Yoksulluk olgusu, çocukların çalıştırılması konusunda büyük bir etkendir149. Bu anlamda bakıldığında geleneksel olarak yoksulluk; “toplumun belirli bir kesimi için düşük gelir ve harcama seviyesi, sağlık ve eğitim hizmetlerinden düşük seviyede
147
SAPANCALI, Dışlanma, s. 155.
148 Özkan YILDIZ, “Çalışan Çocuklar: “Sorun” mu? “Çözüm” mü?”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C. 6, Sa: 2, 2007, s. 59-61.
38 yararlanma, risklere açık olma ile kamusal karar alma mekanizmasından dışlanma ve güçsüzlük olarak kendini göstermektedir”150. Sözlük anlamıyla bakacak olursak yoksul, “yeterli düzeyde parası olmayan veya rahat bir şekilde yaşamak için gerekli olan araçlara sahip olmayan kişidir”. Yoksulluk kelime olarak “yaşamın gerektirdiği olanaklardan yoksun kalmak” olarak açıklanabilir151. Ayrıca, “fakirlik, muhtaçlık, zayıflık, biçare olmak” anlamlarını içermektedir. Ekonomik anlamda yoksulluk durumu ile ortaya çıkan olgular ile “muhtaçlık, biçare ve zayıflık, kişinin kendini gerçekleştirme ve geliştirmesini sağlayan; buna olanak tanıyan insan haklarının da yokluğu” ifade edilmektedir152. Dar anlamda yoksulluk; “açlık ve barınacak yeri olmama durumu iken, geniş anlamda yoksulluluk; gıda, giyim ve barınma gibi olanakları yaşamalarına devam ettirmeye yettiği halde toplumun genel düzeyinin gerisinde kalmayı” ifade etmektedir153. Yoksulluğun nedenleri arasında işsizlik, bozuk gelir dağılımı, ekonomik kriz, ülke kaynaklarının verimli olarak kullanılmaması, hızlı nüfus artışı, göç, plansız şehirleşme, kayıt dışı ekonomi gibi olgular bulunmaktadır154.
Çocuk çalıştırılması konusunda ulusal ve uluslararası bağlamda yapılan araştırmaların artmasına yol açan temel nedenlerden biri de, ekonominin zayıflaması ve gelir dağılımının bozulması sonucunda yoksullaşan ailelerin çocuklarının bir gelir kaynağı olarak görülmesi ve çalışmalarıdır. Buradan da anlaşılacağı gibi yoksulluk ve çocuk çalıştırılması arasında doğrudan bir ilgi olmakla beraber155yoksulluk çocuk çalıştırılmasının arzında da etkili bir faktör olmaktadır156. Diğer yandan çocuk çalıştırılması, çocuk yoksulluğunun önemli bir boyutudur157. Yapılan araştırmaların
150 Ersan BOCUTOĞLU, “Türkiye’de Kamu Ekonomisi ve Yönetimin Şeffaflaştırılması, Yolsuzluk ve Yoksullukla Mücadele”, (içinde) Yoksulluk Cilt 1. Yoksulluk Sempozyumu (31 Mayıs-1 Haziran). Đstanbul, 2003, s. 222.
151
Oğul ZENGĐNGÖNÜL, Küreselleşme, Yoksulluk, Gelişmişlik ve Đşgücü Piyasaları Ekseninde. Adres Yayınları, Ankara, Eylül 2004, s. 108.
152 Nesrin KALE, “Đnsan Hakları Bağlamında Yoksulluk”, (içinde) Yoksulluk Cilt 1 Yoksulluk Sempozyumu, (31 Mayıs-1 Haziran). Đstanbul, 2003, s. 72.
153 Güzin ERDOĞAN, “Türkiye’de ve Dünya’da Yoksulluk Ölçümleri Üzerine Değerlendirmeler”, (içinde) Yoksullukla Mücadele Stratejileri. Hak-Đş Konfederasyonu Yayını, Ankara, 2002.
154 ÇSGB, Zamana, s. 20.
155 DĐKBAYIR, DAYIOĞLU, BAKIR, s. 2. 156
Sonia BHALOTRA, “Child Labour in Africa” . Organization for Economic Coorparation and Development (OECD) Social Employment and Migration Working Papers, No. 4, Paris, 2003, s. 26.
39 büyük bir kısmında çocuk çalıştırılmasının temel nedeni yoksulluk olarak gösterilmektedir. Ekonomik açıdan, özellikle de eğitim masrafları açısından ailelerin bütçelerinin yetersiz kalması ve çocukların işten alınması nedeniyle gelir kaybına uğranması söz konusu olduğundan, çocuklar okuldan alınmakta ve çalıştırılmaktadırlar158. Yoksul aileler çocuklarının gelirlerine bağımlı olmaktadır159.
Guatemala ile Fransa’daki çocukların arasında yapılan yazışmalarda çocukların çalışma nedenleri ebeveynlerin işsizliğinin yanında, aile ekonomisinin yetersizliği ve yoksulluk olarak da açıklanmaktadır160. Bu bağlamda düşük hane geliri, yani yoksulluk çocuğun ekonomik işlerde çalıştırılmasının önemli bir nedenidir161.
Küreselleşme ve neo-liberalizm politikaları; işletme düzeyinde kar ve verimlilik olgularını beraberinde getirirken, toplumsal anlamda işsizlik, yoksulluk, eşitsizlik, eğretilik ve güvencesizlik gibi olguları da beraberinde getirmektedir. Bu bağlamda küreselleşme olumsuz etkileri de beraberinde getirmektedir. Bunun yanında küreselleşme ile kadınlar ve çocuklar düşük ücretli, mesleki güvenceden yoksun ve uygun olmayan çalışma koşullarını içeren işlerde yoğun olarak çalıştırılmaktadırlar162.
Küreselleşmenin beraberinde zenginlik mi yoksa yoksulluk mu getirdiği tartışmalı bir konuyu oluşturmaktadır. Kimileri küreselleşmeyi zenginleşmenin bir yolu olarak değerlendirirlerken, kimileri de küreselleşmeyi zengin ile yoksul arasındaki uçurumu daha da derinleştiren bir süreç olarak görmektedir. Fakat küreselleşme sonucunda ortaya çıka adaletsiz gelir dağılımı işsizliği, işsizlik de yoksulluğu beraberinde getirmektedir. Böylece yoksul ailelerin yan olmasının yanında temel gelir unsuru da olarak gördükleri çocuklarını163, onların yeni yetişme
158 ÇSGB, Zamana, s. 20.
159 GÜRÇAY, KUMAŞ, Çalış(tırıl)an, s. 37. 160 BOIDIN, s. 9.
161 DĐKBAYIR, DAYIOĞLU, BAKIR, s. 2. 162
Zeki ERDUT, Küreselleşme Bağlamında Uluslararası Sosyal Politika ve Türkiye. Dokuz Eylül Yayınları, Đzmir, 2003, 21-24.
163 Serap ÖZDEMĐR, “Haklarımız: Küçük Emekçilerin Hakları,” Petrol-Đş Kadın Dergisi, Sa: 17, Aralık 2005, s. 24.
40 çağında bir çocuk gibi yaşamamalarına izin vermeyerek, çalışma yaşamına itmektedirler. Bu bağlamda çalıştırılan çocuklarda fiziksel, ruhsal ve ahlaki anlamda oluşan olumsuz etkiler sonucunda çocuğun geleceği etkilenmektedir164. Uzun vadede bakıldığında, çocuklar üretken bireyler olmak yerine, yardıma ve desteğe muhtaç bireylere dönüşmektedirler165.
II. SOSYAL NEDENLER
Toplumda çalışan çocukların çalışma nedenleri elbette ki en başta ekonomik nedenlere dayanmaktadır. Fakat siyasal nedenlerin de desteklemesiyle beraber, toplumsal gerçekleri de göz ardı etmemek gerekir. Toplumun sahip olduğu geleneksel kültür yapısı, çocuğa verilen değer, nüfusta yaşanan artış, bunun akabinde yaşanılan göç olayları, eğitim seviyesi de, çocuğa aile tarafından verilen değerin ekonomik bazlı olmasının sonucu olarak çocukları ve gençleri çalışma yaşamına itmektedir166. Bu bağlamda çocuk çalışan, ailesi için bir geçim kaynağı olmaktadır.