TOPHANE-İ AMİRE’DEN İMALAT-I HARBİYE’YE OSMANLI DEVLETİ’NDE
HARP SANAYİİ (1861-1923) Ersoy ZENGİN
Doktora Tezi Tarih Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Cemil KUTLU
2015 Her Hakkı Saklıdır
TARİH ANABİLİM DALI
Ersoy ZENGİN
TOPHANE-İ AMİRE’DEN İMALAT-I HARBİYE’YE OSMANLI
DEVLETİ’NDE HARP SANAYİİ (1861-1923)
DOKTORA TEZİ
TEZ YÖNETİCİSİ Yrd. Doç. Dr. Cemil KUTLU
İÇİNDEKİLER ÖZET...XI ABSTRACT ... XII KISALTMALAR DİZİNİ ... XIII TABLOLAR DİZİNİ ... XVI GRAFİKLER DİZİNİ ... XIX FOTOĞRAFLAR DİZİNİ ... XXI ÖNSÖZ ... XXII GİRİŞ ... 1
I. ARAŞTIRMANIN MAHİYETİ VE KAYNAKLARI ... 1
II. 1861’E KADAR TOPHANE-İ AMİRE FABRİKALARI ... 6
BİRİNCİ BÖLÜM FABRİKALARIN GENİŞLETİLMESİ VE YAPILAN ÜRETİM 1.1. SULTAN ABDÜLAZİZ DÖNEMİ ... 16
1.1.1. Rus İmparatorluğu Tehdidi ... 24
1.1.2. 1876 yılı Tophane Fabrikaları İmalatı ... 25
1.2. SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ ... 31
1.2.1. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Tophane-i Amire Fabrikaları ... 31
1.2.2. Mitralyöz Fabrikası Kurma Girişimi ... 47
1.2.3. Martini-Henry Tüfeklerinin Mauser ve Hotchkiss Sistemine Çevrilmesi İçin Yapılan Çalışmalar ... 48
1.2.4. Patent Kanunu ve Silah Üretimiyle İlişkisi ... 52
1.2.5. Tophane Fabrikalarında Suni Kol ve Ayak İmalatı ... 54
1.2.6. 1880-1900 Yılları Arasında Tophane-i Amire Fabrikaları ... 55
1.2.6.1. Top Fabrikası ... 56
1.2.6.2. Tüfekhane-i Amire ... 58
1.2.6.2.1. Tüfekhane-i Amire’nin Yeniden İmalata Başlaması... 60
1.2.6.2.2. Mauser Tüfek Fabrikası Kurma Girişimi ... 62
1.2.6.3. Marangozhane ... 64
1.2.6.5. Tophane-i Amire Matbaası ve Vinçler ... 65
1.2.6.6. Zeytinburnu Fabrikaları ... 66
1.2.6.6.1. Martini-Henry Fişek Fabrikasının Kurulması ... 68
1.2.6.6.2. 1881 Yılı Yunan Savaşı’nın Baş Göstermesi ve Zeytinburnu Fişek Fabrikasının İmalat Kuvveti ... 70
1.2.6.6.3. Silah Üretiminde Tophane ve Bahriye Nezareti Arasındaki Mücadele ... 73
1.2.6.6.4. Üretilmiş Olan Top ve Mühimmatın Tecrübeleri ... 75
1.2.6.7. İstanbul, Azatlu ve Bağdat Baruthanesiyle Dumansız Barut Fabrikaları .. 77
1.2.6.7.1. Baruthane-i Amire Poligonunun Kurulması ... 79
1.2.6.7.2. Numune Dumansız Barut Fabrikasının Kurulması ... 81
1.2.6.7.3. Dumansız Barut/ Beyaz Barut Fabrikası Kurma Çalışmaları ... 85
1.2.6.8. Kırkağaç (Karaağaç) Fişekhanesi ... 87
1.2.6.9. Kırkağaç Mamul Ambarı, Maçka Silahhanesi, Harbiye Ambarı, Gülhane Cephanelikleri, Kâğıthane ve Çoban Çeşme Poligonları ve Ordu Tamirhaneleri .. 88
1.2.6.10.Tophane-i Amire’ye Bağlı Bulunan Kaleler ve Eski Silahlar ... 93
1.2.6.11. Girit’in Boşaltılması ve Fabrika Edevatının Taşınması ... 94
1.2.6.12. Yıldız Silah Fabrikasının Kuruluşu ... 95
1.2.7. XX. Yüzyılın Başlarında Tophane Fabrikalarında İmalat ... 97
1.2.7.1. Tüfek Fabrikası ... 97
1.2.7.2. Top Fabrikası ... 97
1.2.7.2.1. 1903 Yılı İmalatı ve Tecrübeleri ... 99
1.2.7.3. Marangozhane Fabrikası ... 102
1.2.7.4. Tapa Fabrikası ... 103
1.2.7.5. Dumansız Barut Fabrikası ... 104
1.2.7.6. Barut Fabrikası ... 111
1.2.7.7. Zeytinburnu Fabrikası ... 111
1.2.7.7.1. Yerli Bakırdan Mauser Fişeği İmalatı ... 113
1.2.7.7.2. Mauser Fişek Fabrikası, Dumansız Barut Fabrikası Kurma Çalışmaları ve Yabancı Firmaların Rekabeti ... 115
1.2.8. Tophane Fabrikaları ve Tüfekçi Esnafı ... 119
1.3.1. Martini Tüfeklerinin Mauser Tüfeği Çapına Tahvili ve Fişek Üretimi ... 124
1.3.2. Tüfek Fabrikasında Hırsızlık Hadisesi ... 129
1.3.3. Birinci Dünya Savaşı Yıllarında İmalat ... 130
1.3.3.1 Zeytinburnu Fabrikalar Grubunda İmalat ... 131
1.3.3.2. Karaağaç Fabrikasında Tapa ve Hartuç İmalatı ... 132
1.3.3.3. 1916-1917 yıllarında Fabrikalarda Yapılan Günlük İmalat ... 133
1.3.4. Topçu Mühimmatı Sıkıntısı ... 135
1.3.5. Sivil İmalathaneler (Karloti, İstinye, Şişli, Galata, Kalafatyeri ve Perşembe Pazarı Dökümhaneleri) ... 138
1.3.6. Yeni İmalathanelerin Açılması ve Güvenlik Tedbirleri ... 140
1.3.7. Taşra Tamirhaneleri ... 140
1.3.7.1. Sivas Vilayetinde İmalathane Açma Girişimi ... 141
1.4. MÜTAREKE VE MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ’NDE İMALAT-I HARBİYE FABRİKALARI ... 141
1.4.1. İstanbul’da İmalat-ı Harbiye Fabrikaları ... 142
1.4.1.1. Fabrikaların Ticari Şekle Dönüşmesi ... 142
1.4.1.2. Sevr Anlaşması ve İmalat-ı Harbiye ... 143
1.4.1.3. Fabrikaların Ticari Olarak İşletilmesi Hakkında Necmeddin Bey’in Tutmuş Olduğu Rapor ... 145
1.4.1.3.1. Tophane Fabrikaları İle Zeytinburnu Fabrikaları ... 146
1.4.1.3.2. Bakırköy Barut Fabrikaları ... 148
1.4.1.3.3. Karaağaç Tapa Fabrikası ... 148
1.4.1.3.4. Ayazma Linyit Kömürü Ocakları ... 148
1.4.1.3.5. Hendek ve Bayramiç Hızar Fabrikalarıyla Kayseri ve Konya Güherçile Fabrikaları ... 149
1.4.1.4. 1919 Yılı Türk Ocağı Sanayi Sergisi ve İmalat-ı Harbiye Fabrikaları .... 151
1.4.1.5. İtilaf Devletlerinin İmalat-ı Harbiye Fabrikalarını İşgal Etmeleri ... 153
1.4.1.6. Fabrikalar Müdüriyet-i Umumiyesinin Teşkili ... 154
1.5.1.7. İmalat-ı Harbiye Fabrikalarının Ticari Üretime Başlaması ... 155
1.4.2. Anadolu’da İmalat-ı Harbiye ... 157
1.4.2.1. Kurtuluş Savaşı’nda Silah ve Cephane Temininde İmalat-ı Harbiyeliler 157 1.4.2.2. İstanbul Depolarından Kaçırılan Malzeme ... 159
1.4.2.3. İmalat-ı Harbiye Grubu ... 160
1.4.2.4. İstanbul’dan Anadolu’ya Geçirilen Fabrika Malzemesi ve İnebolu ... 161
1.4.2.5. Ganimet Olarak Ele Geçirilen Silah ve Mühimmat ... 163
1.4.2.6. Satın Alma Yoluyla Temin Edilen Silah ve Mühimmat ... 163
1.4.2.7. Yardım-Hediye Olarak Verilen ... 165
1.4.2.8. Halkın Elinde Bulunan Silahlardan Yararlanma ... 166
1.4.2.9. Anadolu’da Harp Sanayi Tesislerinin Oluşturulması ... 167
1.4.2.10. Eskişehir Silah Tamirhanesi ... 170
1.4.2.11. Ankara Tamirhaneleri ... 174
1.4.2.12. Keskin Fişek Fabrikası ... 178
1.4.2.13. Konya ve Kayseri İmalathaneleri ... 179
1.4.2.14. Erzurum Silah Tamirhanesi ... 180
1.4.2.15. 1920 Yılında Fabrikaların Yaptığı İmalat ve Tamirat ... 182
1.4.2.16. Ümera ve Zabitanın Yevmiyelerinin Arttırılması ... 183
1.4.2.17. İstanbul’dan Anadolu’ya Mühimmat Nakliyesinde Çalışanların Taltifi ... 185
1.4.2.18. İstanbul Fabrikalarının Askeri Fabrikalar Müdüriyet-i Umumiyesine Bağlanması ... 186
İKİNCİ BÖLÜM HAMMADE TEMİNİ, BÜTÇELER VE SİLAH TİCARETİ 2.1. HAMMADDE TEMİNİ VE TAŞRA FABRİKALARI ... 190
2.1.1. Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Taşra Fabrikaları ve Hammadde Temini ... 190
2.1.1.1. Barut Yapımı İçin Güherçile, Kükürt ve Odun Kömürü Temini ... 192
2.1.1.2. Kundak, Araba ve Sandık Yapımı İçin Kerestenin Temini ... 196
2.1.1.3. Enerji İçin Kömür Temini ... 199
2.1.1.4. Demir Temini ... 200
2.1.1.5. Bakır ve Kurşunun Temini ... 201
2.1.1.6. İşlenmiş Madde ve Hammaddenin Muhafazası ... 207
2.1.1.7. İhale Yöntemiyle Hammadde, Alet ve Edevatın Temini ... 207
2.1.2.1. Enerji ve Hammadde İhtiyacını Karşılamada El Koyma Yöntemi ve
Tekâlif-i Harbiye Komisyonlarının Rolü ... 210
2.1.2.2. Vilayetlerden Hammadde Temini ... 211
2.1.2.2.1. Bakır Temini ... 211
2.1.2.2.2. İngiliz Tokastil Kömürü İhtiyacı ... 212
2.1.2.2.3. Demir Temini ... 212
2.1.2.2.4. Kükürt Temini ... 212
2.1.2.2.5. Pamuk Temini ... 213
2.1.2.2.6. Cerium Madeni İhracının Yasaklanması ... 213
2.1.2.2.7. Konya Güherçile Esnafının Fiyat Arttırma Teklifi ... 213
2.1.2.2.8. Ayazma Kömür Ocağı İçin Belgrad Ormanlarının Kullanılması ... 213
2.1.2.2.9. Hendek Hızar Fabrikasından İstanbul’a Kereste Nakli ... 214
2.1.2.3. Müttefik Devletlerle Yapılan Hammadde İthalat ve İhracatı ... 215
2.2. AVRUPA VE AMERİKA’DAN YAPILAN SİLAH İTHALATI ... 217
2.2.1. Osmanlı Devleti’nin İngiliz Silah Şirketleriyle İlişkisi ... 219
2.2.2. Osmanlı Devleti’nin Fransız Silah Şirketleriyle İlişkisi ... 221
2.2.3. Osmanlı Devleti’nin Amerika Silah Şirketleriyle İlişkisi ... 223
2.2.4. Osmanlı Devleti’nin Alman Silah Şirketleriyle İlişkisi ... 223
2.2.4.1. Osmanlı Ordusunda Görev Yapan Alman Askeri Heyetinin Silah Ticaretindeki Rolü ... 228
2.2.5. Hafif Silah ve Mühimmatı Ticareti (1860-1883) ... 231
2.2.5.1. Avrupa ve Amerika’da Silah Teknolojisindeki Değişim ... 231
2.2.5.2. Snider, Springfield Tüfekleri ... 234
2.2.5.3. Amerika’dan Martini-Henry ve Winchester Tüfeklerinin İthal Edilmesi ... 235
2.2.5.4. Martini Henry Tüfeklerinin Geliştirilmesi ... 236
2.2.5.5. Fişek İthali ... 240
2.2.5.6 Mauser Silah ve Mühimmatının İthal Edilmesi (1883-1918) ... 245
2.2.5.7. Mauser ve Mannlicher Firmaları Rekabeti ... 248
2.2.5.8. Mauser Fişeklerinde Yaşanan Problemler ... 250
2.2.5.9. Silah Alımlarında Yapılan Yolsuzluklar ... 252
2.2.5.11. Sultan II. Abdülhamid ve Silahları Modernleştirme Programı ... 254
2.2.6. Ağır Silah Ticareti ... 256
2.2.7. XIX. Yüzyıl’ın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nin Mali Durumuna Bakış ve Silah İmal ve İthalatının Finansmanı ... 260
2.3. TOPHANE-İ AMİRE BÜTÇELERİ ... 269
2.3.1. 1863 Yılı Tophane-i Amire Fabrikaları Bütçesi ... 271
2.3.1.1. Fabrikalarda Görev Yapan Memurlar ve Ayrılan Tahsisat ... 271
2.3.1.2. Kırtasiye, Mobilya ve Çeşitli Masraflar ... 273
2.3.1.3. Top, Kundak ve Araba Masrafı ... 274
2.3.1.4. Saraçhane Masrafı ... 275
2.3.1.5. Demirbaş Top Edevatıyla Mühimmat Masrafı ... 276
2.3.1.6. Mühimmat Yerleştirmeye Mahsus Eşya Masrafı, Navlun-i Sefain ve Memur Harcırahı ... 276
2.3.1.7. Tophane Fişekhanesi Masrafı ... 276
2.3.1.8. Samakocuk ve Pravişte Dökümhaneleri Masrafı ... 277
2.3.1.8.1. Samakocuk ve Pravişte Dökümhaneleri Masrafı ... 277
2.3.1.8.2. Döküm, Nakliye ve Diğer Masraflar ... 278
2.3.1.9. Tüfekhane Masrafı ... 278 2.3.1.10. Kılıçhane Masrafı ... 278 2.3.1.11. Kapsül Masrafı ... 279 2.3.1.12. Baruthaneler Masrafı ... 279 2.3.1.13. Harbiye Fişekhanesi ... 280 2.3.1.14. Bakır Masrafı ... 281
2.3.1.15. Kazma, Kesme ve Yakma Edevatı Masrafı ... 281
2.3.1.16. Çadır Masrafı ... 281
2.3.1.17. Bağdat Tophanesi Masrafı ... 282
2.3.1.18. Sanayi Alayı Masrafı ... 283
2.3.2. II. Meşrutiyet Yıllarında İmalat-ı Harbiye Müdüriyeti Bütçeleri ... 284
2.3.2.1. Merkezi İdare Memurları Maaşı ... 287
2.3.2.2. Merkez Memurları Levazımı ... 287
2.3.2.3 Barut Memurları Maaşı ... 288
2.3.2.5. Zeytinburnu Hastanesi ... 289
2.3.2.6. Gazhane Çalışanları ... 289
2.3.2.7. Fabrikalar Maaşı ... 291
2.3.2.8. Daimi Masraflar ... 293
2.3.2.9. Çeşitli Masraflar ... 293
2.3.2.10. Değişim Gösteren Masraflar ... 295
2.3.3. Birinci Dünya Savaşı Yıllarında İmalat-ı Harbiye Bütçesi ... 297
2.3.4. Milli Mücadele Yıllarında İmalat-ı Harbiye Bütçesi ... 301
2.3.5. Tophane-i Amire (İmalat-ı Harbiye Müdüriyeti) Varidatı ... 303
2.3.5.1. Revolver Fişek Satışı ... 305
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TOPHANE-İ AMİRE FABRİKALARI ÇALIŞANLARI 3.1. İDARİ ORGANİZASYON VE PERSONEL HUKUKU ... 306
3.1.1. Sözleşmeli Memur ve İşçiler ... 308
3.1.2. Memurlar ... 313
3.1.2.1. Mülki Memurlar ... 314
3.1.2.2. Askeri Memurlar (Uzman Subaylar) ... 314
3.1.2.2.1. Mühendishane-i Berri Hümâyûn (Topçu ve Mühendis Mektebi Hümâyûnu) ... 318
3.1.2.2.2. İmalat Meclisi... 319
3.1.2.2.3. Tecrübe ve Muayene Dairesi ... 321
3.1.2.2.4. 1914 Yılı İmalat-ı Harbiye Müdüriyeti Teşkilatı ve Vazife Düzenlemesi ... 321
3.1.2.2.4.1. Fen Şubesi ... 323
3.1.2.2.4.2. İmalat Şubesi ... 324
3.1.2.2.4.3. Muhasebe Şubesi ... 325
3.1.2.2.4.4. Şubeler ve Kısımların Günlük Görevleri ... 326
3.1.2.2.5. İmalat-ı Harbiye Kadrosundaki Subayların İstihdamı (1914) ... 327
3.1.2.2.5.1. Terfi ve Taltif ... 327
3.1.2.2.5.2. İstihdam Edilecek Personelde Aranan Şartlar ... 328
3.1.3.1. İşçilerin Tabi Oldukları Kanunlar ... 330
3.1.3.1.1. Kayıt-Kabul İşlemleri... 330
3.1.3.1.2. Amelenin Görevlendirilmesi ve İstihdamı ... 333
3.1.3.1.3. Ücret ... 336
3.1.3.1.4. Kaza, Yaralanma ve Hastalanma ... 337
3.1.3.1.5. Fabrikalarda İmalatın Durması Durumunda Amelenin Hukuku ... 338
3.1.3.1.6. Emeklilik ... 338
3.1.3.1.7. Terfi ... 339
3.1.3.1.8. Mükâfat ... 340
3.1.3.1.9. Disiplin ve Cezalandırma ... 341
3.1.3.1.10. Fabrikaların Korunması ve Önlemler... 345
3.1.3.2. İmalat-ı Harbiye Fabrikaları Müstahdeminin Temin-i İstikbal Sandığı Talimatnamesi ... 346
3.1.3.3. Ermeni Olayları ve Tophane Çalışanları ... 352
3.1.4. Sanayi Alayları (Mesleki Eğitim) ... 354
3.1.4.1. Zeytinburnu Sanat Mektebi ... 354
3.1.4.2. Tophane-i Amire Fabrikalarının Sivil Sanayi Mekteplerinin Kuruluş ve Gelişimindeki Rolü ... 354
3.1.4.3. İmalat Alayları ... 356
3.1.4.4. İdadi Sanayi Bölükleri ... 359
3.1.4.5. Sanayi Alayları ... 360
3.1.4.5.1.Muhacir Çocuklarının Sanayi Mektebi’ne Kaydı ... 361
3.1.4.5.2. 1885 yılı Tophane-i Amire İdadiye Taburlarının Düzenlenmesi ... 363
3.1.4.5.2.1. Taburların Tertibat ve Teşkilatı ... 365
3.1.4.5.2.2. İdadiye Taburlarına Kabul Şartları ... 367
3.1.4.5.2.3. İstihdam Süresi ... 368
3.1.4.5.2.4. Eğitim Müfredatı ... 369
3.1.4.5.2.5. İşbaşı ve Yevmiye ... 371
3.1.4.5.2.6. Yevmiye Cetveli ... 371
3.1.4.5.2.7. Sanayi Alaylarının İaşesi ... 372
3.1.4.5.2.8. İmtihan Usulü ... 373
3.1.4.5.2.10. Emeklilik ve İhraç ... 375
3.1.4.5.2.11. Sanayi Alaylarında Disiplin ... 376
3.1.4.5.3. 31 Mart Olayı ve Tophane Sanayi Alayları ... 377
3.1.4.5.4. 1909 Düzenlemesi; Tophane Sanayi Alaylarının İmalat-ı Harbiye Mektebine Dönüştürülmesi ... 380
3.1.4.5.5. 1914 Düzenlemesi; İmalat-ı Harbiye Mektebinin Nazari Usta Mektebine Dönüşmesi ... 384
3.1.4.5.6. 1921 ve 1922 Düzenlemesi; Nazari Usta Mektebi’nden Askeri Sanayi Mektebi’ne ... 387
3.1.4.5.7. Erzurum Silah Tamirhanesi Çırak Mektebi (1920-1923) ... 388
3.1.4.5.8. Sanayi Alayları İçin Hazırlanan Kitaplar ... 389
3.1.5. Kadın, Asker ve Sivil İmalathane Çalışanlarından Faydalanılması ... 391
3.1.5.1.Kadın Çalışanlar ... 392
3.1.5.2. Asker Emeği; Harbiye Dairesi Müessesat Efradı ... 392
3.1.5.3. Gayrimüslim İşçi Emeği; Sivil İmalathane Çalışanları ... 394
3.1.6. Yurtdışı Eğitimi ... 395
3.1.6.1. Almanya Fabrikalarında Eğitim ... 398
3.1.6.2. Avrupa Fabrikalarına Kısa Süreli Eğitim ve İnceleme Gezileri ... 399
3.1.6.3. Almanya’ya Eğitime Gönderilen Mühendis, Talebe, Memur, Usta ve İşçiler için Murahhaslık (Delege) Oluşturulması ... 401
3.1.6.4. Zabit ve Mühendis Yetiştirmek için Avrupa’ya Talebe Gönderilmesi .... 403
3.2. TÜRKİYE İŞÇİ HAREKETLERİ TARİHİNDE TOPHANE İŞÇİLERİ ... 405
3.2.1. Sultan Abdülaziz Dönemi ... 408
3.2.2. Sultan II. Abdülhamid Dönemi ... 408
3.2.2.1. Hafiye Örgütü ve Tophane Ameleleri ... 412
3.2.2.2. Türkiye’nin İlk İşçi Örgütü; Osmanlı Amele Cemiyeti ... 413
3.2.3. II. Meşrutiyet Dönemi ... 416
3.2.3.1. Tophane Amele Cemiyeti’nden Osmanlı Sanatkârân Cemiyeti’ne ... 417
3.2.3.2. 31 Mart Soruşturması ve Ragıp Tevfik Liderliğindeki Sosyalist Hareketin Tasfiyesi ... 419
3.2.3.3. Osmanlı Sosyalist Fırkası ve İmalat-ı Harbiye İşçileri ... 422
3.2.3.5. İşgücünü Oluşturan Sınıfların Grevlerdeki Yeri ... 428
3.2.4. Mütareke Döneminde İstanbul’da İmalat-ı Harbiye İşçileri ... 429
3.2.4.1. Türkiye Sosyalist Fırkası ve İmalat-ı Harbiye İşçileri ... 430
3.2.4.2.Osmanlı Mesai Fırkası ve İmalat-ı Harbiye İşçileri ... 432
3.2.4.3. Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası ... 435
3.2.4.3.1. 24 Ekim 1919 Tarihli Ferah Tiyatrosunda Düzenlenen Amele Toplantısı ... 436
3.2.4.4. İşçi Dernekleri ... 442
3.2.5. Kurtuluş Savaşı Yıllarında Anadolu’da Sol’un Gelişimi ve İmalatı Harbiye İşçileri ... 443
3.2.5.1. Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası ve İmalat-ı Harbiye İşçileri ... 444
3.2.5.2. T.K.P. Üyesi Aziz’in (Hüsamettin Özdoğu) İmalat-ı Harbiye Fabrikaları Hakkında Tuttuğu Rapor ... 451
SONUÇ ... 457 KAYNAKÇA ... 461 EKLER LİSTESİ ... 490 EK 1. VESİKALAR ... 490 EK 2. HARİTALAR ... 493 EK 3. FOTOĞRAFLAR ... 494 EK 4. ŞEKİLLER ... 508 ÖZGEÇMİŞ ... 514
ÖZET DOKTORA TEZİ
TOPHANE-İ AMİRE’DEN İMALAT-I HARBİYE’YE OSMANLI DEVLETİ’NDE HARP SANAYİİ (1861-1923)
Ersoy ZENGİN
Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Cemil KUTLU 2015, 514 sayfa
Jüri: Yrd. Doç. Dr. Cemil KUTLU Prof. Dr. Selami KILIÇ Prof. Dr. Selçuk URAL
Prof. Dr. Murat KÜÇÜKUĞURLU Yrd. Doç. Dr. Yavuz ÖZDEMİR
XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren silah teknolojilerinde baş döndürücü bir gelişme yaşanmıştır. Yeni icat edilmiş silahlarla ordularını güçlendiren devletler yeni siyasi hedeflerin peşinde koşarak başka devletlerle savaşmışlardır. Yapılan her savaş yeni bir teknolojinin kapısını açan başlıca unsur olmuştur. Devletler varlıklarını koruyabilmek amacıyla ordularını üstün silahlarla donatmak için gayret göstermişlerdir. Osmanlı Devleti ordusunu modern silahlarla donatmak için Avrupa ve Amerika’dan yüz binlerce silah ithal etmiş ve ithal ettiği bu silahları Tophane-i Amire Fabrikalarında üretmeye çalışmıştır. Tophane-i Amire Fabrikalarında yapılan üretimle silah temininde yabancı ülkelere bağımlılık azaldığı gibi silah ithalatına yapılan harcamalar en alt seviyede tutulmuştur. Osmanlı Devleti’nde Avrupa devletlerindeki gibi bir sanayileşme hareketi görülmediğinden Tophane-i Amireye bağlı silah fabrikalarının kuruluş ve işletilmelerinde çeşitli sıkıntılarla karşılaşılmıştır. Nitelikli işgücü ve finansal kaynak bulma karşılaşılan başlıca sorunlardır. XIX. ve XX. yüzyılda birçok savaşa giren Osmanlı ordusunun silah ve mühimmatının temin edilmesi noktasında Tophane-i Amire Fabrikalarının faaliyetleri ön plana çıkmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Harp Sanayii, Silah Fabrikaları, Tophane-i Amire,
İmalat-ı Harbiye, Askeri Fabrikalar, Devlet Fabrikaları, Zeytinburnu Fabrikaları, Baruthane, Osmanlı İşçileri.
ABSTRACT PHD DISSERTATION
FROM TOPHANE-İ AMİRE TO İMALAT-I HARBİYE, WAR INDUSTRY IN OTTOMAN EMPIRE (1861-1923)
Ersoy ZENGİN
Advisor: Assist. Prof. Cemil KUTLU 2015, 514 pages
Jury: Assist. Prof. Cemil KUTLU (Advisor) Prof. Dr. Selami KILIÇ
Prof. Dr. Selçuk URAL
Prof. Dr. Murat KÜÇÜKUĞURLU Assist. Prof. Yavuz ÖZDEMİR
There has been a stunning improvement in arms technology since the second half of the 19th century. States which strengthened their armies with newly-invented arms started wars against other states pursuing new political targets. Every new war became the primary reason for a new technology. States showed remarkable efforts with the purpose of preserving their presence in order to equip their armies with modern weapons. Ottoman Empire imported hundreds of thousands of weapons from Europe and America in order to equip its army with modern weapons and tried to manufacture those imported weapons in the factories of Tophane-i Amire. Thanks to the manufacture carried out in Tophane-i Amire Factories, dependency of arms equipment on foreign countries decreased and expenditures for arms importation were maintained at the lowest level. As there has not been a movement of industrialization in Ottoman Empire like that of in the European countries, various difficulties have been experienced in the foundation and operation of the factories affiliated to Tophane-i Amire. Major difficulties are qualified labour force and finding financial resource. The facilities of Tophane-i Amire Factories have come to the forefront in terms of providing Ottoman Empire, which went to many wars in the 19th and 20th centuries, with weapons and ammunition.
Key Words: Ottoman War Industry, Armoury, Tophane-i Amire, İmalat-ı
Harbiye, Military Factories, State Factories, Zeytinburnu Factories, Gunpowder Factory, Ottoman Workers.
KISALTMALAR DİZİNİ
A.MKT : Sadaret Mektubî Kalemi
A.MKT.MHM : Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi Belgeleri
ATASE : Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı
Arşivi
BCA : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
BDH : Birinci Dünya Harbi Kataloğu: İstiklal Harbi Kataloğu BEO : Bab-ı Âli Evrak Odası Belgeleri
Bkz. : Bakınız
BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi C.AS : Cevdet Askeriye Belgeleri
Çev. : Çeviren
Der. : Derleyen
DH. EUM.LVZ :Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Levazım Kalemi.
DH.EUM.3Şb. : Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Üçüncü Şube
DH.EUM.EMN : Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Emniyet Kalemi
DH.EUM.MT : Dahiliye Nezareti Muhaberât ve Tensîkât Müdüriyeti
DH.EUM.SSM : Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Seyrüsefer Kalemi
DH.İ.UM : Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye
DH.MKT : Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi
DH.MTV : Dahiliye Nezareti Mütenevvia Kısmı Belgeleri
DH.MUİ : Dahiliye Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi
Belgeleri
DH.SN. : Dahiliye Nezareti Sicill-i Nüfus İdâre-i Umumiyesi
Tahrirat Kalemi Belgeleri
DH.ŞFR : Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi Belgeleri
DH.UMVM : Dahiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye-i Vilayât
Müdüriyeti Belgeleri
DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi
Düz : Düzenleyen
E.T. : Erişim Tarihi
Ed. : Editör
F. : Fasıl
HAT : Hatt-ı Hümâyûn
Hazırlayan : Haz.
HR.TO : Hariciye Nezareti Tercüme Odası
HR. SYS : Hariciye Nezareti Siyasi
İ.DH : İrade Dâhiliye
İ.DUİT : İrade Dosya Usulü
İ.HB : İrade Harbiye
İ.MMS : İrade Meclis-i Mahsus
İ.TAL : İrade Taltifat
İ.TPH : İrade Tophane-i Amire
M. : Madde
MAZC : Meclis-i Ayan Zabıt Cerideleri
MF.MKT : Maarif Nezareti Mektubi Kalemi
MKE : Makine Kimya Endüstrisi
MMZC : Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri
MV : Meclis-i Vükela
MVL : Meclis-i Vala
ORH : Osmanlı-Rus Harbi Kataloğu
OSK : Osmanlı-Sırp, Karadağ Harbi Kataloğu
OTAM : Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve
Uygulama Merkezi
OYH : Osmanlı Yunan Harbi Kataloğu
ŞD : Şura-yı Devlet
TBMMA : Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi
TBMMGCZ : Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları
TMMOAB : Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği
TBMMZC : Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri
T.y. : Tarih yok
Y. A.RES : Yıldız Sadaret Resmi Maruzat
Y.A.HUS : Yıldız Sadaret Maruzat Hususi
Y.E.E : Yıldız Esas Evrakı
Y.MTV : Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı
Y.PRK.ASK : Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat
Y.PRK.AZJ : Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal
Y.PRK.BŞK : Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı
Y.PRK.KOM : Yıldız Perakende Evrakı Komisyonlar Maruzatı
Y.PRK.MYD : Yıldız Perakende Evrakı Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye
Erkan-ı Harbiyesi
Y.PRK.UM : Yıldız Perakende Evrakı Umumi
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1.1. 13 Mart 1872-31 Mayıs 1872 Tarihleri Arasında Yapılan Üretim. ... 20
Tablo 1.2. 1872 Yılında Fabrikalar Modernizasyonu İçin Yapılan Harcama. ... 22
Tablo 1.3. 1864-1883 Yılları Arasında Hafif Silahlar İthalat ve İmalatı. ... 33
Tablo 1.4. 1864-1883 Yılları Arasında Ağır Silahlar İthalat ve İmalatı. ... 34
Tablo 1.5. 1877-1883 Yılları Arasında Ağır Silah Mühimmatı İthalat ve İmalatı. ... 35
Tablo 1.6. Top Fabrikasının Günlük İmalatı (1885, 1891, 1895,1899). ... 58
Tablo 1.7. Tüfekhane-i Amirenin Günlük İmalatı (1885, 1891, 1895,1899). ... 63
Tablo 1.8. Marangozhanenin Günlük İmalatı (1891, 1899). ... 64
Tablo 1.9. Amerika’dan İthal Edilen Fişekle Tophane Fabrikalarında Üretilen Fişeğin Maliyet Muhasebesi (1881 Yılı). ... 72
Tablo 1.10. Zeytinburnu Fabrika-yı Hümâyûnunda Günlük İmalat (1881, 1885, 1891, 1895, 1899)... 76
Tablo 1.11. Numune Dumansız Barut Fabrikası İçin Gerekli Olan Makine ve Aletler. 84 Tablo 1.12. Barut Fabrilarının Günlük İmalatı (1881, 1885, 1891, 1895). ... 86
Tablo 1.13. Kırkağaç Fişekhanesinin Günlük İmalatı (1881,1885, 1891, 1895). ... 87
Tablo 1.14. 1894 Yılında Tophane-i Amire Ambarlarında Bulunan Ağır Silahlar... 88
Tablo 1.15. 1894 Yılında Tophane-i Amire Ambarlarında Bulunan Ağır Silah Mühimmatı. ... 89
Tablo 1.16. Osmanlı Ordusunda Kullanılan Tüfeklerin Çapları ve Yaklaşık Adedleri. 90 Tablo 1.17. Tophane-i Amire Ambarlarında Bulunan Hafif Silahların Cins ve Miktarı ... 90
Tablo 1.18. Tophane-i Amire Ambarlarında Stoklanmış Barutun Cins ve Miktarı. ... 92
Tablo 1.19. Tophane-i Amireye Bağlı Kale ve İstihkâmlar. ... 93
Tablo 1.20. Tophaneye Bağlı Kale, İstihkâm ve Ambarlarda Bulunan Eski Toplar. ... 94
Tablo 1.21. Yıldız Silah Fabrikası İçin Fransa’dan Getirilecek Personel. ... 96
Tablo 1.22. Yıldız Silah Fabrikası İçin Tophane-i Amire Fabrikalarından Seçilecek. Personel. ... 96
Tablo 1.23. Yıldız Silah Fabrikasının Kuruluşu İçin Gerekli Makine ve Ücretleri. ... 96
Tablo 1.24. Tüfek Fabrikasında Haftalık İmalat (1904, 1905, 1906, 1908)... 97
Tablo 1.25. Top Fabrikasında Haftalık İmalat (1904, 1905, 1906, 1908). ... 102
Tablo 1.26. Marangoz Fabrikasının Haftalık İmalatı (1904, 1905, 1906, 1908). ... 103
Tablo 1.27. Tapa Fabrikasının Haftalık İmalatı (1904, 1905, 1906, 1908). ... 104
Tablo 1.28. Dumansız Barut Fabrikasının Haftalık İmalatı (1904, 1905, 1906, 1908) ... 109
Tablo 1.29. Dumansız Barut ve Asit Fabrikasının 15 Günlük İmalatı (1905). ... 111
Tablo 1.30. Barut Fabrikasının Haftalık İmalatı (1904, 1905, 1906, 1908). ... 111
Tablo 1.31. Zeytinburnu Fabrikalarının Haftalık İmalatı (1904, 1905, 1906, 1908). .. 118
Tablo 1.32. Sultan II. Abdülhamid Döneminde İthal Edilen Silah ve Mühimmat. ... 125
Tablo 1.33. Tüfek Fabrikasının Günlük İmalatı (1916). ... 134
Tablo 1.34. Zeytinburnu Fişek Fabrikasının Günlük İmalatı (1916). ... 134
Tablo 1.35. Malzeme-i Mütenevvia Fabrikasının Günlük İmalatı (1916). ... 134
Tablo 1.37. Barut Fabrikalarının Haftalık İmalatı. ... 135
Tablo 1.38. Asit Fabrikasının Haftalık İmalatı. ... 135
Tablo 1.39. İmalat-ı Harbiye Teşkilatı (1919). ... 142
Tablo 1.40. Kurtuluş Savaşı’nda Fransa ve İtalya’dan Satın Alınan ve Hibe Edilen Harp Malzemesi (1921-1923). ... 164
Tablo 1.41. Kurtuluş Savaşı’nda Sovyet Rusya’nın Hibe Ettiği Harp Malzemesi. ... 165
Tablo 1.42. 1921 Sanayi Sayımı... 166
Tablo 1.43. 1920 Yılı Fabrikaların İmalat ve Tamiratı. ... 182
Tablo 1.44. 1921 Yılında Fabrikalarda Yapılan İmalat ve Tamirat. ... 182
Tablo 1.45. 1922 Yılında Fabrikalarda Yapılan İmalat ve Tamirat. ... 183
Tablo 2.1. Bakır İçin Yapılan Masraf (1881). ... 203
Tablo 2.2. İhale Yoluyla Fabrikalara Alınan Malzeme (1910-1911). ... 208
Tablo 2.3. Almanya'dan İstanbul'a Gönderilen Fabrika Malzemesi (1916). ... 216
Tablo 2.4. Enfield, Springfield ve Snider İthalatı (1864-1876). ... 233
Tablo 2.5. Martini-Henry Tüfeği İthalatı (1873-1883). ... 237
Tablo 2.6. Winchester Tüfeği İthalatı (1873-1883)... 238
Tablo 2.7. Revolver Tabancası İthalatı (1877). ... 238
Tablo 2.8. Snider Fişeği İthalatı (1872-1879). ... 241
Tablo 2.9. Martini-Henry Fişeği İthalatı (1875-1881). ... 242
Tablo 2.10. Winchester Fişeği İthalatı (1872-1877). ... 243
Tablo 2.11. Revolver Fişeği İthalatı (1879). ... 243
Tablo 2.12. Mauser Filintasıyla Mannlicher Filintası Tecrübe Raporu (1899). ... 250
Tablo 2.13. Tüfek Fabrikasında Bulunan Mauser Parçaları (1916). ... 253
Tablo 2.14. Sultan II. Abdülhamid Zamanında Alınan Malzeme(1887-1900). ... 255
Tablo 2.15. İthal Edilen Ağır Silahlar (1867-1878). ... 257
Tablo 2.16. İthal Edilen Ağır Silah Mühimmatı (1877-1882)... 258
Tablo 2.17. İthal Edilen Barut (1877). ... 259
Tablo 2.18. Tophane Fabrikaları Memurlarının Tahsisatı (1862-1863)... 273
Tablo 2.19. Kırtasiye, Mobilya ve Çeşitli Masraflar (1863). ... 274
Tablo 2.20. Top Dökümhanesi, Çilingirhane ve Şarapnelhane Masrafı (1863). ... 274
Tablo 2.21. Demirhane, Eğehane, Haddehanelerle Çekiç ve Vapur Masrafı (1863). .. 275
Tablo 2.22. Marangozhane Vapuru ve Sandıkhane Masrafı (1863). ... 275
Tablo 2.23. Saraçhane Masrafı (1863). ... 275
Tablo 2.24. Demirbaş Top Edevatıyla Mühimmatı Masrafı (1863). ... 276
Tablo 2.25. Mühimmatı Yerleştirme ve Nakliye Masrafı (1863). ... 276
Tablo 2.26. Tophane Fişekhanesi Masrafı (1863). ... 276
Tablo 2.27. Samakocuk ve Pravişte Dökümhaneleri Masrafı (1863). ... 277
Tablo 2.28. Döküm, Nakliye ve Diğer Masraflar (1863). ... 278
Tablo 2.29. Tüfekhane Masrafı (1863). ... 278
Tablo 2.30. Kılıçhane Masrafı (1863). ... 279
Tablo 2.31. Kapsül Masrafı (1863). ... 279
Tablo 2.32. Baruthaneler Masrafı (1863). ... 279
Tablo 2.33. Harbiye Fişekhanesi Masrafı (1863). ... 280
Tablo 2.34. Bakır Masrafı (1863). ... 281
Tablo 2.36. Çadır Masrafı (1863). ... 282 Tablo 2.37. Bağdat Tophanesi Masrafı (1863). ... 283 Tablo 2.38. Sanayi Alayları Mevcudu ve Tahsisatı (1911). ... 288 Tablo 2.39. Sözleşmeli Olarak Çalışan Yabancı Uzmanlar (1911)... 291 Tablo 2.40. Zeytinburnu Hastanesi Kadrosu (1911). ... 292 Tablo 2.41. Fabrikalar Resimhanesi Kadrosu (1911). ... 292 Tablo 2.42. Daimi Masraflar (elbise, ısınma...). ... 293 Tablo 2.43. Fabrikalara Ayrılan İşçi ve Malzeme Ücreti (1911). ... 293 Tablo 2.44. Fabrika Makinelerinin Modernizasyonu İçin Ayrılan Tahsisat (1911)... 295 Tablo 2.45. Fabrika ve Mektep Binalarının Tamiri İçin Ayrılan Tahsisat (1911). ... 295 Tablo 2.46. Avrupaya Gönderilecek Talebe, Harcırah, Nakliyat ve Tecrübe
Masrafı. ... 296
Tablo 2.47. İmalat-ı Harbiye Bütçesi (1918). ... 300 Tablo 2.48. İmalat-ı Harbiye Bütçesi (1921). ... 302 Tablo 2.49. Satışı Yapılan Eski Malzeme (1879-1880). ... 303 Tablo 3.1. Tophane Çalışanlarının Mevcudu (1895, 1911, 1919)... 308 Tablo 3.2. Tophane-i Amire Fabrikalarında Çalışan İngiliz Ustalar (1868). ... 310 Tablo 3.3.Tophane Fabrikalarında Sözleşmeli Çalışan İngiliz Uzmanlar (1905). ... 311 Tablo 3.4. Tophane Fabrikalarında Sözleşmeli Çalışan Yabancı Uzmanlar (1911). ... 313 Tablo 3.5. Tophane-i Amire Memurları (1863). ... 315 Tablo 3.6. Tophane-i Amire Memurları (1911). ... 315 Tablo 3.7. Sivil İşçiler (Amele-i Daime) Mevcudu (1895,1919). ... 329 Tablo 3.8. Tophane-i Amire’de Çalışan Ermeni Amele ve Hamallar (1894). ... 352 Tablo 3.9. Tophane-i Amire’de Çalışan Ermeni Memurlar (1894)... 353 Tablo 3.10. Tophane-i Amireye Bağlı Alaylar (1863). ... 358 Tablo 3.11. İmalat Alayları Ödeneği (1863). ... 359 Tablo 3.12. Tophane Sanayi Alayları (1886). ... 361 Tablo 3.13. Tophane Sanayi Alayları İhtiyat Sınıfları Ders Programı (1885). ... 369 Tablo 3.14. Taphane Sanayi İdadi Alayları Ders Programı. ... 369 Tablo 3.15. Tophane Sanayi/İdadi Alayları Yevmiyeleri. ... 372 Tablo 3.16. 31 Mart Olayına Katılıp Ceza Alan Sanayi Efradı (1909). ... 379 Tablo 3.17. 31 Mart Olayına Katılıp Sonraki Yıllarda Affedilenler (1912). ... 380 Tablo 3.18. Sanayi Alayı (1911). ... 383 Tablo 3.19. İmalat-ı Harbiye Nazari Usta Mektebi Kadro ve Programı (1914)... 385 Tablo 3.20. Birinci Dünya Savaşı Yıllarında İmalat-ı Harbiye Fabrikalarına Verilen
Asker İşçi Sayısı. ... 394
GRAFİKLER DİZİNİ
Grafik 1.1. 1872 Yılında Fabrikaların Modernizasyonu İçin Yapılan Harcama. ... 23 Grafik 1.2. 1875 Yılı Silah İmalatı (Silah imal tertibi). ... 27 Grafik 1.3. 1875 Yılı Hartuç ve Humbara İmalatı (Silah imali tertibi). ... 27 Grafik 1.4. Humbara İmalatı (Demirbaş edevat tertibi). ... 28 Grafik 1.5. Dane İmalatı (Demirbaş edevat tertibi). ... 28 Grafik 1.6. Şarapnel İmalatı (Demirbaş edevat tertibi). ... 28 Grafik 1.7. Peşrev İmalatı (Demirbaş edevat tertibi). ... 29 Grafik 1.8. Kundak İmalatı (Demirbaş edevat tertibi). ... 29 Grafik 1.9. Araba ve Toparlak İmalatı (Demirbaş edevat tertibi). ... 29 Grafik 1.10. Miftah (Anahtar) ve Tomar İmalatı (Mühimmat tertibi). ... 30 Grafik 1.11. Çeşitli Malzemeler İmalatı (Mühimmat tertibi). ... 30 Grafik 1.12. 1864-1883 Yılları Arasında Ağır Silahlar İthalat ve İmalat Dağılımı. ... 34 Grafik 1.13. Ağır Silah Mühimmatı İthalat ve İmalatı. ... 36 Grafik 1.14. Barut İthalat ve İmalatı. ... 36 Grafik 1.15. 1875 Yılından 20 Eylül 1877 Tarihine Kadar Ordulara Gönderilen
Fişek Miktarı (Sandık:1.000 adet). ... 44
Grafik 1.16. 1875 Yılından 20 Eylül 1877 Tarihine Kadar Ordulara Gönderilen Top
Mühimmatı. ... 46
Grafik 1.17. 1875 Yılından 20 Eylül 1877 Tarihine Kadar İstihkâmlara Gönderilen
Mühimmat. ... 46
Grafik 1.18. 1875 Yılından 20 Eylül 1877 Tarihine Kadar Ordulara Gönderilen
Barut (kıyye). ... 47
Grafik 1.19. Fabrikaların Modernizasyonu İçin Ayrılan Tahsisat (1911). ... 128 Grafik 2.1. Ergani’den İstanbul’a Kadar Bakır İçin Yapılan Masraf... 204 Grafik 2.2. Silah ve Mühimmat İthalinin Ülkelere Göre Dağılımı (1864-1883). ... 218 Grafik 2.3. Enfield, Springfield ve Snider İthalatına Yapılan Harcamanın Ülkelere
Göre Dağılımı (1864-1876). ... 233
Grafik 2.4. İthal Edilen Tüfeklere Yapılan Harcama Dağılımını (1864-1876). ... 234 Grafik 2.5. İthal Edilen Tüfekle İmal (Tahvil) Edilen Tüfek Sayısı (1864-1883). ... 239 Grafik 2.6. Tüfek İthalatı Harcamalarının Ülkelere Göre Dağılımı (1864-1883). ... 239 Grafik 2.7. Fişek İthalat ve İmalatı (1872-1879). ... 241 Grafik 2.8. Fişek İthalatı (1872-1881). ... 243 Grafik 2.9. Satın Alınan Ağır Silahların Şirketlere Göre Dağılımı (1867-1878). ... 257 Grafik 2.10. Bütçe Açığının % 20’den Fazla Olduğu Yıllar. ... 265 Grafik 2.11. Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Bütçelerdeki Masrafların Yüzde
Olarak Değişimi. ... 269
Grafik 2.12. Tophane, Mühimmat-ı Harbiye ve Demir Dökümhanelerine Ayrılan
Tahsisat. ... 270
Grafik 2.13. 1862-1863 Tophane Tahsisatı. ... 284 Grafik 2.14. İmalat-ı Harbiye Müdüriyeti Bütçesi Tahsisatı (1911)... 287 Grafik 2.15. Fabrikalarda Görev Yapan Memurlar (1911). ... 291 Grafik 2.16. Fabrikalara Ayrılan İşçi ve Malzeme Ücreti (1911). ... 294
Grafik 2.17. İmalata Ayrılan Tahsisatla Sabit Masrafa Ayrılan Tahsisat (1911). ... 297 Grafik 2.18. İmalat-ı Harbiye Müdüriyetine Ayrılan Tahsisat ( 1910-1918). ... 301 Grafik 2.19. Tophane-i Amire (İmalat-ı Harbiye) Varidatı (1880-1915). ... 304 Grafik 2.20. Bütçelerde Tahmin Edilen Barut Varidatıyla Hasılat (1880-1910). ... 304 Grafik 3.1. Tophane Sanayi Alayları (1862-1911). ... 361 Grafik 3.2. Sanayi Alaylarının Fabrikalara Dağılımı (1886). ... 363 Grafik 3.3. Tophane Sanayi Alayı Mensuplarının Maaşları (1911). ... 383
FOTOĞRAFLAR DİZİNİ
Fotoğraf 1. Nusretiye Camii ve Tophane Meydanı 1854... 494 Fotoğraf 2. Tophane 1865. ... 494 Fotoğraf 3. Mauser Fişek Fabrikasının Açılışı (1901). ... 495 Fotoğraf 4. Zeytinburnu Çelik Fabrikası... 495 Fotoğraf 5. Kırkağaç Fişekhanesi. ... 496 Fotoğraf 6. Fabrikaların İçeriden Görünümü. ... 496 Fotoğraf 7. Tophane Fabrikası Tekerlek İmalathanesi (Marangozhane). ... 497 Fotoğraf 8.Top Fabrikasının İçeriden Görünümü. ... 497 Fotoğraf 9. Barut Fabrikası Silindirhane Binası. ... 498 Fotoğraf 10. Kâğıthane Poligonu. ... 498 Fotoğraf 11. Zeytinburnu Mermi Fabrikasında Üretilen Topçu Mühimmatı. ... 499 Fotoğraf 12. Tophane-i Amirede Üretilmiş 8,7 cm’lik Salma Toplarının Tecrübe
Atışları. ... 499
Fotoğraf 13. Tophane-i Amirede Üretilmiş 7,5 cm.lik Çelik Cebel Toplarının
Tecrübe Atışları. ... 500
Fotoğraf 14. Nordanfelt Mitralyöz Topu. ... 500 Fotoğraf 15. Hiram Maxim'in Makineli Tüfeği. ... 501 Fotoğraf 16. 30 Çap Uzunluğunda 7,8 cm'lik Krupp-kâri Seri Ateşli Sahra Topu. ... 501 Fotoğraf 17. Broadwell Topu. ... 502 Fotoğraf 18. Enfield Tüfeği. ... 502 Fotoğraf 19. Springfield Tüfeği. ... 502 Fotoğraf 20. 1867 Model Snider Tüfeği. ... 502 Fotoğraf 21. Snider-Enfield Tüfeği. ... 503 Fotoğraf 22. 1866 Model Winchester Tüfeği... 503 Fotoğraf 23. 1874 Model Martini-Henry Tüfeği. ... 503 Fotoğraf 24. 1893 Model Mauser Tüfeği. ... 503 Fotoğraf 25. Lefoşa-kâri (Lefaucheux ) Revolver. ... 503 Fotoğraf 26. Tophane Müşiri (1891-1908) Mustafa Zeki Paşa. ... 504 Fotoğraf 27. Mühendishane Topçu Sınıfı. ... 504 Fotoğraf 28. Birinci Dünya Savaşı Yıllarında İmalat-ı Harbiye Fabrikalarında
Çalışan Nazari Usta Mektebi Talebeleri (Sanayi Alayı Mektebi
Talebeleri). ... 505
Fotoğraf 29. Almanya’nın Spandau Fabrikalarında Eğitim Gören İmalat-ı Harbiye
Tüfek Fabrikası Talebeleri. ... 505
Fotoğraf 30. Almanya’da Tahsilde Bulunan İmalat-ı Harbiye Zeytinburnu
Fabrikaları Talebeleri. ... 506
Fotoğraf 31. Kurtuluş Savaşında Üretim Yapan İmalat-ı Harbiyeliler. ... 506 Fotoğraf 32. 1 Mayıs 1922’de Ankara’da İşçi Bayramını Kutlayan İmalat-ı Harbiye
ÖNSÖZ
600 yüzyıl boyunca dünya siyasi tarihinde önemli bir yer işgal etmiş olan Osmanlı Devleti’nin silah teknolojilerinde büyük bir değişiminin yaşandığı XIX. yüzyılın ikinci yarısında bu değişime nasıl bir uyum sağladığı bu çalışmanın yapılmasında başlıca sebep olmuştur. XV. ve XVI. Yüzyıl Osmanlı tarihi anlatılırken Osmanlı Devleti’nin silah teknolojilerindeki büyük gücüne vurgu yapılırken bu durum XIX. yüzyılda karanlık bir hal almaktadır. Oysa sağlıklı bir tarih bilincinin oluşabilmesi için var olanın ortaya koyulmasının önemi ortadadır.
Tophane-i Amire Fabrikaları Osmanlı Devleti’nin sahip olduğu en büyük sanayi tesisleri olma özelliğini taşımaktadır. Sanayi Devrimi sonrası oluşan modern üretim tekniklerinin uygulandığı bu fabrikalar teknoloji transferindeki önemli konumu, yapmış olduğu üretim ve burada oluşturulan işgücü sebebiyle incelenmeye değer bir konu görülerek çalışmaya başlanmıştır.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında tam olarak teşkilatlanmış olan fabrikaların tecrübelerini Cumhuriyet Dönemine taşıdıklarını vurgulayabilmek için 1861-1923 yılları arası çalışmanın tarih aralığı olarak belirlenmiştir. Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde “Fabrikaların Genişletilmesi ve Yapılan Üretim” başlığı altında top, tüfek, fişek, marangoz, tapa, mermi ve barut fabrikalarında yapılan üretim incelenmiştir. İkinci bölümde “Hammadde ihtiyacını karşılayan taşra fabrikaları,
Avrupa’dan yapılan silah ithalatı ve fabrikaların bütçeleri” incelenmiştir. Üçüncü
bölümde ise “Tophane-i Amire Fabrikalarının Çalışanları” başlığı adı altında işgücünü oluşturan unsurların çalışma hukukları ve siyasal hareketler içindeki yerleri incelenmiştir.
Tezin oluşmasında faydalandığımız Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi çalışanlarına gösterdikleri nezaketten dolayı teşekkürü borç bilirim. Ayrıca silahları yakından tanıyabilmem için her türlü kolaylığı gösteren Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı çalışanlarına şükranlarımı sunarım.
Çalışma esnasında birçok kişinin desteği görülmüştür. En başta bu uzun ve zorlu süreçte danışmanlığımı üstlenen, araştırmamı büyük bir sabır ve hoşgörüyle yönlendiren, kıymetli hocam Yrd. Doç. Dr. Cemil KUTLU’ya sonsuz teşekkürlerimi
sunarım. Vermiş olduğu aydınlatıcı fikirlerle çalışmamıza değerli katkılarda bulunan Prof. Dr. Selami KILIÇ’a; çalışmamızın her aşamasında desteğini gördüğüm Yrd. Doç. Dr. Yavuz ÖZDEMİR’e müteşekkirim. Sunmuş oldukları öneri ve eleştirilerle çalışmanın son şeklini almasını sağlayan Prof. Dr. Selçuk URAL ve Prof. Dr. Murat KÜÇÜKUĞURLU’ya; son olarak yardımlarından dolayı Arş. Gör. Esat AKTAŞ’a, Yrd. Doç. Dr. Ufuk ERDEM’e, Arş. Gör. Dr. Selçuk DEMİR’e, Öğ. İrfan DELİCE’ye ve Serkan TURAN’a teşekkür ederim.
GİRİŞ
I. ARAŞTIRMANIN MAHİYETİ VE KAYNAKLARI
Bu çalışma 1861-1923 yılları arasında Osmanlı Devleti’nin silah ve mühimmat ihtiyacını karşılamakla görevli olan Tophane-i Amire Fabrikalarını incelemeyi amaçlamaktadır. Tophane-i Amire Müşiriyetine bağlı fabrikalar tüfek, top, mühimmat ve barut üretmekteydi.1
İstanbul’da bulunan merkez fabrikaları birkaç bölgede yoğunlaşmıştır. Tophane semtinde top, tüfek ve marangoz fabrikası, Zeytinburnu’nda fişek, mermi, marangoz fabrikalarıyla hadde-hane2
ve dökümhaneler, Bakırköy’de barut fabrikaları ve Kırkağaç’ta tapa fabrikası bulunmaktadır. Ayrıca Konya ve Kayseri’de güherçile3, Bayramiç ve Hendek’te hızar fabrikaları hammadde temin etmekteydi. Devlet tarafından kurulup işletilen bu fabrikalarda binlerce işçi çalışmaktaydı. Tophane-i AmTophane-ire FabrTophane-ikaları 1827 yılından 1909 yılına kadar aynı Tophane-isTophane-imle anılırken 1909 yılında İmalat-ı Harbiye Müdüriyet-i Umumiyesi ismini almıştır.
XIX. yüzyıl Osmanlı silah sanayisiyle ilgili bilgi veren ilk eser Mekteb-i Harbiye muallimi Ahmet Muhtar Paşa tarafından kaleme alınan Devr-i Hazırda Osmanlı
Topçuları’dır.4
İkinci kaynak Mütareke yıllarında hazırlanmış olan bir katalogdur.5 Gültekin Yıldız tarafından hazırlanan Neferin Adı Yok Zorunlu Askerliğe Geçiş
Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826-1839) isimli kitapta
1826-1839 yılları arasında kurulan yeni ordu anlatılırken bir bölümde silah ithalat ve imalatı işlenmiştir.6
Serdal Soyluer tarafından hazırlanan Osmanlı Silah Sanayii'nde
Modernleşme Çabaları (1839-1876) isimli doktora çalışmasında 1839-1876 yılları
1 Bahriye Nezaretine bağlı birimlerde de zaman zaman silah ve mühimmat üretilmişse de Osmanlı Devleti’nin silah ve mühimmat ihtiyacını karşıladığı ana kaynak Tophane-i Amire Fabrikaları olmuştur. 2 Hadde-hane: İçinde ham demir madenin eritildiği büyük ocak. Bkz. Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe
Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitapevi, Ankara 2000, 308.
3 Barut yapımında kullanılan bir maddedir. Kimyada Potasyumnitrat şeklinde formüle edilmiştir. Bkz. Birol Çetin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Barut Sanayi 1700-1900, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, 46.
4
Ahmet Muhtar, Devr-i Hazırda Osmanlı Topçuları, Mekteb-i Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1315 (1899), Ahmet Muhtar, Osmanlı Topçuları, Ahmet Köç (Haz.) İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2013. 5 1920 yılından itibaren İmalat-ı Harbiye Fabrikaları sivil ihtiyaçlar için üretime başlamıştır. Üretilen malzemeler bir katalogla tanıtılmıştır. Bu katalogda Tophane-i Amire Fabrikaları tarihiyle ilgili bilgiler bulunmaktadır. Askeri Fabrikaları Mamulat ve Masnuatı-İmalat-ı Harbiye Fabrikaları, İstanbul T.Y.
Zeytinburnu Fabrikaları Matbaası.
6 Gültekin Yıldız, Neferin Adı Yok Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu
arasında Tophane-i Amire Fabrikaları’nın modernizasyonu için yapılan siparişler ayrıntılı olarak ortaya koyulmuştur.7
Fatih Tetik-Serdal Soyluer tarafından kaleme alınan “Silah Ticareti ve Kara Harp Sanayii”, isimli makalede XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde ve dünyada yaşanan silah üretimiyle ilgili bilgiler verilmiştir.8
Uğur Ünal tarafından hazıralanan Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu (1861-1876) isimli kitabın bir bölümünde askeri sanayi ve sanayi alayları hakkında bilgiler bulunmaktadır.9 Necip Bolat tarafından hazırlanan II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Askeri Sanayii, isimli yüksek lisans tezinde Tophane-i Amire Fabrikalarına kısmen değinilmiştir.10 Birol Çetin tarafından hazırlanan Osmanlı İmparatorluğu’nda Barut Sanayi 1700-1900 isimli kitapta barut üretimi işlenmiştir.11
İbrahim Sezgin tarafından kaleme alınan
“Osmanlı İmparatorluğu’nda Dumansız Barut Üretme Çabaları” isimli makalede
dumansız barut fabrikasının kuruluşu incelenmiştir.12
Mübahat S. Kütükoğlu,
“Baruthane-i Amire” isimli makalesinde barut üretimi ve dumansız barut fabrikasının
kuruluşu hakkında bilgiler vermiştir.13
Eyüp Durukan tarafından 1940 yılında hazırlamış olan Askeri Fabrikalar isimli kitapta fabrikalarla ilgili genel bilgiler bulunmaktadır.14
Genel Kurmay Başkanlığı tarafından hazırlanan Türk İstiklal Harbi
VII İdari Faaliyetler (15 Mayıs 1919-2 Kasım 1923) ve Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik X’ncu Cilt, isimli
kitaplarda İmalat-ı Harbiye Fabrikaları hakkında kısmi bilgiler bulunmaktadır.15
Turan Tanyer tarafından hazırlanan “Tophane-i Amire’den Makine ve Kimya Endüstrisi
7
Serdal Soyluer, Osmanlı Silah Sanayii'nde Modernleşme Çabaları (1839-1876) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2013.
8 Fatih Tetik-Serdal Soyluer, “Silah Ticareti ve Kara Harp Sanayii”, Gültekin Yıldız (Ed.), Dünya Savaş
Tarihi Osmanlı Askeri Tarihi Kara, Deniz, Hava Kuvvetleri 1790-1918, Timaş Yayınları, İstanbul 2013,
99-119. 9
Uğur Ünal, Sultan Abdülaziz Devri Osmanlı Kara Ordusu (1861-1876), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 2008, 87-112.
10 Necip Bolat, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Askeri Sanayii, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2001, 10-38.
11
Birol Çetin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Barut Sanayi 1700-1900, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
12 İbrahim Sezgin, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Dumansız Barut Üretme Çabaları”, Feridun M. Emecen (Ed.), Eskiçağdan Modern Çağ'a Ordular, (329-340) Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008.
13
Mübahat S. Kütükoğlu, “Baruthane-i Amire”. D.İ.A.,V, İstanbul 1992, 96-98.
14 Eyüp Durukan, Askeri Fabrikalar Tarihçesi, Askeri Fabrikalar Basımevi, Ankara 1940. Bu kitabın Osmanlı Devri bölümünün büyük kısmının Askeri Fabrikaları Mamulat ve Masnuatı-İmalat-ı Harbiye
Fabrikaları, isimli katalogdan aldığı anlaşılmaktadır. Bkz. Askeri Fabrikaları Mamulat ve Masnuatı-İmalat-ı Harbiye Fabrikaları.
15 Türk İstiklal Harbi VII İdari Faaliyetler, Genel Kurmay Basımevi, Ankara 1975, 117-121.
Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik X’ncu Cilt, Ankara, Genel Kurmay Basımevi, 1985, 136-138.
Kurmu’na” isimli çalışmada XV. yüzyıldan 1950’li yıllara kadar silah üretim tarihinin
genel panaroması çizilmiştir.16
Makine ve Kimya Endüstrisi Dergisinde özellikle Kurtuluş Savaşı yıllarında İmalat-ı Harbiyelileri anlatan makaleler yayınlanmıştır.17 Silah ithalatlarını inceleyen kitaplar konuyu ilgilendiren diğer eserlerdir. Ali İhsan Gencer, Ali Fuat Örenç, Metin Ünver, tarafından hazırlanan Türk Amerikan Silah
Ticareti Tarihi isimli kitapta Amerika Birleşik Devletleri’nden satın alınan
Martini-Henry ve Winchester tüfek ve mühimmatları incelenmiştir.18
Fahri Türk tarafından
hazırlanan Türkiye ile Almanya Arasındaki Silah Ticareti 1871-1914 isimli kitapta ise Almanya’dan alınan Krupp topları, Mauser tüfekleri ve barut siparişleri ortaya koyulmuştur.19
Tophane Sanayi Alaylarından yetişmiş olan Ali Tunalı’nın tutmuş olduğu hatıratta 1900’lü yıllarda fabrikaların durumu ve Kurtuluş Savaşı’nda İmalat-ı Harbiye çalışanları hakkında bilgiler vardır.20
Yine fabrikalarda çalışmış olan Faik Tekeler’in anılarında II. Meşrutiyet döneminde fabrikaların durumu ve Kurtuluş Savaşı’nda İmalat-ı Harbiyeliler hakkında bilgiler sunulmuştur.21
1921 yılında İşçi Dernekleri Kongresi’nde Agah Orhan tarafından Tophane işçileri tarihi hakkında bilgi verilmiştir.22
Bir başka İmalat-ı Harbiye mensubu olan Ragıp Tevfik’in III. Enternasyonel’e gönderdiği mektuptan İmalat-ı Harbiye işçilerinin örgütlenmeleri hakkında bilgilere ulaşılabilmektedir.23
Ancak bu güne kadar yapılmış olan bu çalışmalar gerek konu bakımından gerekse zaman olarak kısmi incelemelerdir. Bu sebeple Osmanlı silah sanayisinin Cumhuriyet dönemine kadar bir bütün olarak ortaya konulmaya ihtiyacı vardır.
16 Turan Tanyer, “Tophane-i Amire’den Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu’na”, MKE Dergisi, 45. Yıl Özel Sayısı, (99), 1995.
17
Ethem Deligönül, “Milli Kurtuluş Savaşı Yıllarında İmalatı Harbiyeliler”, MKE Dergisi, (21) 2 Mart 1985, Nuri Yurdakul, “İstiklâl Harbinde Harp Sanayii”, Makine Kimya Endüstrimiz. 1958, (39), Halil Erğun, “Erzurum Çırakevi ve İkinci Derece Sanat İhtisas Okulu” Askeri Fabrikalar Mecmuası, VI, (64), 1938, Nuri Yurdakul, “Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Askeri Fabrikalar İçin Sanatkâr Yetiştirme Usul ve Teşkilatı”, Makina Kimya Endüstrimiz, III. (38), Ocak 1958.
18 Ali İhsan Gencer, Ali Fuat Örenç, Metin Ünver, Türk Amerikan Silah Ticareti Tarihi, Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 2008.
19
Fahri Türk, Türkiye ile Almanya Arasındaki Silah Ticareti 1871-1914, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2012.
20 Bülent Varlık, Ali Tunalı Vatana Hizmette 70 Yıl, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2005.
21 Mete Tunçay, “Değirmenci Faik Tekelerin Anılarında İmalat-ı Harbiye ve 31 Mart Olayı”, Toplumsal
Tarih, (137), Mayıs 2005; Meral Bayülgen-Emel Seyhan, “Değirmenci Faik Tekeler’in Anılarında
Mütareke İstanbulu’ndan Milli Mücadele Anadolusu’na İmalât-ı Harbiye”, Toplumsal Tarih, (138), 2005 22 Agâh, “İşçi Dernekleri Kongresi”, Aydınlık, (3) 1921, 85-86
23 Mete Tunçay, “Türkiye'de Solun Tarihinden Bir Mektup, Ragıp Tevfikten III. Enternasyonal'e”,
1860’lı yıllardan evvel tüfek ithali yapılmış olsa da bunların sayısı 20 bini geçmemiştir. Ancak belirtilen yıllardan itibaren yüz binlerce tüfek ithal edilmiştir. İthal edilerek orduda kullanımına başlanan modern silahların kısa bir süre sonra yerli olarak Tophane-i Amire Fabrikalarında üretimine başlanmıştır. İthalat ve imalat Sultan Abdülaziz döneminde hız kazandığından Sultan Abdülaziz’in tahta çıkış yılı olan 1861 yılı konunun başlangıcı olarak belirlenmiştir. Konunun 1923 ile sınırlandırılmasının sebebi ise köklü bir geçmişi olan İmalat-ı Harbiye Fabrikalarının 1923’e kadar yaşanan savaşlarda faaliyetlerinin ortaya koyularak Cumhuriyet Türkiye’sine aktardığı endüstriyel birikimin vurgulanmasıdır. Çalışmada fabrikalarda yapılan üretimle birlikte hammadde temini, finansman, ithalatla imalat ilişkisi ve üretimi gerçekleştiren insan unsuru gibi çeşitli faktörler geniş bir bakış açısıyla incelenmiştir.
Sanayi Devrimi’ni gerçekleştiremeyerek gıda ve giyim gibi üretimi kolay olan maddelerin bile ithal edildiği Osmanlı Devleti’nde imal edilmesi daha karmaşık olan silah üretimine özel bir önem verilmiştir. Nitekim devletin varlığı güçlü bir ordu ve modern savaş gereçlerine bağlanmıştır. Ancak 1820’lerden itibaren sanayi toplumu olabilmek için yapılan çalışmalarda istenilen düzeyde bir başarı sağlanamamıştır. Tophane-i Amire Fabrikalarının incelenmesiyle Osmanlı Devleti’nin sanayi toplumu olma yolunda karşılaştığı bir kısım sorunlar ortaya koyulmuş olacaktır.
Osmanlı Devleti’nin sanayisi üzerine yapılan araştırmalarda nicelik ve nitelik olarak yaygın bir yanlış anlaşılma mevcuttur. Osmanlı Devleti’nin sanayisi üzerine bilgi edinmek isteyen araştırmacıların müracaat ettikleri başlıca kaynak 1913-1915 sanayi sayımlarıdır.24
Ancak bu sayımlarda Tophane-i Amire gibi devlet fabrikaları yer almadığından silah sanayisi yok sayılmaktadır. Diğer taraftan Osmanlı Devleti’nin XIX. ve XX. yüzyıllarda silah ihtiyacının tamamen ithalat yoluyla sağlandığı yaygın bir kanıdır. Ordunun ihtiyaç duyduğu silah ve mühimmatın büyük bir kısmı ithalat yoluyla sağlanırken bu ihtiyacın karşılanmasında yerli üretimin ciddi bir payı vardır.
Araştırmalarda gözden kaçırılan bir nokta da Tophane-i Amire Fabrikalarında stajyer olarak çalışan sanayi alayları mensuplarıdır. Üç bine yakın mevcudu bulunan bu alaylar Osmanlı Devleti’nin en büyük mesleki eğitim kurumu konumunda olmasına rağmen Tophane Sanayi Alaylarının Türk eğitim tarihindeki önemine yeterince vurgu
24 A. Gündüz Ökçün, Osmanlı Sanayii, 1913, 1915 Sanayi İstatistiki, Sermaye Piyasası Kurulu Yayınları, Ankara 1997.
yapılmamıştır.25
Ayrıca Tophane-i Amire Fabrikalarında çalışan işçilerin siyasal hareketlerini inceleyen bir çalışma bulunmamaktadır.
Bunların tamamı toplu olarak değerlendirildiğinde Osmanlı silah sanayisindeki yerli üretimin ve bu üretimi gerçekleştiren işgücünün toplu olarak değerlendirme ihtiyacının olduğu görülmektedir. Bu eksikliğin kapatılabilmesi için Tophane-i
Amire’den İmalat-ı Harbiye’ye Osmanlı Devleti’nde Harp Sanayii (1861-1923) isimli
bu çalışma yapılmıştır.
Çalışmada Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivinden (ATASE) temin edilen belgelerle kaynak ve araştırma eserler kullanılarak 1861-1923 yılları arasında Tophane-i Amire Fabrikaları’nda yapılan üretim bütün yönleriyle incelenmeye çalışılmıştır. Arşivlerde bulunan belgelerin araştırma eserlerle desteklenerek ortaya çıkardığı bilgiler Osmanlı Devleti’nin savaşlarla geçen son döneminde İmalat-ı Harbiye Fabrikalarının büyük bir görevi yerine getirdiğini göstermektedir. Arşivlerde belge tasnifleri yapıldıkça muhakkak ki konumuzla ilgili yeni belgeler çıkacaktır. Ya da araştırmada gözden kaçırılan belgelerin değerlendirilmesiyle silah sanayisiyle ilgili yeni bilgiler bilim dünyasına kazandırılacaktır. ATASE Arşivinde Birinci Dünya Harbi Kataloğunda klasör tasnifi uygulanmaktadır. Belge tasnifine geçildiği takdirde Birinci Dünya Savaşı yıllarındaki silah sanayisi hakkında yeni bilgilerin ortaya çıkacağı muhakkaktır.
25 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000-M.S. 2012, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2012; Kemal Turan, Ahilikten Günümüze Mesleki ve Teknik Eğitimin Tarihi Gelişimi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, İstanbul 1996; Faik Reşit Unat, Tophane Sanayi Alaylarından kısaca bahsetmiştir. Faik Reşit Unat Türk Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1964, 80a-80b.; Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaası, İstanbul 1977, I-II, 430-431, III-IV, 1423-1426, Sanayi alaylarıyla ilgili en kapsamlı bilgiyi Feza Günergun vermiştir. Feza Günergun, “İmalat-ı Harbiye Usta Mektebi ve Osmanlı Askeri Sanayi Kurumlarında Mesleki ve Teknik Eğitim Üzerine Notlar”, Prof. Dr. Mübahat Kütükoğlu’na Armağan, Zeynep Tarım Ertuğ (Ed.), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2006, 465-494. Mehmet Ali Yıldırım, hazırlamış olduğu doktora çalışmasında ziraat, sanayi, orman, telgraf, posta ve maden mektepleri gibi mesleki kuruluşları incelemiştir. İstanbul Sanayi Mektebinin kuruluş ve gelişiminde Tophane-i Amire’nin rolünden bahsedilmiştir. Ancak Tophane Sanayi Mektebi işlenmemiştir. Mehmet Ali Yıldırım, Tanzimat
Döneminde Meslek Okulları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
II. 1861’E KADAR TOPHANE-İ AMİRE FABRİKALARI
İnsanlık tarihinde ateşin icadından sonra en mühim rol oynayan olaylardan birisi de buhar makinesinin sanayiye tatbiki olmuştur. Tarihte öteden beri, mübadele ve harp tekniklerindeki değişimi kontrol edebilen milletler diğer milletlere karşı üstünlük kazanarak üretimde avantaj kazandıkları görülmektedir. Fakat teknik yeniliklerin hiç birisi buharın icadı kadar önemli olmamıştır. İnsan tabiatın kuvvet ve mahsullerini kendi ihtiyaçlarına uydurmak için daima bir kuvvet sarfı mecburiyetinde kalmıştır. Asırlar boyunca beşeriyet, bu hususta yalnız esirin ve hayvanın canlı kuvvetini kullanmıştır. Su buharının kullanılmasıyla hayvan kuvvetinden çok daha güçlü, tükenmek bilmeyen, itaatkâr, ucuz bir kuvvet insanlığın emri altına girmiş ve çabuk yorulan, masraflı çeki hayvanı ve insan emeğinin yerini almıştır.
Buhar makinesinin hayvan kuvvetinden daha kolay imal ve çok ucuza mal etmek gibi kolaylıklarına karşılık bazı zorlukları da ortaya çıkmıştır. Bunlar; büyük bir sermaye ve üretimi yapan makinenin randımanla çalışabilmesi için bir iktisadi organizasyon muhitine, geniş pazarlara ihtiyaç duyması olmuştur. Bu nedenle buhar makinesi kapitalizmden doğmuş ve uzun müddet onun isteklerini sonuna kadar yükseltecek bir şekilde, onun emrinde çalıştırmıştır.26
Ticaret ve makinenin doğurduğu refah, ilim ve sanat Avrupalılara üstünlük sağlayan kuvvetler olmuştur. Avrupalılara dünya çapında ilerleme imkânını hazırlayan bu kuvvetler yine onlara emsalsiz tahakküm ve tahrip vasıtalarını da temin etmiştir. İlim ve makine tahrip kuvveti ve hareket kabiliyeti yüksek silahlar sağlamıştır. Birinci Dünya Savaşı’ndan önce İngiltere, Fransa, Belçika, Amerika ve İtalya gibi devletler her yönde ilerleyerek bütün dünya ülkelerini birbirlerine zırhlı otomobiller, tayyare ve telsizlerle bağlı küçük postalar ağıyla örmüşlerdir. Makineli tüfek ve toplar her tarafta ticaretin bir yardımcısı gibi kullanılmıştır. Medeniyet farkı, kullanılan harp ve üretim tekniğinin farkı Avrupalıların askeri tahakkümüyle neticelenmiştir. İşte emperyalizm, ekonomik problemlerin böylece politik ve askeri vasıtalarla hal ve taksim edilmesi demektir.27
Böylece sanayileşmiş devletler üretimlerini pazarlayabilmek için amaçladıkları organizasyona yine sanayileşmenin verdiği üstün harp vasıtalarıyla ulaşmışlardır.
26 Ömer Lütfi Barkan, Türkiye’de Toprak Meseleleri Toplu Eserler 1, Gözlem Yayınları, İstanbul 1980, 108-109.
Klasik Osmanlı iktisadi sistemini oluşturan ilkelerin başında “provizyonizm” gelmektedir.28 Provizyonizme dayanan Osmanlı iktisadi politikasında ithal edilen mal, arzı yüksek tuttuğu sürece onu içeride ikame etmeye çalışmak gereksizdir. Ancak ithalat bu fonksiyonu göremezse o zaman bir ikame düşünülebilirdi. Silah sanayisi bu genel iktisadi ilkeye istisna teşkil ederek her zaman yerli üretime ağırlık verilmiştir. Osmanlı Devleti silah sanayisinde dışarıya muhtaç olmayacak şekilde gerekli tesislere sahip olmaya eskiden beri önem vermekteydi. Osmanlı Devleti hayati öneme sahip bazı malzemelerin yurt dışına ihracını yasaklamaktaydı. Yasaklanan maddelerin başında tahıl ve silah yapımında kullanılan madenler gelmektedir. Bu hassasiyet Fatih Sultan Mehmet’ten XX. yüzyıla kadar devam etmiştir.29
Klasik dönemde yani XIX. yüzyıla kadar Osmanlı Devleti’nin iktisat politikalarının iki önemli hedefi vardı. Bunlardan birincisi piyasada mal bolluğu oluşturmak ikincisi de fiyat istikrarıydı. Bu hedeflerin gerçekleştirilmesinde iki iktisadi araçtan faydalanılmıştır. Birincisi devletin güçlü olmasını sağlayacak olan vergidir. İkinci araç ise küçük sanayi erbabına ve tüccarlara verilen imtiyazlardır. XIX. yüzyıla kadar bu hedeflere belirtilen araçlarla ulaşılabilmiştir. Ancak XIX. yüzyıla gelindiğinde bu iki önemli araç mal bolluğu ve fiyat istikrarını sağlayamamıştır. Bunun en önemli sebebi, dünya iktisadi hayatında başlayan sanayi inkılabı olmuştur. Sanayi inkılabının olumsuz etkisi Osmanlı Devleti’nde ilk olarak dış ticaret açığı olarak kendini göstermiştir. XIX. yüzyılın ortalarına doğru yılda bir milyon sterlin civarında dış ticaret açığı verilmeye başlamıştır. Oysa bu yüzyıla kadar genellikle dış ticaret fazlası verilmekteydi. Dış ticaret dengesinde görülen olumsuz etki yavaş yavaş diğer dahili iktisadi yapılarda görülmeye başlamıştır. Bu olumsuzluğun önüne geçebilmek için devlet yeni bir üretim politikası benimsemiştir. Üretim hedefini gerçekleştirecek kalkınmayı sağlamak ve dış ticaret açığını kapatabilmek için yeni sanayi teknolojisi kullanılarak kitle üretimi yani sanayileşme politikası uygulamaya koyulmuştur. İkili ticaret anlaşmalarında yabancılara verilen imtiyazlar (kapitülasyonlar) sebebiyle ülke sanayisini korumak için gümrük vergileri yükseltilemiyordu. Bunun için vergi indirimi
28 Provizyonizm: iktisadi faaliyetlerin amacı, ülke içinde mal ve hizmet arzını mümkün olduğu kadar bol, ucuz ve kaliteli olmasını sağlamaktır. Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2007, 227.
29 Zafer Gölen, Osmanlı Devleti’nde Baruthane-i Amire (XVIIII. Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006, 172. XIX ve XX. yüzyılda bakır, demir gibi madenlerin yurtdışına çıkışına izin verilse de güherçile her zaman ithali yasak maddeler arasında yer almıştır.
ve muafiyetler sanayileşmede uygulanan başlıca araçlar olmuştur. Vergi gelirlerini artırmak ve fiskal gayeler geri plana atılırken bunun yerine sanayileşmeyi, üretim artışını hedefleyen bir politika uygulanmıştır. Devlet sanayileşmenin öneminin farkında olarak fabrikalara büyük yatırımlar yapmıştır. 1847-48 yıllarında bütçe gelirinin 1/6’sı sanayileşmeye ayrılmıştır.30
Sanayileşme her şeyden evvel bazı şartların varlığına bağlıdır. Hammadde veya ara mallar, alt yapı tesisleri, ihtiyaç duyulan sabit ve döner sermayeyi sağlayacak finansman müesseselerinin varlığı, iç ve dış pazarlarda rekabet kabiliyetine sahip ucuz ve kaliteli mal üretimi bu şartlardandır. Bu şartlardan başka sanayileşme, teknolojik bilgiye sahip olmayı, yani sanayi tesislerinin kuruluş ve işletilmesi belli bir düzeydeki mühendislik ve vasıflı işçilik hizmetlerini gerekli kılmaktadır.31
Sayılan bu şartların birçoğu Osmanlı Devleti’nde yeterli bir düzeye ulaşamadığından silah sanayisi oluşturmada çeşitli zorluklar yaşanmıştır.
Devleti yönetenler ülkenin coğrafi konumu dolayısıyla dünyada meydana gelen teknolojik değişimleri takip etmek zorundaydı. Sürekli olarak savaşlarla uğraşmak zorunda kalan devlet varlığını sürdürebilmek için modern silahlara sahip olmalıydı.32
Osmanlı Devleti XIX. yüzyılın başından yıkılışına kadar geçirmiş olduğu süreçte diğer dünya devletlerine göre daha fazla savaşlarla uğraşmak zorunda kalmıştır. Yapılan savaşlar özelde harp sanayisini geliştirici bir rol oynasa da genelde diğer sanayi dallarını olumsuz yönde etkilemekteydi. Harp sanayisinin de diğer sanayi dallarına muhtaç
30 Ahmet Kala, “Osmanlı Devleti’nin Sanayileşme Çabaları”, II. Abdülhamid ve Dönemi Sempozyum
Bildirileri, Seha Yayınları, İstanbul 1992, 183-187.
31 Rifat Önsoy, (1982). Türk Alman İktisadi Münasebetleri (1871-1914), Enderun Yayınları, İstanbul 1982, 51.
32 Teknoloji takibinde coğrafi konumun önemli bir yeri olduğu görülmektedir. Japonlar 1543 yılında Portekizli serüvenciler vasıtasıyla ateşli tüfeklerle tanışmış ve bu yıllarda tüfek üretimine başlamışlardır. Ancak 1600’lerden sonra Samurailerin denemitindeki yönetim önce tüfek üretimini sınırlandırmış ardından da sadece hükümet için tüfek üreteceklere izin vermiştir. Nitekim Samurailer için kılıç tüfekten daha değerliydi. Kılıç hem bir sınıf simgesi hem de sanat yapıtıydı. Böylece Japonya neredeyse tüfeğin görülmediği bir ülke haline gelmiştir. Avrupa yöneticileri arasında da tüfek üretimini sınırlandırmak isteyenler olmuştur. Ancak bu tür önlemler Avrupa’da uzun sürmemiştir. Çünkü silah üretimini kısıtlayan devlet silahlı komşularının istilasına uğramaktaydı. Japonya kalabalık nüfuslu ve çok yalıtılmış bir ada olduğu için tüfek gibi bir askeri teknolojiyi yadsımasının bedelini ödemekten kurtulmuştur. Yalıtılmışlığın sağladığı güvenlik, 1853 yılına kadar devam etmiştir. 1853 yılında Amerika Birleşik Devletleri gemileriyle kumandan Perry’in ziyareti Japonların yeniden tüfek üretimine başlamalarına sebep olmuştur. Jared Diamond, Tüfek, Mikrop ve Çelik İnsan-Topluluklarının Yazgıları, Ülker İnce (çev.), Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Yayınları, Ankara 2010, 331-332.
