Dumansız Barut Fabrikası

1901 yılının Nisan ayında Zeki Paşa ordulara gerekli olan 270 bin kilo dumansız top barutunu ve 150 milyon Mauser fişeğinin Almanya’da bulunan Mauser Fişek Fabrikasıyla Rottweil Barut Fabrikasından alınmasını düşünmekteydi. Bu siparişin karşılığında bu fabrikaların Tophane Fabrikalarında fişek ve dumansız barut imaline yardımcı olmaları istenecekti.291

Mauser Fişek Fabrikasının kurulabilmesi için Dumansız Barut Fabrikasın kurulması gerekliydi. Uzun yıllar dumansız barut imal etmek için çalışan İzzet Paşa heyetinin 1903’te tasfiye edildiği görülmektedir. Tophane-i Amire Tecrübe ve Muayene Dairesi Reisi olan Mahmud Şevket Paşa, İzzet Paşa’nın yıllardır üretimi gerçekleştirememesinden dolayı dumansız barut fabrikasını kurma görevini Rottweil Fabrikasına bırakmıştır.292

1903 senesinde Rottweil Fabrikasından gelen görevliler kurmuş oldukları bu fabrikayı Osmanlı memurlarından Miralay Vehbi, Kimyager Kolağası Hakkı, Hüseyin Sabri ve Mehmet Sabri Beylere teslim etmiştir.293

Harbiye Nezareti Bakırköy Barut Fabrikasının modernizasyonu için Köln-Rottweil Birleşik

290

Tanin, 31 Mart 1326 (13 Nisan 1910). 291

BOA, Y.PRK.ASK, 168/92, 1 Nisan 1317, (14 Nisan 1901) Almanya’dan sipariş olunan Mauser tüfek

ve fişek sevkiyat teslimleri için Bkz. BOA, Y.PRK. KOM, 12/118 (9 Mart 1904). 292 _{Bolat, 28.}

293 _{Zeki Paşa 270 bin kg dumansız barut ve 150 milyon Mauser fişeği karşılığında Rottweil Fabrikasının} Osmanlı Dumansız Barut Fabrikasını ıslah edilmesini düşünmekteydi. Ancak yapılacak olan bu ıslahata karşılık satın alınacak barut miktarında farklılıklar bulunmaktadır. 40.000 kg dumansız makarna barutu ve 20.000 lira nakit ödeme karşılığında fabrikanın modernize edileceği bilgisi için Bkz. Askeri Fabrikaları

Barut Fabrikalarının temsilcileriyle 4 Şubat 1904 tarihinde bir anlaşma imzalamıştır. Bu anlaşma gereğince Osmanlı Hükümeti Köln-Rottweil Birleşik Barut Fabrikalarından 15- 20.000 Osmanlı lirası kadar barut siparişi verecekti.

Dumansız Barut Fabrikasının 1904 yılında problemlerinin bitmediği görülmektedir. Rottweil Fabrikasının mühendisleri imalatta kullanılan suyun fazla miktarda klorlu olduğunu tahlillerle belirlemişlerdi. Rottweil Fabrikasıyla yapılan anlaşmada bu fabrikanın görevlilerinin yapacakları uyarıları Osmanlı memurları dikkate almak zorundaydı. Baruthane çevresinde bulunan başka kuyulardaki sulardan faydalanma yoluna gidilmiş ve örnekleri tahlil için Almanya’ya gönderilmiştir ve gönderilen sonuçlar olumlu çıkmıştır. Buradan elde edilen su günde 10 saat çalışmak üzere 20 metreküp derecesindeydi. Oysa günde 300 kg dumansız barut üretebilmek için saatte 60 metreküp suya ihtiyaç duyulmaktaydı. Günde 300 kg barut imal edebilmek için mecburi olarak Avrupa’dan yıkanmış ve yağı çıkarılmış pamuk sipariş edilmiştir. Baruthane memurları bölgede incelemeler yaparak nitelik ve nicelik yönünden uygun bir su kaynağı aramaya devam etmişlerdir. Baruthane hududu dâhilinde Çukurlu Bahçe ismindeki bostanın büyük kuyusundan saate 90 metre küp su temin edebileceği tespit edilmişti.294

1 Eylül 1904 tarihinde Dumansız Barut Fabrikasının resmi açılışı yapılmıştır.295 Ertesi gün yayınlanan İkdam gazetesinde; “ordunun ihtiyaç duyduğu dumansız barutu temin edebilmek için 2 Şubat 1901 tarihinde fabrikanın yapılması için irade çıktığını ve bu gün tamamlanarak Asit Nitrik Fabrikası adıyla resmi açılışının yapıldığı bildirilmekteydi. Bu fabrikanın Almanya’nın Kolonya şehrindeki Rottweil Barut Fabrikaları direktörlerinden Doktor Mösyö Garatin’in maiyetinde bulunan makinist Adam Kalok, Mösyö Şvap, Mösyö Matyas Verle, Mösyö Ernest Potrman gibi bazı honörler ve Baruthane-i Amire Kimyageri Binbaşı Hakkı Bey tarafından vücuda getirildiği” bildirilmekteydi.296

Rottweil Fabrikası ile imzalanan mukavele 21 Mayıs 1905 tarihinde son bulmuştur. Bu tarih itibariyle günlük 360 kg dumansız barut üretilmeye başlamıştır. Mukavele son bulmakla beraber Rottweil Fabrikası yetkilileri

294 _{Rottweil fabrikası kimyager ve mühendisleri sunmuş oldukları raporlarında dumansız barut} fabrikasının imalata devam edebilmesi için bu suyun değişmesi gerektiğini bildirmişlerdir. Bunun için de 36 kıta bostan ve tarla satın alınmıştır. Satın alma komisyonu 1902 yılında her daireden bir seçilerek oluşturulmuştur. B. Çetin, 193-194.

295 _{Fabrikaların açılışları sultanın tahta çıktığı gün olan 31 Ağustos tarihinde yapılmaktaydı.} 296 _{B. Çetin, 194.}

barut teknolojisinde meydana gelecek ilerlemeleri Türk memurlarına öğretmekle mükellefti. Rottweil yetkilileri ıslahı yapılan Dumansız Barut Fabrikasının düzenli şekilde işlemesinin kendileri tarafından önemli olduğunun altını çizmişlerdir. Fabrika direktörlerinden Doktor Karetin “Dumansız Barut Fabrikasının düzenli bir şekilde

gelişmesinin kendi şöhret ve haysiyetlerini korumanın bir gereği olduğunu” bildirmiştir.

Fabrikada bir aksaklık olduğu takdirde yol masraflarını Osmanlı Devleti’nin karşılaması şartıyla Rottweil Fabrikasının genel merkezinin bulunduğu Berlin’den memur ve mühendisler fabrikanın tamirini yapacaklardı.

Yapılan anlaşma gereğince bazı aksaklıkları gidermek ve barut teknolojisindeki ilerlemelerden Osmanlı memurlarını bilgilendirmek için fabrikanın direktörlerinden Mösyö Karetin 1907 yılında İstanbul’a gelmiştir. Doktor Karetin yapmış olduğu incelemeler sonucunda teknik eksikliklerden dolayı beyaz barutun İstanbul’da yapılamayacağını, bunun ancak Rottweil’de yapılacağını belirtmiştir. Bunun için Almanya’da tecrübe edilmek üzere 10 kg’lık barut verilmesini talep etmişse de kendisine cevap verilmemiştir. Bu duruma tepki gösteren Doktor Karetin İstanbul temsilcisi Huber aracılığıyla Osmanlı Hükümetine şunları iletmiştir: “Barutların

tecrübeleri yapılmadığı takdirde savaş anında çıkacak acı bir sonuçtan kendilerinin sorumlu olmayacaklarını” ifade ederek istenilen numunenin Deutch Levant

Kumpanyası vapuruyla Rottweil’e gönderilmesinin zorunlu olduğunu belirtmiştir.297 1909 yılında Tophane Nazır Vekili Necip Paşa,298 Kimyager Kaymakam Hakkı Bey,299 Kolağası Ethem Efendi’nin, ihalelerde yolsuzluk yaptıkları gerekçesiyle haklarında tahkikat başlatılmıştır. Yolsuzluk soruşturması için Divan-ı Harp oluşturulmuştur. Divan-ı Harbi riyasetine İbrahim Paşa, azalıklarına ise Miralay İsmail, Mehmet, Kaymakam Hüseyin, Binbaşı Asım, Mümtaz Şükrü, Kolağası Mahmud Yüzbaşı Eyüp ve Recep Beyler tayin edilmişlerdir.300

297

Bolat, 30-31. 298

Tophaneye Vekâleten bakan Necip Paşa’nın yerine. 11 Aralık 1909’da Nazım Paşa Tophane müşiri olmuştur. MMZC, Devre: 1, İçtima senesi: 2, Birleşim: 18, Cilt: 1, 15 Kanun-i evvel 1325 (28 Aralık 1909), 376. BOA, BEO, 3678/275843, 18 Aralık 1909.

299 _{Tophane Müdürü Nazım Paşa, Hakkı Bey’in Avrupa’da barutçuluk üzerine eğitim aldığını,} baruthanede bulunan zabitanın büyük kısmını eğittiğini, baruthanenin hocası konumunda olduğunu buna rağmen maharetine bakılmayarak işten el çektirdiğini bildirmektedir. Bkz. MMZC, Devre: 1, İçtima

senesi: 2, Birleşim: 18, Cilt: 1, 15 Kanun-i evvel 1325 (28 Aralık 1909), 376.

20 Aralık 1909’daki Meclis-i Mebusan birleşiminde Tophanede yapılan yolsuzluklar tartışılmıştır. Tophanede yapılan yolsuzluk iki kısımdı. Birinci kısmı Teçhizat Nezareti marifetiyle yapılan siparişlere ait olandı. İkinci kısmı ise Necip Paşa tarafından Tophane Nezaretinin vekâleten idare edildiği zamana aitti. Teçhizat Nezaretine ait olan kısmın tahkikatı Maliye Nezaretinin gerekli belgeleri gönderememesi sonucunda başlatılamamıştı. Tophanenin vekâleten idare olunduğu zamana ait olan yolsuzluklara karışanların ise divan-ı harpte muhakemeleri devam etmekteydi. Mahkeme henüz sonuçlanmamıştı. Ancak baruthane memurlarının karıştığı yolsuzluk Teçhizat Nezaretinin siparişlerinde olduğundan onların hakkında henüz bir işlem başlatılmamıştı. Baruthanede çalışan memurlar işten el çektirilmiş ya da emekliye sevk edilmişti.301

Dumansız Barut Fabrikası 1904 senesinde üretime başladıktan sonra fabrikada bir kaza olmuş ve tamiratı yapılmadığından üretim üçte bir nispetinde yapılmaktaydı. Dumansız Barut Fabrikası için gerekli olan 200 bin libre302

kadar ispirto Avrupa’dan yüklenici şirket vasıtasıyla 90 paradan 3 kuruşa kadar sipariş edilmekteydi. Hâlbuki piyasada libresi 50 paradan satılmaktaydı. Ayrıca dumansız barut için sipariş edilen pamuk da Avrupa’dan gelmekteydi. Oysa dumansız barut için en iyi pamuk Maydos’ta bulunmaktaydı.303

Siverek Mebusu Nurettin Bey ve Miralay Ferit Bey bu bilgileri Avrupa’da tahsilde bulunmuş Yüzbaşı Sırrı ve diğer dört mümtaz zabitten almışlardı. “Pres” makinesi için 280 lira kıymet gösterildiği halde 1.283 liraya siparişi yapılmıştı. Bakır elektrikli tel piyasada metresi 30 kuruş iken 142 kuruşa alınmış, freze tezgâhlarının faturaları tahrif olunmuştu, Asit Fabrikasında “Denitrifikasyon”304

için taştan mamul cihaz 3 ile 5 lira kıymetindeyken 52 ile 54 liraya sipariş olunmuştur. Pres makinesi edevatından olan kalıpların her biri 20 ile 32 frank kıymetinde olduğu halde

301 _{MMZC, Devre: 1, İçtima senesi: 2, Birleşim: 113, Cilt: 6, 1 Haziran 1326 (14 Haziran 1910), 273.} 1895 yılında Tesisat-ı Askeriye Nezareti kurulmuş ve 14 sene kadar devam etmiştir. Bu nezaret daha sonra Techizat-ı Askeriye Nezareti İsmini almıştır. Nezaret, 7-8 milyon lira civarında bir sarfiyatta bulunmuştur. Bu sarfiyat genellikle Bahriye ve Tophane’ye ait fişek siparişatında kullanılmıştır. Bu sipariş sırasında büyük yolsuzluk yapıldığı düşünülmekteydi. Siverek Mebusu Nurettin Bey yolsuzlukla ilgili bir olayı şöyle anlatmaktadır; “Bundan üç sene evvel 55.000 liraya bir gambotun mabeynce

alınmasına karar verilir. Parasının verilmesini Hacı Akif Paşa’ya havale ederler. Bir gün Paşa hastalanmıştı, yanına gitmiştim ‘bu gün 35.000 lira kıymetinde bir gambotu bana 55.000 liraya sipariş ettirmek istiyorlar fakat sebat edip almayacağım bu herifler beni kahrımdan öldürecekler’…”. Teçhizat-ı

Askeriye evrakının incelenmesi durumunda yolsuzlukların ortaya çıkacağı düşünülmekteydi. Devre: 1,

İçtima senesi: 2, Birleşim: 18, Cilt: 1, 15 Kanun-i evvel 1325 (28 Aralık 1909), 375.

302 _{Bir Libre (Livre) 500 gram’a eşittir. Bkz. Şemseddin Sami, Paşa Yavuzarslan (Haz.), 718.} 303 _{Maydos, günümüzde Çanakkale ilinin, Eceabat ilçesidir.}

bunlardan 36 adet 84 ile 94 liraya olmak üzere kontratı yapılmaya çalışıldığı anlaşılmıştır. Eşya nakli için tanesi 600 liraya sipariş olunarak gönderilen arabaların yalnız bir tanesi işe yaramakta ve onunda kıymeti ancak 40 lira kıymetinde olduğu tespit edilmiştir. Seri ateşli toplar için 80 bin kıyye barut mevcut olduğu halde Avrupa’dan mermiler dolu olarak sipariş edilerek fazladan masrafa girildiği belirtilmektedir. Baruthanede Avrupa’da eğitim görmüş yeterli personel varken bunlar etkili bir şekilde istihdam edilmemiş ve her iş bir iki kişinin elinde olduğundan Barut Fabrikalarında üretim artırılamamıştır.

Yapılan incelemelerde 5 milyon 100 bin metrekare büyüklüğünde bir arazi içindeki Baruthanenin alet, edevat ve hammadde kıymetleri hakkında kayıtlara rastlanılmamıştır. Yolsuzluğun ortaya çıkmaması için alet, edevat ve hammaddenin kıymeti oradaki memurlardan gizlenmiştir. İncelemeler sonucunda senede 2 bin liralık fazla ve gereksiz alışveriş yapıldığı sonucuna varılmıştır.305

28 Aralık 1909’daki Meclis-i Mebusan görüşmelerinde Salih Paşa (Harbiye Nazırı) Tophane hakkındaki yolsuzluk iddialarını abartılı bulmaktaydı. Nitekim 50 paraya alınan ispirtoyla dumansız barutun yapılamadığını, Maydos pamuğundan barut yapılabildiğini ancak tasfiyesi yapılamadığından Avrupa’dan sipariş edildiğini, burada imal edilen barutun yetersizliği dolayısıyla Avrupa’dan mermi sipariş edildiğini ifade etmiştir. Ayrıca orduda sivri kurşunlu fişeklerin kabul edildiğini, bir günde üretilen 300 kilo dumansız barutun ise sivri kurşunlarda kullanılamayarak, yalnızca top barutu olarak kullanıldığını bildirmiştir.

İmalat-ı Harbiye Müdürü Nazım Paşa da suçlamaların memurlar arasındaki çekememezlikten kaynaklandığına inanmaktaydı. Dumansız Barut Fabrikasında II. Meşrutiyet döneminde ıslahat yapılmış ve Almanya barut fabrikalarıyla yapılan kontrat gereğince burada imal edilen barutun 10 sene dayanacağı garantisi alınmıştı. Yalnız yüklenici Alman barut şirketi iki müfettiş ve iki kimyagerini Bakırköy Barut Fabrikalarında gözetmen olarak kalmasını şart koşmuştu. Fabrikaya alınan malzemenin uygunluğu bu memurlar tarafından onaylanmaktaydı. Alınan pamuk ve ispirto onların istediği kalitede olacaktı. 1904 yılında Avrupa pamuğu yerine Adana pamuğunun

305 _{MMZC, Devre: 1, İçtima senesi: 2, Birleşim: 17, Cilt: 1, 7 Kanun-i evvel 1325 (20 Aralık 1909), 344-} 345. Silah ve mühimmat alımlarında büyük rüşvetlerin alındığı bilinmektedir. “2.2.5.9. Silah Alımlarında

kullanılması için Sultan tarafından emir verilmişti. Adana’dan 60 bin ton kadar pamuk alınarak işlenmeye başlamıştı. Fakat daha sonra Alman memurları Tophane Nezaretine bir takrir vererek yerli pamuğun temizlenme ameliyatının kusurlu olabileceğini iddia etmişlerdir. Türkiye’de üretilen pamuk ile barut yapılabilse de Alman mühendisler bir dikkatsizlikten dolayı kaza ortaya çıkma ihtimalini ileri sürerek yerli pamuğa itiraz etmişlerdir. Uzun uzadıya müzakereler yapıldıktan sonra yerli pamuk yerine Avrupa pamuğunun kullanılmasına karar verilmiştir.306

Siverek Mebusu Nurettin Bey’in hazırlamış olduğu Tophane yolsuzluğu raporundaki iddialara karşılık Harbiye Nazırı Salih Paşa ve İmalat-ı Harbiye Müdürü Nazım Paşa’nın yolsuzluk iddialarını çürütmeye çalıştıkları görülmektedir.

Rottweil Fabrikası mühendisleri 1905 yılında sudaki klora itiraz etmişlerdir. Klorsuz su tedarik edilmiş ancak bu defa da su miktar olarak az bulunmuştur. Sonunda klorsuz ve yeterli miktarda su temin edildikten sonra üretimde kullanılan pamuğa itiraz edilerek Almanya’dan alınması istenmiştir. Tüm bu istenilenler yapılmış ancak 1910 yılında sivri kurşunlu Mauser fişeğinin orduda kullanılmasına karar verilmiştir. Sivri kurşunlu Mauser fişeğinde Osmanlı’da üretilen dumansız baruttan farklı bir barut kullanıldığından Dumansız Barut Fabrikasında üretilen barut sadece toplarda kullanılmıştır. Büyük kesimli olanlar mantelli toplarda, küçük olanlar ise seri ateşli toplarda kullanılmıştır.307

Devlet bir teknolojiyi transfer etmeye çalışırken yeni bir teknoloji ortaya çıkmakta ve harcanan zaman, emek ve para boşa gitmekteydi.

Tablo 1.28. Dumansız Barut Fabrikasının Haftalık İmalatı (1904, 1905, 1906, 1908) İmalat (kıyye) 1904 1905 1906 1908

Dumansız top barutu 1.200 1.800

Kolodyum pamuk barutu 1.186 2.221

Pamuk barutu 936 504

96 mono hidratlı zaç yağı 11.640 17.430

Loma keşafetinde tizzap 5.000

Eter sülfirik 591

Mutahhar (temizlenmiş) pamuk 914

Dumansız tüfek barutu 600

306 _{MMZC, Devre: 1, İçtima senesi: 2, Birleşim: 18, Cilt: 1, 15 Kanun-i evvel 1325 (28 Aralık 1909),} 371-378.

307 _{MMZC, Devre: 1, İçtima senesi: 2, Birleşim: 18, Cilt: 1, 15 Kanun-i evvel 1325 (28 Aralık 1909),} 374. Sivri kurşunlu fişeklerde kullanılan barutun imalini öğrenmek için Almanya’ya memurlar gönderilmiştir. Bkz. Askeri Fabrikaları Mamulat ve Masnuatı-İmalat-ı Harbiye Fabrikaları, 38.

Dumansız Barut Fabrikası 1904 yılında pamuk barutu üretirken, 1905 yılında zaç yağı ve dumansız tüfek barutu üretmiştir. 1906 yılında ise imalatta artış yaşandığı görülmektedir.308

Asit Fabrikası

Dumansız barutun üretilebilmesi için asit ve eter fabrikalarının üretim yapmaları gerekmekteydi. Teknik eleman eksikliğinden asit ve eter üretiminde sıkıntılar yaşanmaktaydı. Bunun için için İzzet Paşa 1898 yılında Almanya’dan teknik eleman sağlamışsa da ödenek eksikliğinden bu ustalarla anlaşma sağlanamamıştır. 1899 yılında asit ve eter üretimini ıslah etmek üzere İngiliz kimyager Mr. Hard ile mukavele imzalanmıştır.309

Osmanlı Dumansız Barut Fabrikasının bir parçası olan Asit Fabrikasında İngiliz usulünde üretilecek olan asidin Osmanlı barutuna elverişli olup olmadığı ve Osmanlı ordularında kullanılan silahlara zarar verip vermeyeceğinin erkenden bilimsel olarak araştırması 21 Mart 1901 tarihli tezkireyle istenmiştir. Bu durum Avrupa’dan yeni gelmiş olan Ferik İzzet Paşa ile Baruthane-i Amire kimyagerleri ve Baruthane memuru Necip Paşa’dan oluşan bir komisyon tarafından tetkik edilecekti.

Asit Fabrikası Mühendis Mr. Hard tarafından inşa edilmişti. Burada imal edilecek asidin % 94 ile % 96 derecesinde olacağı mukavelenamede belirtilmişti. Yapılan incelemelerde imal edilen asidin şartnameye uygun olduğu tespit edilmişti. Bu asitle % 12,8 derecede azot içeren Osmanlı dumansız barutunun imalinin mümkün olacağı Osmanlı Dumansız Barut Fabrika-yı Hümâyûnu memuru Ferik İzzet Paşa, Baruthane-i Amire memuru Necip Paşa ve Baruthane kimyagerleri tarafından tasdik edilmiştir. Bu asitlerle imal olunacak dumansız barutun kullanılan silahlara asla zarar vermeyeceği beyan olunmuştur. Ayrıca bu asitle üretilen dumansız barutların 5 sene boyunca bozulmayacağı vaat edilmekteydi. İzzet Paşa Avrupa fabrikalarının da dumansız barut için beş sene süre verdiğini hatırlatarak imal edilen dumansız baruta kefil olmuştu. İzzet Paşa burada imal edilen asidin dumansız baruta elverişli olduğunu belirttikten sonra fabrikayı 20 bin liradan fazla bir paraya kurmuş olan mühendis Mr. Hard’ın baruthane işçisine imalatı öğretebilmesi için sözleşmesinin bir yıl daha uzatılmasını istemekteydi.

308 _{BOA, Y. MTV. 267/137, 03 Kasım 1904, Y.MTV, 278/2 07 Eylül 1905, Y.PRK. ASK, 236/61 01 Şubat} 1906, Y.MTV 308/209, 30 Nisan 1908.

Eğer başka bir mühendis tedarik edilirse gelecek olan mühendis fabrikayı kendisi inşa etmemiş olduğundan aynı taahhüttü veremeyeceğini, fabrikada tadilat yapmak isteyebileceğini, yeniden inşaat masraflarının çıkabileceğini ve barut imalinin sekteye uğrayabileceğinin altını çizmekteydi. Ayrıca üçü altı ay, üçü birer sene müddetle toplamda altı ustanın yirmi beşer lira maaşla istihdam olunmalarının gerekliliğini bildirmiştir.310

Dumansız Barut ve Asit Fabrika-yı Hümâyûnunda 1905 senesi Kasım ayındaki 15 günlük imalat şu şekildeydi;311

Tablo 1.29. Dumansız Barut ve Asit Fabrikasının 15 Günlük İmalatı (1905).

Kıyye Cins

2.650 Dumansız tüfek barutu

2.168 Kollodyon pamuk barutu

1.008 Temizlenmiş pamuk

13.440 94 Mono hidratlı zaç yağı 12.400 40 bomba keşafetinde kezzap

3.156 Eter sülfürik