Mauser Fişek Fabrikası, Dumansız Barut Fabrikası Kurma

1899 yılında Mauser Fişek Fabrikasının kurulması için çalışmalar başlatılmıştır. Günde 100.000 adet fişek üretecek makine ve tezgâhlar Viyana’daki Hirtenberg Fabrikasından alınacaktı. Makine ve tezgâhların alınması için Viyana’da bulunan Hurşid Bey görevlendirilmişti. Viyana’dan gelecek olan makine ve tezgâhları koyacak bina bulunmadığından Zeytinburnu Fabrikalar Grubu’nda yeni bir binanın yapılması için çalışmalar başlatılmıştı.326

Mükerrer ateşli tüfekler için tüfek başına bin adet fişek kabul edilmişti. Osmanlı Devleti küçük çaplı Mauser tüfeklerinden 480 bin adet sipariş vermiştir. Bu tüfekler için 480 milyon fişeğe ihtiyaç duyulmaktaydı. 1901 yılına kadar 3 kontratla 150 milyon fişek sipariş edilmişti. Ancak gelen fişeklerin yarısı kullanılamayacak derecede bozuk olduğundan 75 milyonu iade edilmiştir. 480 milyon fişek için Mauser Fişek

325 _{II. Meşrutiyetin ilan edilmesiyle birlikte Tophane Müşiriyetini eleştiren yazılar yayınlanmıştır. 1908} yılı Eylül ayında Tophane-i Amire Sevk Komisyonu Başkâtibi Mehmet Tevfik Bey’in Mizan Gazetesi’nde Almanya’dan sipariş edilen Mauser fişeklerinin çatlak olduğunu bildiren yazısı üzerine Bahriye Merkez Hastanesinde görev yapan Eczacı Kolağası Ali Bey beş yıl önce yerli bakırdan fişek imali için yaptığı girişimi anlatmıştır. Eczacı Ali Bey yerli bakırdan fişek üretimini başardığı takdirde, Zeki Paşa gibilerin çıkarları zedeleneceğinden denemelere izin verilmediğini belirtmektedir. Eczacı Ali Bey, yerli bakırdan fişek üretilebileceğini Alman kimyagerin tahlil raporuyla da sabit olduğunu bildirmiştir. Eczacı Ali Bey bu raporun fabrikalar müdürü Galip Paşa tarafından saklandığını ifade etmiştir. Bu raporun fabrikaların birinde bulunduğu belirtilerek Harbiye Nezareti’nin raporu talep etmesi istenmiştir. Eğer rapor imha edilmişse Alman kimyagerin not defterinden tahlil sonuçlarına ulaşılabileceğini, ayrıca istenirse kimyagerlerden oluşan bir komisyonun huzurunda yerli bakırdan fişek üretilebileceğini göstermek istediğini bildirmiştir. Hukuk-i Umumiye, Numara: 1, 3 Eylül 1324, (16 Eylül 1908), 2.

Fabrikasından toplamda 330 milyon fişek alınması planlanmaktaydı. Geriye kalan 150 milyon ise Tophane Fabrikalarında üretilecekti.

18 Ocak 1901 tarihli bir raporda Mauser Fişek Fabrikasının kuruluşuyla ilgili bilgiler verilmiştir. Tophane Fabrikalarında Mauser fişeği üretebilmek için o tarihte vefat etmiş olan Osman Paşa’nın oluşturmuş olduğu komisyon günde 100 bin fişek üretecek tezgâhları sipariş etmeye başlamıştı. Fabrikanın inşası ve tezgâhların yerine konulması için gerekli olan paranın bir kısmı ödenmiş geriye kalan 3.750 liranın verilmesi için ferman çıkarılmıştı. Mauser Fişek Fabrikası inşasının ilkbahara kadar bitirilerek imalata başlayacağı planlanmaktaydı. Mauser Fişek Fabrikasında kullanılmak üzere dumansız barut gerekmekteydi.327

Zeytinburnu Fabrikası dahilinde kurulması düşünülen Mauser Fişek Fabrikasının inşa çalışmalarını Zeki Paşa yürütmekteydi. Ancak masraflar için gereken 3.750 liranın ödeme emri çıktığı halde para maliyeden alınamadığından fabrika inşa malzemeleri sipariş edilememiştir. Ayrıca işçinin alacağı çoğalmıştı. İnşaat çalışmaları durma noktasına gelmişti. Zeki Paşa 31 Ocak 1901 tarihinde bu durumu Sultan II. Abdülhamid’e rapor etmiştir.328

1902 yılında Mauser Fişek Fabrikası makinelerinin alınması için konşimentosu oluşturulmuştur. İki ay içerisinde İstanbul limanına teslim edilmek şartı ve ücretin yarısının sipariş yapıldığı zaman diğer yarısının ise malzemelerin İstanbul’a geldiğinde verilmesi kararlaştırılmıştır. Nakliye ve diğer masrafların tamamı siparişin yapıldığı fabrikaya aitti. Mil, kasnak ve kayışların ödemesi 1.390 lira tutmaktaydı. Ödeme

Teçhizat-ı Askeriye İanesinden yapılacaktı. Ancak Tophaneye gönderilen 10 Nisan 1902

tarihli tezkirenin 3. Maddesinde, komisyonlarca sipariş olunan mühimmat ve askeri malzemenin tanzim kılınan kontratları görülüp bu konu hakkındaki irade-i seniyye çıkarıldıktan sonra ödemenin yapılması gerektiği emredilmişti. Zeki Paşa, hâlihazırda bu maddenin uygulanamadığını bildirerek yeni bir düzenleme yapılmasını istemiştir.329

327 _{Dumansız barut imali işine İzzet Paşa bakmaktaydı. İzzet Paşa Dumansız Barut Fabrikalarının inşasını} bitirmek üzereydi. Ancak bazı makinelerin siparişi ve dumansız barut imalatında çalışacak usta, mühendis ve işçi için bir kez daha Avrupa’ya gitmesi gerekmekteydi. BOA, Y.PRK.ASK. 166/70, 5 Kanun-i sani 1316 (18 Ocak 1901).

328 _{BOA, Y.PRK.ASK, 147/62, 31 Ocak 1901.}

329 _{BOA, Y.MTV, 228/29, 14 Nisan 1902. Bkz. MMZC Devre: 1, İçtima senesi: 2, Birleşim: 18, Cilt: 1, 15}

1906 yılında Ordu-yu Hümâyûnlar için gerekli olan küçük çaplı Mauser tüfeği ile seri ateşli toplar için gerekli olan mühimmatın üretilmesi için çalışmaların yapıldığı görülmektedir. Seri ateşli toplara mahsus mermi kovanı imalathanelerinin ve Küçük Çaplı Mauser Fişekhane-i Hümâyûnunun inşa edilmesi için Tophane-i Amire Tecrübe ve Muayene Dairesi Almanya’daki Karlsruhe Fişenk Fabrikasıyla müzakerelere başlamıştı. Günde 200 bin adet fişek üretecek makinelerin siparişi için kontrat oluşturulması gerekmekteydi. Makinelerin hemen kurulup bir an evvel imalata başlanması için gerekli yerlere talimatlar veriliyordu. Hammaddenin derhal sağlanması için temin komisyonun oluşturulması istenmekteydi.330

1907 yılında Zeytinburnu Fişek Fabrikasında günde 200.000 fişek üretecek fabrika makineleri için ihale açıldığında Almanya Silah ve Cephane Fabrikaları (ASCF),331 Ehrhardt Fabrikaları, Saksonya Makine Fabrikası, Polte Armatür ve Mermi Fabrikası, Hirtenberg Mermi Fabrikası ve Manfred Weiss gibi firmalar müracaatta bulunmuştur. İhaleyi Hirtenberg Mermi Fabrikası almıştır. Fabrika için gerekli olan makinelerin tutarı 290.000 markı bulmaktaydı. Bunun üzerine harekete geçen ASCF yönetimi Alman Sefiri Marschal’dan ihaleyi lehlerine çevirmesi için yardım istemiştir.332

Anlaşıldığı kadarıyla bu girişimler sonuç vermiştir. 1907 yılının Kasım ayında ASCF tarafından Zeytinburnu Fişek Fabrikasına gönderilen makinelerin montajı için başmühendis Rapp görevlendirilmiştir.

Kurulacak olan Mühimmat Fabrikasının teşkilinde Alman Karlsruhe Fişek Fabrikasına rakip olarak İngiliz, Amerikan, Fransız ve Avusturya silah şirketlerinden teklifler gelmekteydi. Bu fabrikalardan birisi de Budapeşte’de bulunan Manfred Weiss isimli fişek fabrikasıdır.333 Bu fabrika Zeytinburnu’nda günde 200.000 adet fişek yapabilme kudretinde bir tesis kurmayı taahhüt etmekteydi. Avusturya ve Almanya’daki

330

BOA, BEO, 2823/211682, 5 Temmuz 1906.

331 _{Köln-Rottweil Birleşik Barut Fabrikaları, Karlsruhe Metal Mermi Fabrikası, Mauser Tüfek Fabrikası,} Ludwig Ludwig Loewe Silah Fabrikası, Düren Metal Fabrikaları ve Belçika Milli Silah Fabrikaları gibi kuruluşlar ASCF şirketler grubu arasındadır. Bkz. Türk, 158.

332

Türk, 166.

333 _{Macaristan 1848 yılına kadar tarım ülkesiydi. Bu tarihe kadar feodal sistem, kölelik devam etmiştir.} 1867’den önce modern kapitalist değişim başlamıştır. 1867’de Avusturya-Macaristan hukuk ve ekonomi alanında düzenlemeler yapmıştır. Macaristan Budapeşte’de faaliyet gösteren Yahudi mühendis Manfred ve kardeşi Berthold 1880’li yıllarda konserve üretmekteydi. 1893 yılından itibaren Manfred Weiss şirketi ordu için mühimmat üretmeye başlamıştır. 1900’lü yıllarda ordu ihtiyacını karşılayan yegâne fabrika olmuştur. Bkz. Ivan Berend, An Economic History of Nineteenth-Century Europe Diversity and

diğer fabrikalar bakır ve nikeli ithal etmek zorundaydı. Oysa bu fabrikaya ait bakır ve nikel dökümhaneleri bulunduğundan silah ve fişek üretimini % 15 daha düşük bir fiyata yapabildiğini Tophane yetkililerine bildirmiştir. Karlsruhe Fişek Fabrikasına verilmiş olan 100 milyon siparişin kendi fabrikalarına verilmesi karşılığında Zeytinburnu Fabrikasının ıslahını ve istihdam edilecek olan personelin altı aydan bir yıla kadar Budapeşte’de ücretsiz eğitimini üstleneceğini bildirmiştir. Zamanın entegre tesislerinden biri olan bu fabrikada 3.500 işçi çalışmakta ve günlük 750.000 fişek imal edilebilmekteydi. Manfred Weiss Şirketinin tüm tekliflerine rağmen Karlsruhe Fişek Fabrikasının tercih edildiği görülmektedir.334

Dönemin rekabetçi ortamına rağmen Alman firmaları ihalelerde başarı sağlamışlardır. Burada Osmanlı Ordusunda görev yapan Alman askeri danışmanların rolü olduğu düşünülebilir.335

1907 yılında Fişek Fabrikası günde 90-100 bin fişek üretecek kapasitedeydi.336 Fişek Fabrikasında 10 milyon fişek üretimi için Karlsruhe’de bulunan fişek fabrikasından çelik, yüksük, kapsül, çinko ve diğer levazım satın alınmıştır.337

Tablo 1.31. Zeytinburnu Fabrikalarının Haftalık İmalatı (1904, 1905, 1906, 1908). İmal edilen malzeme 1904 1905 1906 1908

Küçük çaplı Mauser muharebe fişeği 84.000

7,5 cm'lik çelik şarapnel 180 360

8,7 mantel toparlağı 8

7,5 cm'lik milsiz dane 600 1.080

Kılıç 40 17

Demirci edevatı (takım) 4

Topçu kaması 50 7

Obüs kovanı (takım) 1

Mauser tüfeği için muhtelif edevat 75 8,7 cm'lik çelik şarapnel 2.555 120 12 cm'lik obüs namlu taslağı 4

Testereli topçu kaması 14 Makineli tüfeklere mahsus top ve kundak semeri (takım)

8

Mauser kasaturası 2

7,5 cm'lik şeşhane peşrevi 130

334 _{Bolat, 15-16.}

335 _{Osmanlı ordusunda görev yapan Alman uzmanların sipariş ve ihalelerdeki etkisi için “2.2.4.1.}

Osmanlı Ordusunda Görev Yapan Alman Askeri Heyetlerinin Silah Ticaretindeki Rolleri” başlığına

bakınız.

336 _{BOA, BEO, 3211/240813, 21 Teşrin-i sani 1324, (4 Aralık 1907).}

337 _{10 milyon fişek için Karlsruhe’den alınacak olan malzeme 11.486 lira 43 kuruş tutmaktaydı. Bu bedel} silah ithal ve imalatı finansmanını sağlamak için oluşturulmuş olan Techizat-ı Askeriye Nezareti tarafından karşılanmıştır. Bu bedel Tophanenin 1323 senesi fevkalade bütçesinde gösterilecekti. BOA,

Y.MTV, 300/131, 23 Temmuz 1323, (5 Ağustos 1907). Ağustos ayında düzenlenen belgelerde

Karlsruhe’den alınacak malzeme bedeli 11.529 lira gösterilmiştir. BOA, BEO, 3211/240813, 21 Teşrin-i sani 1324, (4 Aralık 1907).

Topçu neferi kılıcı 34

Süvari kılıcı 10

Zeytinburnu Fabrikasında şarapnel, dane, peşrev gibi topçu mühimmatı, 7,65 çapında Mauser fişeği, Mauser tüfeği parçaları, kama, kılıç kasatura top aksamı imalatı yapılmaktaydı.338