D. Çocuk Çalıştırılmasını Önlemeye Yönelik Faaliyetler
7. Sosyal Tarafların ve Toplumun Katılımının Sağlanması
Çocuk çalıştırılması ile mücadele edilebilmesi konusu hükümet dışındaki kuruluşların sadece kendilerinin üstlenebilecekleri bir konu olmamakta, bu sorun büyük ve önemli bir sorundur. Bu anlamda ulusal politika bağlamında önemli bir nokta, toplumdaki belli başlı tüm kurumların, çocukların çalıştırılması sorunu ile mücadele anlamında etkin bir şekilde rol alları gerekliliğinin benimsenip
566 Yıldırım ÇAKAR, “Ülkemizde Çocuk Đstihdamı, Eğitimi ve Çözüm Önerileri”. 3. Uluslararası Đş Sağlığı ve Güvenliği Bölgesel Konferansı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Đş Sağlığı ve Genel Müdürlüğü, 13-15 Ekim, 2003,
http://www.mmo.org.tr/resimler/ekler/6ba9f2a6976570b_ek.pdf?dergi=56, (16-03-2009), s. 2. 567 ÇSGB, Zamana, s. 30.
150 yaygınlaştırılmasıdır569. Bu bağlamda çocuk çalıştırılmasının önlenmesi amacıyla yürütülen ve yürütülecek olan faaliyetlerde, hedeflenen sonuca ulaşılabilmesi adına, sosyal tarafların ve toplumun katılımının sağlanması önemli ve gerekli bir faktördür570.
IPEC deneyimine göre, çocukların çalıştırılması sorunu ile etkin bir mücadelede bulunulabilmesi için, tamamlayıcı rolleri olan temel aktörlerin işin içine katılmaları, bunların her birinin kendi rolünü yerine getirmesi gerekmektedir ki böylece çocuk çalıştırılması sorunu ile mücadelede ilerleme sağlanabilir. Bu anlamda hükümetler, işçiler ve kuruluşları, işverenler ve kuruluşları, üniversiteler, öğretmenler, sivil toplum kuruluşları ve medya, çalışan çocuklar sorunu ile mücadele edilmesi anlamında çalışmalıdır571.
Çocuk çalıştırılması ile mücadele kapsamında, yalnızca merkezi hükümet üç temel girişimi ortaya çıkartabilir. Bu bağlamda çocuk çalıştırılması ile ilgili yasal düzenlemelerin ve uygun uygulama mekanizmalarının oluşturulması; kamusal anlamda öncelikleri belirleyen ve önemli sosyal aktörleri kapsayan ulusal bir çocuk çalıştırılması politikasının oluşturulması; en yoksul ailelerin çocuklarını bile kapsayan fiziksel ve ekonomik anlamda ulaşılabilir, kaliteli ve finansmanı kamu tarafından karşılanan bir temel eğitim sisteminin verilmesi bu iç temel girişimi oluşturmaktadır. Bu anlamda hükümetlerin çocukların çalıştırılması sorununa öncelik tanıyarak bu anlamda istihdam, sosyal hizmetler ve eğitim alanlarında politika ve programlar hazırlayıp uygulamalıdırlar572. Bu anlamda hükümetlerin bu konuda hareket ettikleri ve çocuk hakları sözleşmesine göre de üstlendikleri görevleri meydana getirmek için çabaladıkları görülmektedir. Örneğin, 1996’ da Yeni Delhi’ de Bağlantısızlar Hareketi Çalışma Bakanları toplantısında çalışan çocukların emeğinin istismar edilmesinin hangi koşullar olursa olsun ahlak dışı bir davranış olduğu ve insan saygınlığına da yapılmış bir hakaret olduğu fikri konusunda uzlaşılmıştır. Bunun yanında çocukların tehlikeli işlerde çalıştırılmalarına tamamen
569 UÇO, Ünite 2, s. 65. 570 ÇSGB, Zamana, s. 29. 571 UÇO, Ünite 2, s. 75. 572 UÇO, Ünite 2, s. 76.
151 ve derhal son verilmesine yönelik önceliğin birinci derecede önemli olduğu kararında da fikir birliğine varılmıştır573.
Đşçi kuruluşları ise çocukların çalışma koşulları açısından gözlem yaparak ve bu anlamda medyada çeşitli kampanyalar başlatarak çocuk çalışanlar ve kendi üyeleri arasında bilinç ve duyarlılığı geliştirici uygulamalarda bulunabilirler. Yapacakları bu uygulamalar ile çocuk çalıştırılması ile mücadele adına önemli bir rol oynayabilirler574. Đşçiler ile çalışan çocuklar bağlamında UÇÖ sözleşmelerini içeren insan haklarına saygı ve kolektif sorumluluk talepleri, şirketler bazında da etkilidir. Bu anlamda Dünya çapında üretim gerçekleştiren Levis ve Reebok gibi ünlü kuruluşlar ve bu tarz spor giysi üreten diğer birçok firmanın bu konuda oldukça hassas oldukları görülmektedir. Avrupa’ da mağazaların bazıları, örneğin halı gibi bazı ürünlerin üretiminde çocukların çalıştırılmadıklarına dair bir sertifika almadan, ürünlerini satmamaya karar vermişlerdir. Başka bir örneğe değinildiğinde, Uluslararası Futbol Federayonu (FIFA); Uluslararası Hür Đşçi Sendikası Konfederasyonu (ICETU), Uluslararası Tekstil, Giyim ve Deri Đşleri Federasyonu (ITGLWF) ve Ulusalararası Ticaret, Profesyonel ve Teknik Çalışanlar Federasyonu (FIET) ile anlaşma yaparak, kendi lisansı ile üretilecek mallar için çalışma şartlarının hazırlanması yönünde bir imalat sözleşmesinin hazırlanması konusunda anlaşmışlardır. Bu anlaşma kapsamında, çocukların FIFA lisansı ile üretilecek olan malların üretiminde çalıştırılmaları yasaklanmıştır. Söz edilen bu tarz işlerde ise ancak UÇÖ’ nün 138 sayılı sözleşmesine uygun olan 15 yaş üzerindeki bireyler çalıştırılabileceklerdir575.
Bunun yanında işçi kuruluşları tüm toplumu ayaklandıracak çocuk çalıştırılmasına karşı bir tutum sergileyerek bu konu bağlamındaki var olan yasalar ve uygulamalarında da değişiklik yapabilmeyi sağlayabilirler. Bu bağlamda bazı ülkelerdeki işçi kuruluşlarının toplu sözleşmede çocuk çalıştırılması konusunu ele aldıkları da belirtilmektedir. Örneğin Brezilya’da bulunan sendikalar 1992’den
573 Ali SARAÇ, “Dünya’da ve Türkiye’de Çalışan Çocuklar”, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çalışan Çocuklar Haber Bülteni. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB), Sa: 1, Ocak 1997, s. 8.
574 UÇO, Ünite 2, s. 77. 575 SARAÇ, s. 8.
152 itibaren çocuk çalıştırılmasının önlenmesine yönelik uğraşmaktadırlar. Bu bağlamda Tarım Đşçileri Ulusal Konfederasyonu’ da (CONTAG) sendika önderlerine eğitimler vererek burada çocuk çalıştırılmasını da içeren, çocuk hakları ile ilgili konuları toplu sözleşmelere nasıl koyacaklarını da açıklamaktadır. Bunun yanında mevcut durumdaki toplu iş sözleşmeleri de ele alınarak, yapılacak yeni sözleşmelere de çocuk çalıştırılması konusundaki hükümlerin nasıl eklenebileceği de araştırılmaktadır. Bu konuda 18 eyaletten sendika üyelerine, toplu sözleşme görüşmelerinde izleyecekleri tutumlar açısından da tesviyeler yapılmıştır. Sonuç olarak CONTAG, çocuk çalışanların korunması ve çocukların çalıştırılmasının önlenmesini de içeren çocuk çalıştırılması ile alakalı konuları toplu sözleşmeye geçirmiştir. Bunun yanında diğer sendikalar da CONTAG’ ı izlemektedirler576.
Đşverenler ve kuruluşları bağlamında bakıldığında ise, çocuk çalıştırılması ile mücadele anlamında işverenlerle yapılacak işbirliği oldukça önemlidir. Çocuk çalıştırılmasının önlenmesi, çocukların tehlikeli işlerde çalıştırılmamaları ve çalışanların çalışma koşullarının iyileştirilmesi bağlamında tek tek işverenler veya işveren kuruluşlarınca uygulanan somut anlamdaki eylem planları etkilidir. Đşverenler ve kuruluşlarınca çocuk çalıştırılmasının önlenmesi amacıyla değişik alanlara da yayılan uygulamalar belirli kategorilerde açıklanmaktadır. Bunlar; bilinç ve duyarlılığın artırılması ve politika geliştirme adına yapılan genel etkinlikler, belirli sektörlerdeki çocukların çalıştırılmalarının önlenmesine yönelik çalışmalar, çalışan çocukların işi bırakmaları ve rehabilite edilmeleri amacıyla verilen doğrudan destek, şirketlerde ve sanayi dallarında belirli kurallar doğrultusunda hareket edilmesinin sağlanması ve belirli ürünlerin belgelendirilmesi olarak sayılmaktadır. Nitelikli ve saygın olan uluslararası kuruluşların da yapılan bu çalışmalara katılmaları, sonuç olarak işverenleri de aynı çalışmaya çekebileceği ifade edilmektedir.
Örneğin Pakistan’ın Sialkot yöresinde 1997 yılında, çocukların futbol topunun üretilmesinde çalıştırılmasının ortadan kaldırılmasına yönelik olarak Sialkot Ticaret ve Sanayi Odası, UÇÖ ve UNICEF tarafından Ortaklar Antlaşması imzalanmıştır. Sialkot’ta yılda 30 milyona yakın futbol topu üretilmekte ve toplam
153 35 bin kişinin çalıştırıldığı bu sanayide kadınların yanı sıra 7.000’e yakın çocuğun da çalıştırıldığı tahmin edilmektedir. Bu antlaşma, çalışan 14 yaşından küçük çocukları hedef almakla beraber UÇÖ Sialkot programının dış izleme bileşeninden doğrudan sorumlu niteliktedir. Bu izleme bileşeninin ve en az bunun kadar önemli olan sosyal güvenlik programının da başarısını da güvencede tutmak adına UÇÖ, ortakları ile yakın bir işbirliği ile çalışmaktadır. Bu anlamda sosyal güvenlik programı, çalışmayı bırakan çocuklara eğitim imkanları da dahil olmakla beraber geçerli başka alternatiflerin de sunulması amaç edinmiştir.
Kamusal politikaların ve araştırmaların başlangıcı niteliğinde üniversiteler, çocuk çalıştırılması ile mücadele edilmesi bağlamında oldukça önemli tamamlayıcı bir rol oynayabilirler. Bu bağlamda fiziksel ve insani olan kaynaklar üniversite kanalları ile harekete geçirilebilir. Ayrıca izlenecek olan politikalar ile ilgili tartışmalar için de üniversiteler iyi bir taban oluşturabilir. Bunun yanında üniversitelerdeki beyin gücünden de yararlanılarak ülkedeki duruma uygun olarak politika ve programlar da geliştirilebilir. Üniversitelerin prestiji de, bilinç ve duyarlılığın geliştirilmesi etkinlikleri bağlamında politikaları belirleyenlerin etkisini de arttırabilir577.
Çocuk çalıştırılması ile ilgili bilincin ve duyarlığın öğretmenler, anne ve babalar, çocuklar ve topluluklar arasında geliştirilebilmesi ve herkese kaliteli bir eğitimin verilebilmesinin sağlanmasının ne kadar önemli olduğu konusunun vurgulanması bağlamında, öğretmen kuruluşları bazı eğitim programları oluşturabilirler. Bu bağlamda okul ortamlarını, okul terk ve devamlılık oranlarını izleyerek eğitim sistemindeki sorunları da belirleyebilirler. Böylece başka kuruluşların da yardımı ile eğitime ayrılan ödeme payı arttırılarak, sınıflarda öğrencilerin sınırlı sayıda tutulmasının sağlanması, çok daha iyi eğitim yerlerinin oluşturulması, çocukların çalıştırılması gibi sosyal adalet ile alakalı önemli konuların okullardaki müfredata dahil edilmesi, öğretmenlere sağlanacak olan daha iyi çalışma koşulları ve statüler gibi konularda, ayrıca bu anlamda eğitim ve çocukların
154 çalıştırılması alanlarını içeren yasaların da uygulanması bağlamında öğretmen kuruluşları baskı oluşturabilir.
Ulusal bağlamda çocuklara doğruda destek verip, toplumu çocuk çalıştırılması konusuna karşı bilinçlendirip harekete geçiren programların uygulanması, çocuk çalıştırılmasına karşı olarak harekette bulunan ve bu konuda geleneksel rol oynayan sivil toplum kuruluşlarının en etkili şekilde rol alabilecekleri alanlarıdır. Bunun yanında çocuk çalıştırılması sorununun yaygınlığı konusunda da bu kuruluşlar araştırma yapabilmekle beraber ve diğer kuruluşlarla da beraber çocuk çalışanların istismarının önlenmesine yönelik sosyal reformların oluşturulması için de çalışabilir578. 1996 yılının Ağustos ayında Güney Asya Bölgesel Đşbirliği Topluluğu (SAARC) konferansında üye ülkelerde zorla çalıştırılmanın sona erdirilmesi ve çocukların çalıştırılmasının da 2010 yılında ortadan kaldırılmasına karar verilmiştir579.
Diğer yandan, Brezilya’da çocukların çalıştırılmasının önlenmesi ve ortadan kaldırılması adına bir ulusal forum oluşturulmuştur. Bu forum, federal hükümeti, işçi ve işveren kuruluşlarını ve sivil toplum kuruluşları temsil eden 36 kurumdan meydana gelmektedir. Geniş bir sosyal ittifakın oluşturulması, görüş ve deneyimlerin paylaşılması ve politika ve programların uygulanabilir nitelikte olabilmesi için bir destek zeminin de oluşturulması bakanlığın görevidir. Riskli durumlara müdahale etme yetkisine sahip toplumsal güçleri harekete geçirmek ve bunların girişimlerini de birleştirmek adına forum önemli bir rol oynamıştır. Söz edilen bu güçler, sağlık, eğitim, sosyal yardım ve gelir getirici etkinlikleri içeren alanlardaki projelerin uygulanması için kendi maddi ve teknik kaynaklarını kullanmaktadır. Bu forum, riskli alanlarda ve mangal kömürü, kenevir ve şekerkamışı üretimi gibi ekonomik etkinliklerde yapacak olduğu müdahaleleri öncelikle ele almakta, birçok sektörü barındıran programlar ortaya çıkartıp bu programları ilgili taraflara kabul ettirmektedir. Bu anlamda yapılan bu çabaların da eşgüdümü sağlanmakta ve bunun
578 UÇO, Ünite 2, s. 81-82. 579 SARAÇ, s. 8.
155 yanında federal, eyalet ve il bağlamında da politika ve programları birbirleri ile bütünleştirmektedir580.
Son olarak ise ulusal bilincin ve duyarlılığın geliştirilmesi bağlamında belirleyici bir rol oynayan ulusal medya da önemli bir aktördür. Bu bağlamda çocukların çalıştırılması ve bu sorun ile mücadele anlamında oluşturulan program ve kampanyalar konusunda halk; ulusal ve yerel gazeteler, televizyon ve radyo aracılığıyla da bilgilendirilebilir581. Haziran 2002’de başlatılan SCREAM, Çocuk Đşçiliğini Durdurun (Eğitim, Sanat ve Medya yolu ile Çocuk Haklarının Desteklenmesi), gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde bulunan okullar, sanat ve gençlik gruplarını kapsayan582 ve şuanda 65 ülke tarafından kullanılan bir girişimidir583. Bu girişim IPEC’ in geleneksel olmayan ortaklarının sayısını arttıran, topluma dayalı eğitim ve sosyal seferberlik olarak nitelendirilmektedir. 12 Haziran 2002’de başlatılan Dünya Çocuk Çalıştırılması ile Mücadele Günü ise, bu anlamdaki diğer bir tanıtım aracıdır. Bu bağlamda, Dünya Çocuk Çalıştırılması ile Mücadele Günü ile her yıl çocukların çalıştırıldıkları en kötü biçimlerin belirli bir yönü ortaya konulmaktadır. Örneğin 2003 yılının konusunu çocuk kaçakçılığı oluştururken, 2004 yılının konusunu bu konuya ilişkin bir IPEC raporuna dayalı olarak çocukların evde yaptıkları işler ve 2005 yılının da konusunu madencilik ve taş ocağı sektörü oluşturmaktadır584.