Martini-Henry Fişek Fabrikasının Kurulması

Osmanlı ordusuna iğneli Snider tüfekleri dağıtıldıktan sonra ihtiyacın yerli üretimle sağlanması için günlük 100 bin fişek üreten makineler Kırkağaç Fişekhanesinde kurulmuştur. Providence Tool Şirketinden alınan 600 bin Martini-Henry tüfeği mühimmatının üretimi için de çalışmalar da yapılmaktaydı. Martini-Henry tüfekleri

200 _{Ahmet Muhtar, Ahmet Köç (Haz.), 116-117. Esasen 1880’li yıllarda günde 300.000 adet fişek imal} edecek makineler fişekhaneye kurulmuştur. Ancak uzun yıllar 10.000’den fazla Martini fişeği üretilememiştir.

201

Ahmet Muhtar, Ahmet Köç (Haz.), 117.

202 _{Askeri Fabrikaları Mamulat ve Masnuatı-İmalat-ı Harbiye Fabrikaları, 32.}

203 _{Ahmet Muhtar, Ahmet Köç (Haz.), 118. Mızraklı süvari askerine eskiden kalan mızraklar verilmiştir.} Bu mızrakların tamiri Tophanede yapılmaktaydı.

için metalik fişek üretebilen makineler Avrupa’da üretilmiyordu. Bu makineler sadece Amerika’da Winchester Fabrikasında üretilmekteydi.204

Mart 1881’de Zeytinburnu Fabrikalar grubuna Martini-Henry tüfekleri için Fişek Fabrikası inşa edilerek diğer fabrikalara ilave edilmiştir. Tophane-i Amire Müşiri ve tüm askeri ümera Fişek Fabrikasının açılışında hazır bulunmaktaydı.205

Duacı Ömer

Efendi tarafından dualar okunduktan sonra, “padişahım çok yaşa” temenniyatı dile

getirilmiş ve birkaç baş kurban kesilmiştir. Fabrikada günde 320 bin adet fişek imal edilecekti. İmal edilen fişeklerden bir kısmı numune olarak Sultan II. Abdülhamid’e sunulmuştur.

Fabrika 341 metre uzunluğunda, 15 metre genişliğinde ve 4,5 metre yüksekliğinde inşa edilmişti. Fişek Fabrikası beş kısımdan oluşmaktaydı. Birinci kısım

tavhane kısmıydı. Bu tavhanede 16 adet tav ocağı 6 adet temizleme fıçısı

bulunmaktaydı. Buradaki işlemlerle metalin hacmi genişletilmekteydi. İkinci kısımda, ikinci üretim safhası olarak dokuz adet tezgâh ile fişek imalinde kullanılan levhalar zımbalanmaktaydı. Bu kısımda üçüncü üretim safhası olarak 9 tezgâh ve dördüncü işlem olarak 9 tezgâh ve fişek şapkaları için 19 tezgâh toplamda 55 tezgâh bulunmaktaydı. Üçüncü kısımda beşinci işlem olarak 26 adet tezgâhla fişeklerin içine konulan pullar için 15 adet tezgâh bulunmaktaydı. Dördüncü kısımda 10 adet ok tezgâhı, 10 adet iğne tezgâhı, kapsülleri yerleştirmeye mahsus 10 adet tezgâh ve fişeklerin yivlerini itmek için 12 adet tezgâh vardı. Bu kısımda toplamda 42 adet tezgâh bulunmaktaydı. Beşinci kısımda Snider fişekleri kurşunlarının etrafına yiv açmaya yarayan 8 adet yiv tezgâhıyla palasturpa206

tezgâhları mevcuttu. Çarhhane kısmında ise alet ve avadanlığa207

mahsus 35 adet torna ve rende tezgâhı ve bu kısma bağlı olarak 4 adet kurşun baskısı bulunmaktaydı. Kapsül kısmında fişeklere kapsül imali için 8 adet tezgâhla bir makas tezgâhı mevcuttur. Fişekhanenin tüm tezgâhları 80 beygir kuvvetinde ihtiyatıyla beraber dört adet kazan ile idare olunmaktaydı. Bu makinelerin tamamı demirden yapılmış (ihtiraat-ı hadide) gayet sade makinelerdi. Bu fabrikanın

204 _{A.İ. Gencer, A.F. Örenç, M. Ünver, 241-243.}

205 _{1879-1881 yılları arasında Tophane Müşiri Ali Saib Paşa’dır. Bkz. Sinan Kuneralp, 12.} 206

Palasturpa: Dolu topu söküp temizlemekte kullanılan paçavralı burgulu sırık, 2) Topun yuvarlağına konulan sıkı, gülle sıkısı. Şemseddin Sami, Paşa Yavuzarslan (Haz.), 955.

207 _{Avadanlık: Sanatkâr alet ve edevatı, marangoz vesaire takımı Bkz. Şemseddin Sami, Paşa Yavuzarslan} (Haz.), 80.

Osmanlı Devleti’nde vücut bulmasıyla ordunun acil olarak ihtiyaç duyduğu mühimmat rahatlıkla karşılanabilecekti.208

1.2.6.6.2. 1881 Yılı Yunan Savaşı’nın Baş Göstermesi ve Zeytinburnu Fişek Fabrikasının İmalat Kuvveti

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Osmanlı Devleti’nin 1881 yılında yeniden savaş hazırlıklarına başladığı görülmektedir. Ayestefenos Anlaşmasıyla oluşturulan Büyük Bulgaristan, Berlin Anlaşmasıyla ikiye bölünmüştür. Berlin Anlaşmasıyla Doğu Rumeli olarak adlandırılan kısım Osmanlı Devleti’nin siyasi ve askeri hâkimiyetine bırakılmıştır. 1879 yılında Osmanlı Devleti Doğu Rumeli ile Bulgar sınırına asker sevk etmek istemesi üzerine Doğu Rumeli’de yaşayan Bulgarların isyanıyla karşılaşmıştır.209

Fakat asıl tehdit Yunan Hükümetinden gelmiştir. Yunanistan silahlanmayı sürdürüp savaş tehditleri yağdırmaktaydı. Bir buçuk milyon nüfuslu küçük Yunanistan 100.000 mevcutlu bir ordu toplamayı hedeflemişti. Yunan Hükümeti 1880’lerin sonuna doğru Krupp Fabrikasından 2 milyon franklık top siparişi vermiştir. Birkaç ay sonra 84 çelik top Essen’den teslim edilmiştir.210

Berlin Anlaşmasına göre Yunan sınırında düzenlemeler yapılacaktı. Mart 1881’de İstanbul’da toplanan konferans sonucunda Teselya Yunanistan’a Epir de Osmanlı Devleti’ne bırakacak şekilde hudut düzenlemesi yapılmıştır. Yunan Hükümeti Başvekili Deli Yani düzenlemeyi yeterli bulmayarak Yunan kuvvetlerine Teselya’da Osmanlı hududunu geçmesini emretmiş ancak Ahmet Eyüp Paşa tarafından yenilgiye uğratılmıştır.211

1880 yılının Aralık ayında orduyu güçlendirmek için Almanya’dan mitralyöz ve Krupp topları, İngiltere’den de torpidoların satın alınmasına karar verildiği görülmektedir. Satın alma işlemini Tensikat-ı Askeriye Komisyonu azasından Hakkı Bey ile liva veya ferik rütbesinden bir kişi yapacaktı. Ancak ilerleyen günlerde gerekli olan 20 adet mitralyözün Tophane Fabrikalarında üretilmesine teşebbüs edilmiş ve imal olunan numune mitralyözün başarılı bulunmasıyla tamamının Tophane Fabrikalarında üretilmesine karar verilmiştir. Krupp toplarının da Tophanede bulunanlardan

208 _{BOA, Y.PRK. MYD, 1/87, 26 Şubat 1296 (10 Mart 1881).}

209 _{Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi VIII Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907), Türk} Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000, 104.

210 _{Richard Lewınsohn, Esrarengiz Avrupalı Zaharoff. (Çev. Cem Muhtaroğlu) İletişim.Yayınları,} İstanbul 1991, 43.

karşılanmasına karar verilerek Hakkı Bey’in Avrupa’ya gönderilmesinden vazgeçilmiştir. 212

Bu dönemde Osmanlı Devleti, elindeki mevcut fişeklerin yetersiz olduğunu düşünerek en kısa sürede mühimmatını nasıl arttırabileceğinin hesabını yapmaya başlamıştır. Bunun için Harbiye Nezareti, Tophaneden 100 bin sandık (100.000.000) Martini Fişeği, 50 bin sandık (50.000.000) metalik (Snider) fişeğinin Tophane Fabrikalarında üretilmesini istemiştir.213

1881 yılında, Amerika’dan ithal edilmiş olan fişek makineleri hadde ve silindirleriyle Zeytinburnu Fabrikasına kurulmuştur. Burada fabrika günde 300 bin adet Martini ve Snider, 20 bin Winchester ve 5 bin Revolver fişeği imal edecek kuvvete sahip olması beklenmekteydi.214

Fakat Tophane-i Amire idarecilerinin yapmış oldukları hesaplarda, bir yılda 30 bin sandık (30 milyon) Martini ve 10 bin sandık Metalik (10 milyon) ve 15 bin sandık (15 milyon) Boxer fişeği toplamda 55 bin sandık (55 milyon) fişek imal edilebileceği bildirilmiştir. Beklenenden az imalat yapılmasına sebep olarak fabrikalarda çalışan işçilerin yeni makinelerle imalatı tam olarak öğrenemedikleri öne sürülmüştür.

55 bin sandık fişek imal edebilmek için 1 milyon kıyye bakıra ve 1 milyon 370 bin kıyye kurşuna ihtiyaç vardı. Bir sandık Martini-Henry fişeğini 6 Osmanlı lirasına, Metalik ve Boxer fişeklerinin ise 4 lira 80 kuruşa yapılacağı tahmin edilmekteydi. Bu takdirde 55 bin sandık fişeğin bakır ve kurşun masrafları da içinde olarak 300 bin lira tutacağı tahmin edilmekteydi. İstenilen 150 bin sandık fişekten ancak 55 bin sandığının imal edilebileceği ve zorunluluk varsa geriye kalan 95 bin sandık fişeğin Amerika’dan alınması gerektiği bildirilmekteydi. 55 bin sandık fişek planda olmayan bir imalat olduğundan mali hesaplarının da ona göre yapılması gerekiyordu.

212

A. Atilla Çetin, Sultan İkinci Abdülhamid Han Devlet ve Memleket Görüşlerim 1, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2013, 45, 50.

213 _{BOA, Y. ARES 9/48, 16 Ocak 1881.}

214 _{Olağan hallerde Devlet Fabrikalarında çalışan işçilerin Cuma günleri tatildi. Ayrıca Ramazan ve} Kurban Bayramları gibi dini günler de işçiler izinliydiler. 52 gün hafta tatili 7 gün dini bayramlar için tatil verildiği tahmin edilirse ortalama bir yılda 306 gün imalat yapıldığı düşünülebilir. Buna göre 91.800.000 adet Snider ve Martini, 6.120.000 Winchester, 1.530.000 revolver toplamda 99.450.000 adet fişek imal edilmiş olması gerekir. Oysa Fişek Fabrikasında bir yılda toplamda 55 milyon fişek üretildiği görülmektedir. Yani üretim ancak beklenin % 55’i civarındaydı.

Tablo 1.9. Amerika’dan İthal Edilen Fişekle Tophane Fabrikalarında Üretilen Fişeğin

Maliyet Muhasebesi (1881 Yılı).

Snider fişeği Martini fişeği

1 adet/sandık Metalik 1adet boş fişek (Boxer)

1 adet/sandık

dolu fişek 1 adet/sandık boş fişek

Dolu Boş Nakliye ve diğer masraflarıyla Nakliye ve diğer masraflarıyla Nakliye ve diğer masraflarıyla Nakliye ve diğer masraflarıyla Nakliye ve diğer masraflarıyla Amerika ve İngiltere maliyeti 20 para (adet)/ 5 lira (sandık)

15,5 para 8,5 para 27 para / 6.75 lira 22 para Tophane maliyeti 19.2 para / 4 lira 80 kuruş 24 para /6 lira Oran % 5 % 11.11

Yapılan maliyet muhasebesi sonucunda Tophane Fabrikaları imalatının Martini- Henry fişeklerinde % 11.11 ve Snider fişeğinde % 5 daha az bir fiyata mal edildiği görülmektedir.215

18 Aralık 1883’te Amerika’dan fişek makinelerinin gelmeye devam ettiği ve Fişek Fabrikasının tam istenilen seviyede üretime geçemediği görülmektedir. Serasker Hüseyin Hüsnü Paşa’nın Tophane Fabrikalarında fişek imalatının ne miktarda olduğunu sorması üzerine bu işle ilgilenen komisyon fişek üretimiyle ilgili şu bilgileri vermiştir: Fişek makineleri ve teferruatından olan hadde silindirlerinin kuvvetiyle günde 300.000 adet yani 300 sandık Martini-Henry fişeği imal edilebildiğini, ancak bu miktarın imal edilebilmesi için istihdam edilecek olan 1.200 kadar işçinin işi öğrenip ellerinin iyice işe alışması gerekmekteydi. İşçilerin elleri işe alışıncaya kadar imalatın bu miktarda olması mümkün değildi. Bu miktar fişeğin kurşunlarına kâğıt sarmaya mahsus 15 kıta makinenin 10 adedi Zeytinburnu Fabrikasında üretilecek geriye kalan 5 kıta ise 1.910 İngiliz lirası karşılığında Amerika’dan satın alınmıştı. Alınan makinelerin Amerika’dan gelmesi beklenmekteydi. Bu meblağ Tophane tahsisatından ödenmişti. 1.200 kadar işçinin ücreti, gerekli olan çinko ve diğer maddeler masrafı hesaplandığında bir sandık

bir liraya mal olmaktadı.216 Günde 300 sandık yapılacağından 300 lira tutmaktaydı. Hesap edilen bu miktara fişek doldurma masrafı dâhil edilmemiştir. Ambarlardaki kurşun ve bakır bitene kadar imalata devam edilecek bu madenler bittiği zaman Maden-i Hümâyûn hasılatından bakır ve kurşun alınacaktır. Hesaplanan 300 bin sandık imalatın makine tertibatı tam olarak alınamadığından şimdilik günde sadece 10.000 adet yani 10 sandık imalat yapıldığı bildirilmiştir.217