygulamaları, teorinin sağladığı faydalar ve uygulama örnekleri incelenmiştir.
İkinci bölüm, motivasyon konusu ile ilgili yapılan incelemelerden oluşmaktadır. Bu bölümde öncelikle motivasyonla ilgili tanım ve kavramlar incelenerek, motivasyon konusu ile ilgili yapılan literatür taraması sonuçlarına yer verilmiştir. Daha sonra motivasyon konusu; yönetim, yönetici ve çalışanlar açısından değerlendirilmiştir.
Ayrıca, motivasyonun kurumsal temelleri incelenmiş ve motivasyon teorileri ile bu teorilerin işletmeye katkıları detaylı şekilde açıklanmıştır. Bu bölümde son olarak, iş motivasyonunu artırıcı değişkenler üzerinde durularak değişken çeşitleri incelenmiştir.
Çalışmanın üçüncü bölümü, işletme başarısı konusuna ayrılmıştır. Bu bölümde; işletme başarısı kavramı ve gelişim süreci açıklanarak, kişisel başarı, işletme başarısı ve işletme performansı konuları üzerinde durulmuştur. Ayrıca motivasyonla bu kavramların ilişkileri araştırılmıştır. Daha sonra performansla ilgili; verimlilik, üretkenlik, etkinlik, etkenlik, yeterlilik, kalite, kârlılık, esneklik ve uyum kavramları açıklanmıştır.
Çalışmanın son bölümünde; sanayi işletmeleri çalışanlarının Kısıtlar Teorisi’ne göre motivasyon analizi ve işletme başarısına etkisi araştırılmıştır. Bu konuyla ilgili olarak; bir PVC üretim işletmesinde yapılan araştırmanın sonucunda elde edilen bulgular, konuya ilişkin hipotezler ve değerlendirmeler sunulmuştur.
BİRİNCİ BÖLÜM
KISITLAR TEORİSİ
1.1. Kısıtlar Teorisi’nin Tarihsel Gelişimi
İşletme girdileri, genel olarak hammadde, işgücü ve sermaye olmaktadır. Ancak; değişen pazar yapısına süresinde cevap verebilmek için, işletme girdileri arasına önemli bir faktör olan zaman kavramı da girmiştir. Tam zamanında üretim, sürekli iyileştirme, Toplam kalite yönetimi ve Kısıtlar Teorisi gibi anlayışların ortak paydasında zaman kavramı yer almaktadır. Zaman kavramı satıcılar ve alıcılar için de aynı anlamı ifade etmektedir. Bu nedenle rekabetçi avantaj elde etmede zaman kavramı, maliyet gibi stratejik bir güç olarak kabul görmüştür (Filiz, 2008: 52).
İşletmelerin verimli çalışabilmesi için tüm süreçlerin rakiplere göre daha az hatayla veya hiç hatasız olması gerekir. Süreçlerdeki hataların ortadan kalkmasıyla birlikte; daha kısa sürede, daha ucuza ve daha kaliteli mal ve hizmet üretilebilecektir. Bunun sonucunda müşteri sadakati sağlanacaktır. Süreçlerdeki hataları ortadan kaldırarak verimli çalışan işletmeler, önemli bir rekabet aracı yakalamış olacaktır. Altı Sigma süreçlerde oluşan hatalara odaklanarak; süreci olumsuz etkileyen hataları ve etkilerini analiz ederek, ortadan kaldırılmasını hedefler. Altı Sigma ayrıca süreçlere bir katma değer katmayan gereksiz işlemleri de ortadan kaldırılır (Tekin, 2008: 54).
Artan bir ilgi ile her geçen gün daha da gelişmekte olan, Kısıtlar Teorisi diğer bir adıyla Darboğaz Teorisi, Altı Sigma'ya benzer ve tamamlayıcı özellikler taşıyan bir yaklaşımdır. Teori Eliyahu Goldratt ve çalışma arkadaşları tarafından geliştirilmiştir (Filiz, 2008: 182).
Goldratt 1970’li yılların sonlarına doğru, üretim yöneticilerinin kaynakları ve stokları programlama ve denetleme konusunda hatalı davrandıklarını ileri sürerek, bu problemi çözmek için, Optimize Edilmiş Üretim Teknolojisi adlı yazılımı geliştirmiştir. Goldratt, bu yazılımı kapasite sınırı nedeniyle, talebi karşılayamayan bir tesisin, çıktısını arttırmak amacıyla geliştirmiştir (Üreten, 1998: 522).
Kısıtlar Teorisi ilk olarak 1984 yılında Dr. Goldratt tarafından yazılan “The Goal” adlı kitapta ortaya konulmuştur. Teori, örgütün belirlediği hedeflere ulaşabilmesi için, yönetimin bazı kısıtlar üzerinde yoğunlaşması gerektiğini savunmaktadır. Günümüzde yönetimin hemen her alanında uygulama alanı bulan bu felsefeyi, daha iyi tanıtmak amacıyla Goldratt başka kitaplar da yazmıştır. Bu kitabı daha sonra proje yönetimindeki kısıtlara yönelik olarak ve işletmelerde alınan kararlarda karşılaşılan kısıtların neler olduğuna yönelik kitaplar takip etmiştir (Büyükyılmaz ve Gürkan, 2009:178).
Optimize Edilmiş Üretim Teknolojisi adlı bu yazılım, siparişlerin üretim süreçlerinden geçişinin programlanmasına yönelik olarak geliştirilmiştir. ABD’de1979 yılında piyasaya sunulduğunda, bir üretim planlama ve programlama aracı olarak büyük bir ilgi uyandırmıştır. Diğer programlama tekniklerinden ayıran özelliği sistemde bulunan kısıtlayıcı faktörleri de göz önüne almasıdır. Yazılımla elde edilen programlar uygulanabilir niteliktedir. 1980’li yılların ortalarında, Optimize Üretim Teknolojisi yazılımının yaklaşık 100 büyük işletmede kullanılmaya başlamasına rağmen, mülkiyet altında olması nedeniyle, mantığının tam olarak anlaşılamadığı görülmüştür. Bu durum, birçok akademisyenin Goldratt’ın yaklaşımı karşısında ilgisiz kalmasına ve çalışmalarını geleneksel yaklaşımlar üzerinde sürdürmelerine neden olmuştur (Üreten, 1998: 523).
1.2. Kısıtlar Teorisi’nin Tanımları
İşletmelerin temel amacı, kâr elde etmektir. Kârın artırılması için kısıtlar etkin bir şekilde yönetilmelidir Her işletmede mutlaka daha çok para kazanmayı engelleyen kısıtların bulunduğunu savunan Kısıt Teorisi, bu kısıtların tespit edilip, etkin bir şekilde yönetilmesi ve buna bağlı olarak sistemin çıktılarının arttırılması için geliştirilmiş bir teoridir (Tezcan,2008: 1).
Goldratt tarafından 1989 yılında ortaya atılan ve geliştirilen Kısıtlar Teorisi bir yönetim felsefesidir. Goldratt "Amaç" olarak adlandırdığı kitabında bu felsefeyi açıklamıştır. Kısıtlar Teorisi, organizasyonun, hedeflerine ulaşmasını engelleyen kısıtların belirlenmesi ve yönetilmesi anlamına gelmektedir. İşletmenin kâr elde etme amacına ulaşmasını engelleyen her faktör, kısıt olarak tanımlanmaktadır. Bu
faktörlere örnek olarak: düşük talep, yetersiz kapasite, işletmenin politikaları ve motivasyonsuz çalışanlar olabilir (Bilişik ve Gençyılmaz, 2008: 175).
Herhangi bir sistemin, performansının artırılması aşamasında, sistemin performansını en çok engelleyen unsurun bulunması ve ortadan kaldırılması konusunda oluşturulmuş yönetim felsefeleri, disiplinleri ve endüstrilere özel en iyi uygulamaları içeren bir teoridir. Kısıtlar Teorisi anlayışında, işletmenin performansını kısıtlayan faktörlerin etkilerinin azaltılması veya ortadan kaldırılması ile satışların ve kârın artırılacağı savunulmaktadır (Filiz, 2008: 182).
Kısıtlar Teorisi, Eliyahu Goldratt tarafından 1980’lerin başında bir dizi kitap ve makale şeklinde geliştirilen, kısıtların yönetilmesi ve işletmenin amaçlarına ulaşmak için üretim süreçlerinin bir arada ve uyum içinde çalışması şeklinde tanımlanabilen senkronize üretim yoluyla sürekli gelişmeyi hedef alan bir yönetim felsefesidir (Büyükyılmaz ve Gürkan, 2009: 178).
Kısıtlar Teorisi, faaliyet planlama tekniğinden başlayarak, sürekli iyileştirme sürecine odaklanan bir yönetim felsefesidir. Bu yaklaşım, diğer yönetim anlayışlarına karşı geliştirilmiş bir yaklaşım değildir. Daha çok onları tamamlayıcıdır. Toplam kalite yönetimi, öğrenen organizasyonlar ve sistem yaklaşımında kullanılabilen bir tekniktir (Atıgan, 2011: 158).
Kısıtlar Teorisi, sistemi bir zincir olarak düşünüp, her seferinde zincirin en zayıf halkasına (kısıta) ve onun bağlı olduğu sistem elemanlarına odaklanılmasını öngörür. Kısıtlar Teorisi'nin kullandığı mantıksal araçlar, Altı Sigma'nın daha çok sayısal analiz araçlarını tamamlayıcı niteliktedir (Filiz, 2008: 182).
Kısıtlar Teorisi, geleneksel kuralların, politika ve ölçülerin altında yatan varsayımları gözden geçirmemizi sağlayan bir yaklaşımdır (Üreten, 1998: 523).
Bir sistemdeki kısıtlara örnek olarak, iş merkezlerindeki; sınırlı kapasiteyi, esnek olmayan iş kurallarını, sınırlı yetenekleri, etkin olmayan yönetim felsefesini, gösterebiliriz. Bir tesisin üretim düzeyi üzerine sınırlama getirdiği için, kısıt oluşturan kaynaklar, sistemin çıktısını belirleyici nitelik taşırlar. Kısıt oluşturmayan kaynaklarda ise atıl kapasite mevcuttur. Kısıtlar Teorisi, üretim sürecinin rekabet gücünü arttırmak için; kısıtların ortaya çıkarılması, dikkatli bir şekilde yönetilmesi, uygun ürün karmasını sağlamak için ise; bunların pazarla bağlantısının kurulması ve kısıt oluşturmayan kaynakların programlanması konuları üzerinde durmaktadır. Bu
yaklaşım sistemin çıktısını artırmanın yanı sıra, stokların ve işlem maliyetlerinin düşürülmesini ve sistemin tepki yeteneğinin yükselmesini sağlar (Kartal, 2006: 3).
Sistemin parçalarını oluşturan işler, Kısıtlar Teorisi’nde, birbirinden bağımsız işler olarak değil, bir bütün olarak incelenir. Sistem bir bütün ve sistemi oluşturan parçalar da birbirleri ile ilişkilidir. Kısıtlar Teorisi, en zayıf halka prensibini benimser. Sistemi oluşturan işler bir zincirin halkaları olarak düşünülür. Zincirin gücü sistemin bütün gücünü, yani başarısını göstermektedir. Bir zincir en zayıf halkası kadar güçlüdür. Yani bir sistem, kendisini oluşturan işlerin en zayıf olanı kadar güçlü ve başarılıdır. En zayıf halka sistemin kısıtıdır. Yani sistemin ilerlemesini, yüksek performans göstermesini engelleyen yapıdaki halkasıdır. Bu nedenle amaç, sistemdeki en zayıf halkayı ya da halkaları bulmak ve kısıtları ortadan kaldıracak çözümleri üretmek olmalıdır. Bunun için tüm sisteme odaklanıp, her parçanın sistemdeki görevini dikkate almak gerekmektedir (Kıncal, 2007: 368).
1.3. Kısıtlar Teorisi ve Sistem Kısıtları Kavramı
Çalışan bir sistem, bir zincir halkası gibi düşünülebilir. Bir zincir halkasının 10 ton taşıması gerektiğini var sayalım. Eğer halkadaki zayıf zincirin gücü 8 ton ağırlığı ile sınırlı ise sistemin toplam gücü de 8 tonla sınırlıdır. Zincirin gücü zayıf halka dışındaki halkaların güçlendirilmesi ile güçlenmez (Woehr ve Legat, 2003: 14). Aşağıda Şekil-1.1’de bir zincir halkasının gücü ve en zayıf halkası gösterilmiştir.
Şekil-1.1. Bir Zincir Halkasının Gücü
Kaynak: Woehr ve Legat, 2003: 14.
Yukarıda Şekil-1.1’de görüldüğü gibi, Goldratt sistemleri zincire benzetmiştir. Zincirlerin, bir kuvveti baştan sona kadar ilettikleri bilinmektedir. Bu iletimin bozulmaması için zincirin tüm halkalarının kuvvetli olması gerekmektedir.
Ancak; bir zinciri oluşturan halkalar aynı kuvvette olmadığında, halkalar arasında kopmalar olabilir. Sistemlerde de bu durumun oluştuğu görülür. Örneğin;
bir üretim sisteminde, üretilen ürün miktarı, o üretim hattındaki en zayıf makinenin ürettiği kadar olduğu bilinmektedir. Burada, diğer makinelerde yapılan iyileştirmeler, sistemin üretim miktarında artış sağlamayacak, sadece ara stoklarda artışa neden olacaktır. Çünkü; bir zincir en zayıf halkası kadar güçlüdür. Bu nedenle sistemlerde en zayıf parçalarının iyileştirilmesi ile güçlü hale gelebilirler. Goldratt, belirli bir zamanda sistemde sadece bir kısıtın olacağını ve diğer parçaların kısıt oluşturmayacağını belirtmiştir. Bu nedenle sistemleri iyileştirmek için en zayıf halkalarından başlamak gerektiğini öne sürmüştür (Gürgen, 2007: 3).
Goldratt sistemi, sistem kısıtları kavramıyla ele alarak, şu şekilde ifade etmiştir". Sistemde ele aldığımız şey, bir sistemin içinde bulunan zincirleme etkiler ve tesirlerdir. O zaman "bir zincirde ne kadar zayıf halka bulunur?" sorusunun cevabı "istatistiksel dalgalanmaların süreleri ne kadar uzun olursa, zayıf halkaların sayısı ve tanımlanması o kadar zorlaşır. Ancak; her zincirde en az bir zayıf halka bulunur " şeklinde açıklanır. Zayıf halka ise sistemin başarısını % 99 etkileyen bir unsurdur. Sistemin içindeki kısıtlar ya da darboğazlar Arşimet noktası olarak da ileri sürülmektedir. Yani işletmenin gelişimi için, en büyük potansiyele sahip olan nokta sistemdeki kısıtlardır. Daha açık bir şekilde ifade etmek gerekirse, kısıt teorisi sistemde neyin yanlış olduğunu tespit etmekle kalmayıp aynı zamanda o yanlışın nasıl ve ne şekilde düzeltileceğine de cevap arayan, böylece işletme performansının en üst seviyeye ulaşmasını sağlayan bir tekniktir (Atıgan, 2011: 158-159).
1.4. İşletme Çalışanlarında En Zayıf Halka
Çalışanların kurum için önemli konularda rol almasına fırsat tanınması, onların sorumluluk ve çalışma isteklerini artırır. İşle ilgili beceriler kazandırılarak, bazı yeteneklerini geliştirilebilir. Ancak; duygusal olgunluğu yeterli olmayan, kendisi ve kurumla ilgili farkındalık geliştiremeyen insanlar, ne kadar eğitimli ve zeki olursa olsun, kuruma yarardan çok zarar verirler. Motivasyon, bireyin yeteneklerini ve potansiyelini ortaya çıkarma konusunda ona destek sağlarken, düşük moral ve motivasyon, çalışanlarda sağlık sorunlarına yol açarak düşük verimle çalışmalarına neden olur (Genç, 2005: 240).
Herhangi bir grup, ancak en zayıf halkasının gücü kadar bir güce sahiptir. Her
görevlendirilmiş ve işin özünü kavrayamamış olan kimsedir. Bu kişi; diğerleri ile
uyum içinde olmayan, şirketin beklentilerini yerine getiremeyen ve asla da
getiremeyecek olan kişidir. Zayıf halka konusunda tek çözüm: bu kişiyi gruptan
uzaklaştırmaktır. Zincir, ancak zayıf halkayı çıkarmak suretiyle güçlendirilebilir. Eğer, bazı şeylerin tamiri mümkün değilse, çözüm; ancak onu tamamıyla değiştirmekle mümkün olabilir. İşi ertelemek ve bu arada durumun düzeleceğini ümit etmek çok daha kolay bir iştir. Genellikle, bu ümit gerçekleşmez. Bu arada bütün organizasyon sıkıntı çeker. Ancak; bir işçiye, işten çıkarıldığını söylemek hiç kolay bir iş değildir.
İkinci dünya savaşı sırasında müttefiklerin savaş gemilerinden oluşan konvoy, içlerindeki en yavaş geminin hızına ayak uydurmak zorunda kalmıştı. Başlangıçta bu iyi bir fikir gibi görünüyordu. Hızlı olanlar beklemeyip gitseler, en yavaş olan gemi, denizin üzerinde yalnız başına, saldırılara açık bir şekilde kalacaktı. Ayrıca konvoy en yavaş geminin hızına düşerse bütün konvoy saldırılara açık hale geliyor, düşman deniz altıları için onlara saldırmak ise çok daha kolaylaşıyordu. Sonuçta; konvoy içlerindeki en zayıf gemi kadar zayıf hale geliyordu (Hanks, 1999: 126–127).
1.5. Kısıtlar Teorisi’nin Temel Özellikleri
Kısıtlar Teorisi’nin en önemli özelliklerinden biri de uygulama alanının sınırsız denebilecek boyutta olmasıdır(Atay, 2009: 10).
Kısıtlar Teorisi’ne göre; işletmeler ve iş sistemleri, "şimdi ve gelecekte para kazanmak" yani kâr etmek amacı ile kurulmuşlardır. İşletmelerin amaç, gerekli koşullar ve araçlarını birbirinden ayırmak gerekir.
Kısıtlar Teorisi ile süreç iyileştirmede genel olarak kabul edilen iki varsayım aşağıda verilmiştir:
1-Sistemi küçük parçalara bölerek iyileştirmek ve sonra iyileştirilmiş parçaları birleştirerek sistemin bütününü iyileştirmek mümkündür.
2-Sistemin her kademesinin performansını en üstte tutmak, sistemin genel performansını da en üst düzeyde tutar ( Filiz, 2008: 183).
Dettmer’e göre, Goldratt Kısıtlar Teorisi’ni verimli kılmak için birçok prensibin birleştiğini öne sürerek, Kısıtlar Teorisi’nin temel prensiplerini şu şekilde sıralamıştır (Gürgen ve Gençyılmaz,2008: 198):
Yönetim değişimi ve problemlerin çözümü açısından, sistemsel düşünce analitiksel düşünceye tercih edilir.
Zaman içinde, sistem ortamında gerçekleşen değişimlerle, en uygun sistem çözümleri bozulabilir. Bir çözümün verimli olması için, süreçle ilgili sürekli iyileştirme yapmak gereklidir.
Eğer bir sistem, iyi bir şekilde işliyor ise, en fazla bir parçası en iyi işliyor demektir. Ancak; tüm parçaların çok iyi işlemesi, tüm sistemin iyi işliyor olduğu anlamına gelmez.
Sistemler zincirlere benzer. Her sistemin onu kısıtlayan bir kısıtı, yani en zayıf halkası vardır.
En zayıf halkanın dışında, bir halkanın iyileştirilmesi sistemi iyileştirmez. Neyin değiştirileceğine karar vermek için, sistemin tam anlaşılması ve sistemin
gerçekliğinin, amacının, büyüklüğünün ve yönünün iyi bilinmesini gerekir. Bir sistemde yaşanan, istenmeyen etkilerin çoğu birkaç ana problemden
kaynaklanır.
Ana problemler yüzeysel değildir. Sistemler neden ve sonuç ilişkilerinden oluşur.
Ana problemler sistem ilişkileri içinde gerçekleşen, beklenmedik tepkiler sonucunda belirlenir.
İstenmeyen etkilerin ortadan kaldırılması, temel problemin iyi bir şekilde belirlenmesi ile mümkündür.
Ana problemler genellikle gizli kalmış çelişkiler sonucunda ortaya çıkar. Bu problemlerin çözümü, bu çelişkilerin olabileceği varsayımının yapılmasını gerektirir.
Sistem kısıtları fiziksel ya da politik olabilir. Fiziksel kısıtların belirlenmesi kolay ve önlenmesi basittir.
Politik kısıtların belirlenmesi ve önlenmesi ise genellikle daha zordur. Ancak; politik kısıtların önlenmesi ile gerçekleştirilen iyileştirme sonuçlarının etkileri fiziksel kısıtlardan daha büyüktür.
Durağanlık iyileştirmenin en kötü düşmanıdır. Çözümler, olabilecek değişiklikler için öğrenme yeteneği sağlamaktadır.
Kısıtlar Teorisi’nin önerdiği performans ölçüleri:
Satış Getirisi: Sistemin satışlar yoluyla para kazandırma hızıdır. Satış gelirlerinden değişken giderlerin düşülmesiyle elde edilir.
Envanter: Sistemin satmak niyetiyle satın aldığı ham malzeme veya bunlardan elde ettiği ürünler, binalar, makine ve stoklarına yatırdığı paranın tümü olarak düşünülür.
İşletme Giderleri: Sistemin, envanterini satış getirisine dönüştürmek için harcadığı paranın tümüdür. Ücretler, bakım, amortisman ve benzeri işletme giderlerini içerir.
1.6. Kısıtlar Teorisi’nin Beş Ana İlkesi
Teoriler genellikle tanımlayıcı veya tarifsel olarak sınıflandırılmaktadır. Tanımlayıcı teoriler örneğin; “kütle kanunu” sadece bazı olayların nedenlerini belirtmekte, ancak nedenleri ve nasıl kullanacağımız hakkında bilgi vermemektedir. Tarifsel teoriler ise, olayın nedenini belirtip aynı zamanda bir tarif vererek ne yapılması konusunda yol göstermektedir. Goldratt, teorisinin tarifsel kısmında çevreyi verimli kılmak için, birçok prensibin birleştiğini öne sürmüş ve bunun için teori ile ilgili temel prensipler sıralamıştır (Gürgen ve Gençyılmaz, 2008: 198).
Organizasyonların temel amacı, şimdi ve gelecekte daha fazla verimli olmak ve daha fazla kârlılıktır. Bu nedenle sistemin daha yüksek düzeyde kâr elde etmesini engelleyen kısıtlar ortadan kaldırılmalıdır. Her organizasyonun kendine özgü bir sistemi vardır. Sistemi geliştirmek ve daha iyiye ulaştırmak amacıyla da Kısıtlar Teorisi kullanılmaktadır. Ancak; sistemin herhangi bir bölümünü değiştirmeden önce sistemin bütünsel amacı ve bu amacın üzerinde etkili olabilecek alt sistemler ile kararların net bir şekilde tanımlanmaları gereklidir.
Kısıtlar Teorisi’nin temelinde bulunan beş ana ilke şunlardır (Atay, 2009: 5): 1. Tüm sistem ve süreçler birbirine bağlı olayların, zincire benzeyen dizisidir. 2. Tüm sistemler bünyelerinde en az bir kısıt barındırırlar.
3. Kısıt performansındaki herhangi bir iyileşme doğrudan sistemin bütününde
performans artışını sağlar. Zayıf noktanın güçlendirilmesi ile zincirin tamamı daha güçlü hale gelir. Darboğaza doğru akışın arttırılması ile de
4. Kısıtlar, nedenlerine göre sınıflandırılabilir. Kısıtların çoğu organizasyonel kurallar, eğitim ve ölçülerdir. Bunlar politik kısıtlardır.
5. Kısıtlı olmayan bir kaynak veya süreçte yapılacak herhangi bir iyileştirme sistem performansını etkilemeyecektir.
1.7. Kısıtlar Teorisi’nin Temel Varsayımları
1. Doğrudan işçilik giderleri, dönem gideri olarak kabul edilir:
KT' de doğrudan ilk madde ve malzeme gideri dışındaki tüm giderler, dönem gideri olarak kabul edilmektedir. Satışlar ve doğrudan ilk madde ve malzeme giderleri arasındaki fark, kısıtlı katkı payı olarak tamamlanır.
2. Her işletmenin temel amacı kâr elde etmektir:
Bir işletme zincir olarak düşünülürse, tüm zincirin gücü, sistemi oluşturan halkalardan en zayıf halkanın gücü kadardır. İşletmenin kârını artırmanın yolu ise, en zayıf halkayı güçlendirmektir.
3. Her mamul için en az bir kısıt mevcuttur:
Sistemde mevcut olan kısıtlar içerisinde hangilerinin geçici, hangilerinin uzun dönemli etkisinin olduğu belirlenmelidir. Üretim ile ilgili faaliyetlerde genellikle kapasite kısıtı vardır. Kapasite kısıtının tanımlanması ve kontrolü kolaydır. İşletme dışından gelen ve beklenmeyen kısıtların tanımlanması ve kontrolü ise genellikle daha zordur.
4. Zincirde, mamul akışının planlanması zordur:
Bir önceki varsayımın devamıdır. Zincirde öncelikler, kısıtların olduğu durumlarda ve beklenmeyen olayların gelişmesi halinde değişecektir. Değişime uygun olarak, kısıtlar yeniden planlanmalı ve mamul karmasında farklılık oluşacağı unutulmamalıdır (Bilişik ve Gençyılmaz, 2008: 175-176).
1.8. Kısıtlar Teorisi’nde Karşılaşılan Kısıt Türleri
Literatürde çeşitli kısıt sınıflandırmaları mevcuttur. Örneğin; (Louderback ve Patterson, 1996: 189) kısıtları temel olarak iki başlık altında toplamaktadır:
1. İç kısıtlar: Çalışanların tutumu, üretim sürecinde kapasite sınırlamaları, yönetici ve işçilerin davranışları, lojistik veya yönetim politikaları gibi örneklerle açıklanabilir.
2. Dış kısıtlar: İşletmelerin müdahale etmesinin mümkün olmadığı, pazar talebi veya tedarikçi, kalitesi gibi değişkenlerden oluşmaktadır.
Literatürde kısıtları çeşitlerine göre sınıflandırma konusunda farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Burada: Umble ve Srikanth'a göre, ( Küçüksavaş vd., 2006: 331) kısıt türleri üzerinde durulacaktır. Bu kısıtlar: Davranışsal Kısıtlar, Yönetsel Kısıtlar, Kapasite Kısıtları, Pazar Kısıtları, Lojistik Kısıtlar ve Malzeme Kısıtları olarak altı kısıttan oluşmaktadır. Ayrıca Literatürde yer alan, Zorunlu Durumlar ve Maliyet Yaklaşımı da bu altı kısıta ilave edilmiştir.
1.8.1. Davranışsal Kısıtlar
Davranış, çevreye ve oluşan çeşitli durumlara karşı, mantıksal bir şekilde yapılmaya çalışılan eylemler ve tepkilerin bir sonucudur. İnsanların yetişme, eğitim, deneyimleri, eğilimleri ve zihinsel durumlarından etkilenir. Ne zaman bir davranış gerçekle çatışma halindeyse ve işletmenin küresel ölçümleri üzerinde negatif bir etkiyle sonuçlanırsa, buna davranışsal kısıt denilebilir (Kartal, 2006: 11).
Belirli bir ortamda karşılaşılan özel durumlara karşı verilen tepkiler davranış olarak ifade edilmektedir. Davranışlar, eğitim, deneyim ve mantıksal anlayışa göre değişme göstermektedir. Davranışın gerçek durum ile ters düşmesi ve bunun işletme performansına olumsuz şekilde yansıması davranışsal kısıt olarak tanımlanır. Davranışsal kısıtların, kısıtlı katkı payı ve kâr üzerindeki etkisini kontrol etmek, diğer kısıtlara göre pek de kolay değildir (Kaygusuz, 2005: 139).
Davranışsal kısıtlar bir dizi farklı sebepten kaynaklanır. Çoğu zaman en önemli neden, büyük olasılıkla işletmenin performans ölçüm sistemiyle yakından ilgilidir. Goldratt bu durumu şu cümlelerle ifade etmektedir:
“Bana beni nasıl ölçeceğini söyle, ben de sana nasıl davranacağımı söyleyeyim”, “Beni mantıksız bir şekilde ölçersen, mantıksız davranışlarımdan şikâyetçi olma”, “Benim ölçütlerimi tam olarak kavrayamadığım yenileri ile değiştirirsen, kimse nasıl davranacağını bilmeyecektir. Ben bile…”.Davranışsal kısıtlar, firmadaki problemlerin ana sebepleri olmayabilirler. Ancak; bu tür kısıtlar varsa, yok edilmeleri oldukça güçtür. Bu nedenle üretim sürecinin iyileştirilmesinde davranışsal kısıtları, temel bir engel olarak nitelendirebiliriz (Utku, 2007: 17).
Değiştirilmesi en zor davranışlardan biri, belki de en zararlısı, kaynakların sürekli meşgul tutulması yaklaşımıdır. Bu durum işçileri her zaman meşgul tutmanın üretkenlik sayılmasından kaynaklanmaktadır. Bu varsayım, tüm kaynaklar yüksek oranlarda kullanılmalıdır, aksi halde zarar ederiz fikrinden doğan kullanım yüzdesi ölçümlerince de desteklenmektedir. Bu kavram aynı sebeplerden olmasa da hem yönetim hem de çalışanlar tarafından kabul görür. Bu davranışın sonucunun bir uzantısı olarak stok miktarları artar, ürün karmaları dengesiz hale gelir, çizelgeler kayar ve malzeme açıkları meydana gelir. Davranışsal kısıtın bir başka örneği ise hazırlık aşamasında, ayrıntılı sonuçlarını değerlendirmeden en çok tasarrufu gerçekleştirme eğilimidir. Hazırlıkları bu şekilde, çıktı, stok ve işlem giderleri üzerindeki ayrıntılı etkisinden soyutlayarak planlamak, kârlılıkta bir azalma ile sonuçlanabilir. Küresel bir bakış açısı ile bu yaklaşım neredeyse akıl dışı gözükür. Kârlılık üzerindeki etkisi çoğu zaman önceden tahmin edilebilir (Kartal, 2006: 12).
1.8.2. Yönetsel Kısıtlar
Üretim sistemlerinin önemli problemlerinden biri olan kısıtların yönetilmesinde izlenecek yöntem ve sıranın belirlenmesinde üretim faktörlerinden malzeme, işgücü, makine, yöntem ayrımından yararlanılabilir. Malzeme kısıt araştırması; hammadde, yarı mamul, mamul ve yardımcı malzemeleri kapsar, Makine kısıt araştırmasına üretime katkıda bulunan tüm makine ve donanımlarla birlikte her türlü araç, kontrol ve ölçüm cihazları da dâhil edilir. İnsan kısıt araştırmasında ise, işletmede insana ilişkin her türlü problemler, iş gören ve yönetici performansları ve aralarındaki ilişkiler göz önüne alınır, Yöntem kısıt araştırması içinde teknik ve örgütsel planlama, düzenleme, maliyet kontrol ve yatırım gibi yönetim sorunları dikkate alınır (Tezcan, 2008: 48).
Yönetim kısıtları, çeşitli kural ve kurallara bağlı ölçülerin toplamıdır. Yazılı veya yazılı olmayan kurallar vardır, yazılı kuralların yaptırım gücü daha fazladır. Kuralların sisteme eklenebilmesi için sayısal olmaları gerekmektedir. Mesela İzmir’den İstanbul’a hareket eden bir tırın 120 km /saat yapabilmesi mümkünken şehirlerarası kara yolda yapabileceği en fazla hız 80 km/saattir. Kamyonun konsolundaki takograf cihazı sayesinde hız ihlali kontrol edilebilir. Başka bir örnekte ise şirketin yönetim kurulu toplantısında her bir sunumun süresi 15 dakika
ile sınırlı olduğunu varsayalım(üst yönetimin verdiği bir karar olsun). Ancak; herhangi bir sunumun bu süreyi aşması durumunda ona herhangi bir yaptırım durumu söz konusu değildir (Atay, 2009: 9).
Yönetim kısıtları, sistemi iki türde etkileyebilir. Bunlar, sistemin uygunluğunu bozabilecek durumlara neden olabilir veya sistemdeki diğer kısıtların etkilerini kapsayabilir (Utku, 2007: 17).
Yönetim, işletmenin fırsatlara uyum göstermesini engelleyici kurallar geliştirebilir. Etkin olmayan yönetim politikaları, işletmenin olası imkânlardan yararlanmasını engelleyebilir. Diğer taraftan, geliştirilen politikalar sadece kısıtların yönetiminde engelleyici olmakla kalmayıp kısıtlı olmayan kaynaklardan etkin bir şekilde faydalanılmasını da engelleyebilir ( Kaygusuz, 2005: 139).
Kötü yönetim politikaları; kaynakların kullanımını, yani büyüme yeteneğini sınırlayarak, kısıtsız kaynakların, düzenli kullanımını önlerler (Kartal, 2006: 12).
1.8.3. Kapasite Kısıtları
Üretim sürecindeki kısıtlar düşünüldüğünde ilk akla gelen kısıt Kapasite Kısıtları’dır. Çünkü; hemen her firmada ürün akışının düzgünlüğünü engelleyebilecek, kapasitesi dar olan değişik kaynaklar bulunmaktadır. Kaynakların sınırlı olması, üretimin de belli sınırlar içerisinde gerçekleştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Eğer bir kaynağa olan talep, kaynağın kapasitesini aşıyorsa, burada bir kapasite kısıtı söz konusu demektir. İşletme etkin olabilmek açısından, bu kısıtları ve sınırlamaları, tam faydaya dönüştürmek durumundadır (Utku, 2007: 16).
Kısıt yaratmayan kaynak, bir kaynağın kapasitesinin, talep edilenden fazla olduğu; Kısıtlı kaynak ise, kaynağın kapasitesinin, talep edilenden az veya talep edilene eşit olduğu anlamına gelmektedir. Kısıtlar Teorisi açısından kısıtlı kaynağın önemi; tüm sistemin çıktı miktarının bu kısıtlı kaynak tarafından belirlenmesidir. Kaynak kısıtı söz konusu olan bir sistemin verimliliği, ancak bu kaynağın kısıt yaratmayan bir kaynak haline getirilmesi ile artırılabilmektedir. Sistem planlanırken öncelikle darboğaz olan ve olmayan kaynaklar dikkatli bir şekilde belirlenmeli ve buna göre bir sistem geliştirilmelidir (Ünal, 2000: 27-28).
Normalde kapasite kısıtı yaşamayan kaynaklar, geçici talep artışları karşısında kapasite kısıtlı kaynak gibi nitelendirilebilir. Bu kısıtların ortadan kaldırılması için
tedbirler alınabilir. Ancak; kısa süreli talep artışlarının ortaya çıkması durumu, işletme için kaynak israfına neden olmaktadır. Bu durumda karşımıza öncelikli olarak; fırsat maliyeti, yarı mamul ve mamul stoku fazlası çıkmaktadır. Belli bir şeyin yapılması başka bir şeyden vazgeçilmesini gerektiriyorsa, vazgeçilen şeyden sağlanabilecek net kazanç, fırsat maliyetini oluşturur (Büyükmirza, 2003: 50).
Kısıtın iyileştirilmesi için harcanan kaynağın başka bir faaliyet için kullanılabilmesi, karşımıza fırsat maliyeti olarak çıkmaktadır. Ayrıca üretim açısından darboğaz yaratmayan kaynakların atıl kalmaması amacıyla kapasite kısıtlı kaynaklarla uyumlu çalıştırılmaması sonucu yarı mamul stoku artarken pazar talebinin kısa dönemli artışına kanılarak artırılan üretim ise mamul stoklarının artmasına neden olmaktadır (Karamaraş, 2002: 57).
1.8.4. Pazar Kısıtları
Dikkate alınması gereken en önemli kısıt pazar tarafından yaratılan kısıttır. Pazar, fiyatı, ürünü, üretim süresini, talep edilen malların ve hizmetlerin kalite ve miktarını kontrol ederek, ihtiyaç duyulan çıktıyı yaratmak için gerekli koşulları oluşturur. Pazar talebi, işletme kaynaklarıyla yapılabilecek miktardan daha az olduğu zaman bir pazar kısıtı oluşur (Kartal, 2006: 13).
Firmanın faaliyetlerini sürdürebilmesi ve hayatta kalabilmesi için öncelikle ürettiği ürün veya hizmete yönelik bir pazar talebinin olması gerekmektedir. Bunun içinde firmanın öncelikle Pazar talebini karşılaması gerekmektedir. Firmalar için pazar kısıtı en temel kısıtlardan birisidir (Büyükyılmaz ve Gürkan, 2009: 182).
İşletmenin kendi içerisindeki işlemlerden kaynaklanmayan tamamen dışsal bir kısıt türüdür. Pazar kısıtları, firmanın ürün üretme kapasitesinin tamamını kullanmak için, yetersiz pazar talebinin olduğu durumlarda ortaya çıkmaktadır. Pazar kısıtlarının pek çok nedeni olmakla beraber ortaya çıkan çoğu kısıt, yönetim politikalarından kaynaklanmaktadır (Atwater ve Gagne, 1997: 7).
1.8.5. Lojistik Kısıtlar
Kısa dönemli hammadde kısıtı ile yakından ilişkili olan Lojistik kısıtlar, üretim için gerekli olan malzemelerin işletmenin üretim sürecine ulaştırılmasını sağlayan konularla ilgilidir. Bu durumda var olan stok ve üretim sorunları daha da belirgin
hale gelmektedir. İşletmeler, hammadde kısıtı, ürün ve malzeme dağıtımı gibi kısıtlarla yakından ilişkili olan lojistik kısıtlarla da çoğu zaman karşı karşıya kalmaktadır (Karamaraş, 2002: 62).
İşletmenin planlama ve kontrol sisteminden kaynaklanan problemler yaşandığı zaman, sistemde bir lojistik kısıtın olduğu söylenebilir. Kapasiteye duyarsız, malzeme ihtiyaç planlama sistemleri, kaynakların düzgün senkronizasyonu açısından problemler yaratabilir. Bu nedenle mevcut stok ve üretim ile ilgili problemleri arttırabilir. Örneğin; her satın alma için üç farklı tedarikçiden, üç farklı alternatif içinden en ucuzunun seçilmesinin gerekli olduğu, hantal bir satın alma süreci çıktının yaratılmasını engelleyebilir (Kartal, 2006: 12).
1.8.6. Malzeme Kısıtları
Dışarıdan temin edilen hammadde kaynağının sınırlandığı durumlarda malzeme kısıtları ortaya çıkmaktadır (Ünal,2000: 27). Malzeme kısıtları, kısa ve uzun dönemli olarak ikiye ayrılmaktadır. Kısa dönemli kısıtlar; tedarikçi ürünü zamanında teslim edemediğinde veya ürün kusurlu çıktığında ortaya çıkmaktadır. Uzun dönemli kısıtlar ise; pazardaki malzeme sıkıntısı sonucunda ortaya çıkmaktadır. Yönetim malzeme kısıtlarını giderebilmek için, yeni tedarikçiler bulmak veya tedarikçilere ödenilen fiyatı arttırmak zorunda kalabilmektedir (Umble ve Srikarth, 1995: 82).
1.8.7. Zorunlu Durumlar
Günümüzde birçok işletme, müşteri tarafından istatistiksel süreç kontrolünü uygulama konusunda zorlanmaktadır. Eğer bu talepler karşılanmazsa, bunlar ciddiye alınmayan tedarikçiler haline geleceklerdir. Zorunlu koşullar, faaliyeti düzenlemek için içten ve dıştan kaynaklı işletmelere, bölümlere ve kişilere konulmuş sınırlar veya talep edilenlerdir. Bunlar zehirli atıkların arıtılması gibi çevreyle ilgili kanuni düzenlemeleri, müşterileri veya dürüstlük gibi ahlaki konuları içerebilir. Yönetim çalışanlara, uyulması gereken zorunlu koşullarla, hissedarlar ise mal alımı ile ilgili olarak işletmelere zorunlu koşullar getirebilirler. Zorunlu koşullardan biri karşılanmadığı zaman genelde ciddi karışıklıklar ortaya çıkar. Eğer istihdamın zorunlu koşullarından biri; dürüstlükse ve bir çalışan hırsızlık yaparken yakalanırsa, büyük olasılıkla bu çalışan işten çıkarılacaktır. Eğer işin getirdiği zorunlu
koşullardan biri; sürekli nakit akışı ise ve bu koşul gerçekleşmiyorsa, işletme büyük ihtimalle iflas edecektir. Zorunlu koşullar kısıtlardan ayrılmalıdır. Zorunlu bir koşul tatmin edilmezse kısıt halini alacaktır. Sadece, bir kere karşılanınca, bu koşuldaki herhangi bir iyileştirme işletmenin kârlılık pozisyonunda bir iyileştirme ile sonuçlanmayacaktır. Buna rağmen zorunlu koşulların sürekli olarak tatmin edilmesi gerekmektedir (Kartal, 2006: 13).
1.8.8. Maliyet Yaklaşımı
Goldratt’a (1990) göre, işletmelerde meydana gelen ve gerçeğe uygun olmayan davranışların çoğu “Maliyet Yaklaşımı’ndan kaynaklanır. Maliyet yaklaşımı küresel amaçlar pahasına, yerel amaçların en iyi bir şekilde iyileştirilmesi eğilimiyle sonuçlanmaktadır. İşletmelerin çoğunda, organizasyonu bölümlere ayırmak ve yerel düzeyde, en iyi biçimde sonuçlanan ölçümler geliştirmek konusunda neredeyse doğal bir eğilim gözlenmektedir. Yerel ölçümlerin kullanımı okullarda yıllardır öğretilmekte, ayrıca iş dünyasınca da desteklenmektedir. Buna rağmen, olumlu küresel bir etkiyle sonuçlanmayan yerel ölçümler haricinde, yerel ölçüm sistemleri geçersiz olarak görülmelidir. Maliyet yaklaşımı çoğu kısıtın çıkış nedeni olan ve belki de işletmeler için en büyük tehlikelerden biridir (Stein, 1997: 306).
1.9. Kısıtlar Teorisi’nin Beş Aşamalı Odaklanma Süreci
Beş aşamalı odaklanma süreci, karar vericilerin kapsamlı bir süreç planı yapmalarına imkân vererek, dikkatlerin en iyi etkiyi yaratan kaynaklara çevrilmesini sağlar. Karar vericiler, bu beş odaklanma aşamasını benimsedikleri takdirde yönetimin bazı temel prensiplerine meydan okuyabilirler (Atay, 2009: 22).
Goldratt, amacı sistemin performansını bir bütün olarak iyileştirmek olan Kısıtlar Teorisi’ni, beş aşamada açıklamıştır. Beş aşamalı bu sürecin amacı, sistemin kısıtlarını ortaya çıkarmak ve yönetmek suretiyle sürekli olarak iyileştirilmesini sağlamaktır (Üreten, 1998: 522).
Kısıtların yönetilmesi ve ortadan kaldırılması için, Kısıtlar Teorisi beş aşamalı bir gelişme süreci izler. İşletmeler bu beş aşamalı süreci takip ederek satışlarını ve kârlılıklarını arttırabilirler (Ferdiş, 2010: 28).
Kısıtlar Teorisi, her sistemin en az bir kısıta sahip olduğu düşüncesinden hareket eder. Dolayısıyla bir kısıtın belirlenip ortadan kaldırılması sonucu yeni bir kısıt oluşmakta ve döngü şeklinde devam etmektedir ( Küçüksavaş vd.,2005: 435).
Beş aşamalı kısıt yönetim süreci aşamaları aşağıda Şekil-1.2’de gösterilmiştir.
Şekil-1.2. Sürekli Gelişim Modeli
Kaynak: Rahman, Shams-ur’dan (1998), Aktaran: Büyükyılmaz ve Gürkan, 2009: 187.
Yukarıda Şekil-1.2’de gösterilen, sürekli gelişim modeli ve beş aşamalı odaklanma süreciyle ilgili açıklamalar aşağıda verilmiştir.
Birinci Aşama: Sistem Kısıtlarının Tanımlanması
Birinci aşama; bir zincirin en zayıf halkasında olduğu gibi, sistem içinde yer alan ve performansı kısıtlayan elemanın belirlenmesi aşamasıdır. Sistemde ne tür kısıtların olduğu bilinmesine rağmen, bir sistem yüksek bir performans gösteremeyebilir, bu nedenle kısıtlar tespit edilerek uygun kontrol mekanizmaları tasarlanmalıdır. Kısıtlar bir makine olabileceği gibi pazarın kendisi, izlenen yönetim politikası veya benzeri de olabilir (Filiz, 2008: 184).
Yöneticiler, sistemin herhangi bir yerinde bir kısıtın bulunduğunu, nasıl tespit edecekler ve bunu nasıl tanımlayacaklardır. Sistemin bir elemanından başka bir elemanına, kendini aktarabilen kısıt veya kısıtların olduğu her zaman görülmeyebilir. Bu durum çoğu zaman, sistemin planlanmasından veya yönetimsel politikalardan ortaya çıkmış olabilir.
