Numune Dumansız Barut Fabrikasının Kurulması

Nitroselülozun 1833’te bulunmasından 30 yıl kadar bir süre sonra dumansız barut fişek üretiminde kullanılmıştır.239

Bu süre zarfında pamuk barutu fişeklerde kullanılmaktaydı. Pamuk barutu, nitrik asit ve sülfürik asit etkileşimi sonucu kolay elde edilebilen bir barut çeşidiydi.240

Pamuk barutunun kullanımı 1860’larda yaygınlaşmıştır. Bu tip barutların toplarda kullanılan cinsleri içinde bulunan prizmatik barut (kahverengi barut) bir taraftan Avrupa’dan ithal edilirken diğer taraftan Baruthane-i Amirede yeni tesisler kurulması yoluna gidilmiştir. İlk kurulan prizmatik barut fabrikasında sadece bir tezgâh bulunmaktaydı ve ihtiyacı karşılayamadığından 1881 yılında saatte 250 kg prizmatik barut imal eden tezgâhla barutu pide haline getirecek olan silindirler Almanya’dan sipariş edilmiştir. 1882 yılı sonlarında Azatlu Baruthanesinde 24 saatte 110 okka pamuk barutu imal edecek bir fabrikanın kurulması için irade çıkmıştır.241 1848 yılında C. F. Schönbein ‘ın nitrosellülozu icat etmiş 1884’te Alfred Nobel nitrosellülozu nitrogliserinle dondurmayı gerçekleştirmesi o yıllar için devrim niteliğinde bir buluş olmuştur.242

Metal kartuş ve dumansız top barutunun kullanılmasıyla birlikte toplarda ateşleme hızı artmıştır. İlk defa 1877-1878 Osmanlı- Rus Savaşı’nda dumansız barut toplarda kullanılmıştır. Top atışlarından sonra kalın bir sis perdesinin ortadan kalkmasıyla birlikte toplarda geri tepme ve dönüş mekanizmaları geliştirilmiştir.243

238

Askeri Fabrikaları Mamulat ve Masnuatı-İmalat-ı Harbiye Fabrikaları, 36.

239 _{Dumansız barutun aslını pamuk barutu teşkil etmektedir. Pamuk barutu çekirdekleri çıkarılmış ve} hallaçlanmış pamuğun su ile yıkanıp temizlenmesi ve nitrik-sülfirik asit karışımı için de belli bir süre bekletildikten sonra kurutulmasıyla elde edilir. Pamuk barutu görünüş itibariyle adi pamuğa benzemekle beraber daha sert ve elastikidir. Ovuşturulduğunda elektriklenme meydana gelmektedir. Kütükoğlu, 96- 98.

240 _{B. Çetin, 183.}

241 _{Bu fabrikanın imalata başladığına dair kayda rastlanmamıştır.} 242

Kütükoğlu, 97.

243 _{Albert Manucy, Artilleri Through the Ages, Division of Publications, Washington, 1985, 21.}

1894 yılında Washington sefaretinden gönderilen bir gazete tercümesinden nitrojelatinle doldurulmuş bombaları atan yeni bir topun icat edilerek 2.000 metreye kadar atış yapabildiği bildirilmekteydi. Avrupa

1889 yılından itibaren dumansız barutla ilgili çalışmalarda artış olduğu görülmektedir. Fransa’da dumansız barutu geliştiren Mösyö Leben’in barut terkibini Rusya’ya satmak için gittiği Osmanlı idarecileri tarafından bildirmiştir. Tophane-i Amire Meclisi Belçika’dan dumansız barut alınarak tüfeklerde kullanılmasına karar vermiştir. Dumansız barutun diğer barutlara üstünlüğü şunlardı:

1-Siyah barutla yapılan atışlardan sonra namludan çıkan duman görmeyi engelleyerek ikinci bir atışı zorlaştırmaktaydı. Ayrıca çıkan bu duman düşman askerine atış bölgesini göstermekteydi,

2-Dumansız barutla doldurulan kovanlarda merminin namludan çıkış hızı fazla olduğundan merminin hedefe isabeti ve daha uzun bir menzile sahip olması sağlanmaktaydı. Özellikle toplar eskiden en fazla 2.500 metre menzile sahipken bu barutla birlikte çok daha fazla menzile sahip oldular,

3-Karabarutun üçte biri oranındaki dumansız barutla, aynı sonuç elde edilebilmekteydi. Böylece nakliye ve depolama hizmetlerinde büyük bir kolaylık sağlanmış oldu,

4-Dumansız barutla doldurulan fişekler kara barutla doldurulanlara göre daha hafif olduğundan askere daha fazla fişek verilebilme imkânı elde edilmiştir,

Dumansız barutun avantajlarını fark eden Osmanlı Devleti idarecileri Osmanlı ordularında kullanılan Martini Henry ve Mauser fişeklerinde bu baruttan kullanılmasına karar vermişlerdir.244

26 Eylül 1892 yılında Kolağası Vasil Efendi ve Rıza Bey Tophane-i Amirede dumansız barutu analiz etmişlerdir. Tophane Tecrübe ve Muayene komisyonu azasından Mirliva İzzet Paşa, Almanya’da, Mauser silahlarını teslim alma komisyonunda görevli olduğu zamanda dumansız barutun nasıl imal edildiğiyle ilgilenmiş ve bu barutu imal edebilecek derecede bilgi sahibi olmuştur. Tophane Tecrübe ve Muayene Heyeti, İzzet Paşa’nın Dumansız Barut Fabrikasını tesis edebileceğini düşünmekteydi. Eğer İzzet Paşa fabrikayı kurabilirse devlet bu işten büyük bir menfaat sağlayacaktı. Böylece

ve Amerika’da bulunan ateşemiliterler silah teknolojilerindeki ilerlemeleri yakından takip etmekteydiler. Ayrıca patlayıcı maddeler üzerine çalışan bilim adamları da Osmanlı Devleti’ne çeşitli tekliflerde bulunmuşlardır. Örnek olarak Kanadalı George Blackman adlı bir mucit gemi zırhlarını delebilecek kuvvette nitrogliserinle doldurulmuş bir çeşit bomba icat ettiğini Osmanlı Hükümeti yetkililerine bildirmiştir. Bkz. B. Çetin, 213-214.

ihtiyaç duyulan barut yabancı ülkelere müracaat edilmeden temin edilecekti. 11 Mart 1893 tarihinde 200 gram miktarında barut imal edilmiş küçük ve büyük çaplı Mauser tüfekleri üzerinde tecrübesi yapılmıştır. Bu deneme sonrasında başlangıç sürati, gaz basıncı, rutubet, sıcaklık ve tesiri gibi ölçümlerden olumlu sonuç alınmıştır. Bu imalatın noksan alet ve edevatla yapılmasına rağmen olumlu sonuç alındığı bir dahaki denemelerde toplarda da kullanılacağı bildirilmekteydi.245

Modern silahlarda kullanılan dumansız barutun imal edilmesi önemli bir konuydu. Bu konuyla ilgili gerekli çalışmalar 1894 yılında Abdülmecid Bey tarafından devam ettirilmiştir. Küçük bir imalathane olduğu anlaşılan numune fabrikası ileride İzmit civarında kurulacak olan büyük fabrikanın bir ön çalışması olarak düşünülmekteydi.246

Dumansız Barut Ameliyatı

Öncelikle pamuk yıkanıp, kurutulup, asitlenerek hamur halinden pideye çevrilme işlemleri yapılmaktaydı. Ardından pidenin kesilmesi, cilalanması ve barut olarak cilalanması işlemleri uygulanmaktaydı. İmal edilen barut, baruthanede inşa edilen poligonda tecrübe edilmekteydi. Üretilen barutun Almanya’da imal edilen baruttan daha süratli olduğu ve basıncının dahi daha az olmasıyla Almanya barutundan daha üstün olduğu bildirilmekteydi.247

Fabrika Makine ve Aletlerinin İmali

İleride kurulacak olan “Dumansız Barut Fabrikası”na numune olarak inşa edilen fabrikanın makine ve aletleri, İzzet Paşa, Tersane çarhçısı Kaymakam Salih Bey, Feshane Yüzbaşılarından Bahaddin Efendi ve Zeytinburnu Fabrikayı Hümâyûnu ustalarından Hasan Efendi’den oluşan bir heyet tarafından gayet mahirane olarak imal edilmiştir. İmal edilen makine ve tezgâhlar makinist Karabet Ağa tarafından yerlerine konulmuştur. Böylece Büyük Dumansız Barut Fabrikasının tüm tezgâh ve makinelerinin Tophane ve Tersane Fabrikalarında imal edilebileceği anlaşılmıştı.

Makineler numune olduğundan dolayı kuvvetleri fazla değildi, suyun yetersizliği sebebiyle günde ancak 50-60 kıyye barut üretilebileceği tahmin edilmekteydi. Bu

245 _{B. Çetin, 186-187. 445-446 numaralı dipnot. Ayrıca Bkz. Askeri Fabrikaları Mamulat ve Masnuatı-}

İmalat-ı Harbiye Fabrikaları, 37.

246

BOA, Y. PRK.ASK, 96/90, 30 Ocak 1894. Fabrika İzmit’te kurulmamış Bakırköy’de Baruthanelerin

yakınına kurulmuştur.

247 _{BOA, Y. PRK.ASK, 96/90, 30 Ocak 1894. Burada elde edilen başarılar yetersizdir. Nitekim Dumansız} Barut Fabrikasının hizmete açılması Alman Rottweil Firmasının vasıtasıyla 1904 yılında gerçekleşmiştir.

fabrikanın faydası, büyük fabrika kuruluncaya kadar ihtiyaç duyulan işçi tedarik edilmiş olacaktı. Buraya bir heyet-i fenniye görevlendirilerek imalata devam edilmesi istenmekteydi. Bu heyet-i fenniye Tophaneden Şakir, Fuat Beyler Ferik Abid Bey,

Mirliva Cemal Paşa ve Tersane-i Amire’den birkaç eğitimli çarhçıdan oluşacaktı. İzmit

civarında yapılması düşünülen fabrika için gerekli olan makine, alet ve edevatının imaline hemen başlanması için gerekli yerlere emir verilmesi istenmiştir.

Tablo 1.11. Numune Dumansız Barut Fabrikası İçin Gerekli Olan Makine ve Aletler. Malzeme/Makine Miktar Üretildiği Fabrika

Adi pamuğu yıkamak için buhar ile çalışan makine

3 sandık Zeytinburnu Fabrikası üretimi Yıkanmış pamuğu sıkmak için pres

ile müteharrik

1 sandık “ Yıkanmış pamuğu kurutmak için

fırın buhar ile müteharrik 1 sandık “

Asit kapları 8 sandık

Asitlenmiş pamuk için pres buhar ile müteharrik

1 sandık “ Asitlenmiş pamuk için tavhane 1 sandık “ Ecza eritmek için makine 1 “ “ Asitlenmiş pamuğu yıkamak için

depo

Hamur makinesı gram/300 Avrupa üretimi

Hamuru pide etmek için makine 1 “ Zeytinburnu Fabrikası üretimi Pideyi ütülemek için makine 1 “ “

Pideyi cilalamak için makine 1 “ “ Pideyi kesip barut haline getirmek

için makine 1 “ “

Top barutu kesmek için makine buhar ile müteharrik

1 “ “

Mezkûr barutları cilalamak için

dolap buhar ile müteharrik “

Asitli pamuğu toz haline getiren makine buhar ile müteharrik

1 Bir haftaya kadar Zeytinburnu Fabrikasında imal olunacak olanlar Asitli pamuğu kurutmak için buhar

ile makine

1 Barutu kurutmak için dolap 1

Numune Dumansız Barut Fabrikasında üretime geçmek için Avrupa’dan 130 liralık asit alınması gerekmeydi. Bu asit kaynatıcı özellikte olduğundan suya şiddetle ihtiyaç duymaktaydı. Bunun için Tophaneden tulumba konulması istenmekteydi.248

1894 yılı Ekim ayında İzzet Paşa’nın başında bulunduğu komisyon başta Almanya olmak üzere Avrupa devletlerinden gerekli alet, edevat ve personel teminini için görevlendirilmiştir. İzzet Paşa Almanya’dan bir takım alet edevat almış ve birkaç

kimyager mühendisle görüşmelerde bulunmuştur. Heyetin Avrupa gezisi Fransa ve İngiltere’yi de kapsamıştır. İngiltere’den üç adet pamuk tarak tezgâhı, yıkanmış pamukların sularını süzmek için iki adet süzek aleti ve pamukları kurutmak için gerekli aletler alınmıştır. Satın alınan bu tezgâhlarla birlikte günlük imalat 50 kilograma çıkarılmıştır.