Silah Üretiminde Tophane ve Bahriye Nezareti Arasındak

Osmanlı Devleti’nde silah üretim görevi Tophane-i Amireye verilmiştir. Ancak XIX. yüzyılın sonlarına doğru Bahriye Nezareti de Tersane-i Amirede silah üretebilecek makinelere sahip olarak üretim gerçekleştirmiştir.218

1894 yılında Tophane-i Amire Nezaretiyle, Bahriye Nezareti arasında top imalatı konusunda bir rekabet yaşandığı görülmektedir. Halil Paşa zamanında (Sultan Abdülaziz devri) hayli masrafla inşa edilmiş olan çelik ocağındaki hidrolik pres, imal edilen çeliklerin dövülüp kullanılabilir hale gelmesini sağlıyordu. Hidrolik pres eskidiğinden yenisinin satın alınması gerekmekteydi. Zeki Paşa hidrolik pres imal eden fabrikanın vekilleriyle görüşüp

216 _{1881 yılında yapılan maliyet muhasebesinde 1 sandık Snider fişeği 4 lira 80 kuruşa, 1 sandık Martini} fişeği ise 6 liraya mal edilmekteydi. 1883 yılında ise bir sandık Martini fişeğinin yani bin adet fişeğin 1 liraya mal olacağı belirtilmektedir. Bu hesap iki yıl öncesine göre oldukça düşük çıkmıştır.

217

BOA, Y.PRK.ASK, 21/41, 6 Kanun-i evvel 1299 (18 Aralık 1883), 1883 İmalat cetvelleri incelendiğinde Zeytinburnu’nda bir günde 10.000 Martini Henry tüfekleri için talim fişeği kovanı imal edildiği görülmektedir. BOA, Y.PRK. ASK, 18/27, 4 Mayıs 1299 (15 Mayıs 1883).

218

Ahmet Muhtar Paşa 1895 yılında basımı yapılan “Osmanlı Topçuları” isimli eserinde Osmanlı Devleti’ndeki silah üretimiyle ilgili olarak ayrıntılı bilgi vermektedir. Bu kitapta Tersane’de silah üretildiğine dair bir bilgi yoktur. Sadece Tersane-i Amire civarında kadim “Bahriye Baruthanesi” ve bundan başka “Mermi Dökümhanesi” ile “fişenkhane”nin mevcut olduğu bildirilerek gerektiğinde bunların da kullanılabileceğini kaydetmiştir. Bkz. Ahmet Muhtar, 1315, 87. 1940 yılında Eyüp Durukan tarafından kaleme alınan “Askeri Fabrikalar Tarihçesi” isimli kitapta da Tersane Silah Fabrikalarından bahsedilmemektedir. Bkz. Eyüp Durukan, Askeri Fabrikalar Tarihçesi. Ancak XIX. yüzyılın sonlarına doğru Bahriye Nezareti de Tersane-i Amireye makineler ithal ederek silah ve mermi üretimi yaptığı anlaşılmaktadır. Tersanede top ve çelik fabrikası bulunmaktaydı. Burası Birinci Daire olarak adlandırılmıştır. Buralardaki küçük tesislerde tüfek ve fişek de yapıldığı bilinmektedir. Burada 45 tonluk büyük bir vinç kullanılmaktaydı. Top namlularına çember ve mantel geçirebilmek için sıcak işçilik tesisatı vardı. Soğuk işçilik kısmında ise İngiltere’den alınmış 12 adet büyük tezgâh bulunmaktaydı.

İkinci Daire top fabrikasına bitişikti. Burada top ve tüfekler için mermi imal edilmekteydi. Bu dairenin

diğer tarafında tapa imal olunurken üst katında Mauser silahı imal edilmekteydi. İkinci bölmede demirhane ve küçük dökümhane mevcuttu. Burada sert döküm su verilmiş zırh daneleri de imal edilebilmekteydi. Sevk çemberlerini geçirebilmek için bir adet büyük hidrolik pres bulunmaktaydı. Demirhane ve dökümhanede dört adet izabe ocağı, kalıpları kurutmak için düzenek, döküm kumu, grafit gibi malzemeler bulunmaktaydı. Bahriye Tophanesinde Hotchkiss, Armstrong ve Krupp sisteminde 44 adet top imal edilmiştir. 30 adet kundağın gliserinli hidrolik geri tepme baskısı yapılmıştır. Tophane-i Amire’den verilen 8 cm’lik sahra toplarına kürsü ve sehpa yapılarak gerekli yerlere tahsis edilmiştir. Tahsin Esencan, Türk Topçuluğunun Kaynakları, Askeri Fabrikalar Basımevi, Ankara 1946, 116-120.

kontrat hazırlaması için süreci başlatmış ve bu sipariş için durum Maliye Nezaretine bildirilmişti. Maliye Nezareti ise bu sipariş için gerekli olan parayı vermeyerek bu işin bir sonraki yıl yapılmasını istemekteydi.

Zeki Paşa Tophaneye karşı bürokratik bir ittifak yapıldığı düşüncesindeydi. Nitekim 7-8 seneden beri Bahriye Nezareti idaresinde bir “Top Fabrikası” inşa edilmekteydi. Zeki Paşa, inşasına devam edilen ve henüz faaliyete geçmemiş olan

Tersane Top Fabrikası hidrolik presi için 15 bin liranın Meclisi Vükeladan alınan

kararla ödeme emrinin alelacele çıktığını hatırlatmaktaydı. Tophane Müşiri Zeki Paşa top imalinin yavaş yavaş Tophane-i Amire’nin elinden elbirliğiyle alınarak Tersaneye verilmeye çalışıldığını bu durumun devamı halinde Tophane-i Amire’de imalatın ilerlemesinin mümkün olmayacağını bildirmekteydi.219

Çelik top imalatı için önceki tarihlerde alınmış olan ve kullanılmayan çelik fırını 1892 yılında tamir edilerek yeniden kullanılır hale getirilmiştir. 1892 yılı Temmuz ayından 1898 yılı Temmuz ayına kadar cebel ve mantel usulünde 187 adet top dökülerek bu toplardan 102 kıtası ordulara dağıtılmıştır. Tophane-i Amire Fabrikalarında büyük çapta sahil topları imal edilememekle birlikte 15 cm’liğe kadar seri ateşli toplarla 15 cm’den büyük çaptaki obüs ve havanlar imal edilebilmekteydi. Daha büyük çaptaki kale ve muhasara topları ile seri ateşli topların imal edilebilmesi için yeni çelik fırınına ihtiyaç duyulmaktaydı. Tophane-i Amire Fabrikalarında imal edilen topların bir adedi 150 liraya mal edilirken Avrupa’dan satın alınan bu tarz toplara 450 lira ödenmekteydi. Yani Tophane-i Amire Fabrikalarında üretilen bir top ithal edilenlerin üçte biri maliyetindeydi. Tophane-i Amire idarecileri hem maliyetin düşüklüğü hem de yerli üretimin sağlanması için 10 tonluk çelik fırını, makine, hadde silindirleri, çenber geçirmek için gerekli edevat, su mengenesi, çarh, freze, matkap tezgâhları ve diğer aletler için 24.800 liranın Tesisat-ı Askeriye Akçesinden ödenmesini talep etmiştir. Böylece 15 cm’liğe kadar kale ve muhasara toplarıyla seri ateşli toplar Tophane Fabrikalarında üretilerek Avrupa’dan sipariş edilmelerine gerek kalmayacaktı. Avrupa’ya verilecek olan para Osmanlı topraklarında kalacağı gibi yerli sanayi gelişme imkânı bulacaktı.220

219 _{BOA, Y. PRK. ASK, 100/6, 4 Eylül 1894.}

Zeki Paşa 1899 yılında 1.200 ton baskı yapabilen son sistem hidrolik presi İngiltere’den getirterek Zeytinburnu Fabrikasına kurdurmuştur. Böylece top namlusu için dökülmekte olan çelikler daha rahat dövülecekti.221