Türkiye’de toplumsal yapının gereği olarak yüz yıllardır çocuğun üretime katılması genel kabul görmektedir. Belirli bir yaştan sonra erkek çocuğun babası ile beraber avcılık ya da toplumsal anlamda bir üretimde bulunması; kız çocukları da aile içerisinde üretim ve hizmet ile uğraşmaları, toplumsallaşmalarının bir unsuru olarak kabul edilmektedir82.
Bu anlamda çocuk çalıştırılmasının ilk örnekleri Osmanlı Đmparatorluğunda Ahi kurumlarında görülmektedir. Çalışanlar, çırak-kalfa-usta hiyerarşisi içerisinde, baba-evlat enformel ilişkisi ile idare heyetinin denetimi ve gözetimi altında çalışıyorlardı. Ahi ocaklarında çırağa, ahlak ve fazilet eğitimi ile toplum ahlakı öğretilmekteydi. Her çırak okuma yazma öğrenirdi ve her usta da çırağının ahlakından sorumlu idi. Osmanlı Dönemi’nde, sınırlı da olsa sanayileşme ile beraber işgücü ihtiyacı artmış ve bunu karşılamak amacıyla, daha önceden tarımda ve yoğunlukla aile temelli işlerde çalışanların bir kısmı, sanayi ve hizmetler sektörüne geçmişlerdir. Bu dönemde 1. Dünya Savaşı’nın meydana gelmesi ile erkek işgücünde kayıplar meydana gelmiş, bunu sonucunda da çalışanlar içerisinde kadınların ve çocukların oranında artış yaşanmıştır. Tarım alanındaki üretim genellikle aile temelinde gerçekleştirildiği için, çocukların durumu, Anadolu’da yüzyıllar boyunca varlığını sürdüren geleneksel yapının izlerini taşımaktadır83.
Cumhuriyet’e geçiş ile başlayan dönemde ise çocuk çalıştırılmasının hala sürdüğü görülmektedir. Fakat bu dönemde gelişmiş bölgelerdeki aile büyüklükleri azalarak, aileler de çekirdek yapıya dönüşmüştür. Kentlerin büyümesi ile de modern aileler çocuklarını eğitime yönlendirmektedir. Bunun yanında kentlerdeki düşük gelirli ve kırsal kesimdeki aileler de çocuklarını aile gelirine katkı sağlaması adına çalıştırmaktadır. Özellikle de nüfus artışı, hızla kırdan kente göçün artması, gelir dağılımının bozulması, işsizliğin artması, eşit olmayan eğitim olanakları ve buna benzer diğer ekonomik, sosyal ve siyasal nedenler, çocuk çalıştırılması sorununun sosyal bir sorun olduğunu göstermektedir.
82 BAKIRCI, Çocuk, s. 9. 83 ÇSGB, Kitap 1, s. 7.
24 Türkiye’de daha önceki döneme göre çalışma şekilleri ve sektörleri de değişiklik göstermiştir. Çocukların enformel sektörde çalıştırılmalarının yanında formel sektörde de çalıştırılmaları, ayrıca küçük işyerlerinde de çocukların çalıştırılması durumu son derece yaygındır. Çocukların sektör ayrımı olmaksızın her alanda çalıştırılmaları durumu gittikçe yaygınlaşmaktadır. Ayrıca Türkiye’de ev hizmetlerinde de ücretsiz bir şekilde yatılı olarak çocuklar ve gençler çalıştırılmaktadır. Yoksul aileler kız çocuklarını, çoğunlukla da köylerden alınan kız çocuklarını, iyi durumda olan ailelere bakılmaları ya da okula gönderilmeleri karşılığında ya da aileye belirli bir para gönderilmesi karşılığında çalıştırmaktadır84. Günümüzde çocuk çalıştırılmasının işverenlerce ucuz işgücü olarak görülmesi85, çocuğun işgücü piyasası içerisinde kolayca bulunabilen bir hedef olması86, ailelerin çocuklarını bir üretim aracı görerek onlar üzerinden gelir kazanmak istemeleri ile beraber çocuk çalıştırılması konusu da sorun haline gelmiştir. Çocuk çalıştırılması, gelişmemiş ülkelerde yaşamın ayrılmaz bir parçası olduğu gibi, gelişmiş ülkelerde de önemli bir sorun halini almıştır87. Dünya çapında milyonlarca çocuk eğitimlerini tamamlayamamış, yaşının gereği oyun oynayamamış, ihmal ve istismara uğramaktadır.
84 BAKIRCI, Çocuk, s. 11-14.
85 Eric V. EDMONDS, “Child Labour in Asia”, Organization for Economic Coorparation and Development (OECD) Social, Employment and Migration Working Papers, No.5, Paris, 2003, s. 10.
86 SAPANCALI, Küreselleşme, s. 19.
87 Tuncer BULUTAY, Türkiye’de Çalışan Çocuklar Child Labour In Turkey. Devlet Đstatistik Enstitüsü (DĐE), Ankara, Eylül 1995, s. 1.
25
ĐKĐNCĐ BÖLÜM
ÇOCUK ÇALIŞTIRILMASININ NEDENLERĐ
Aşırı nüfus artışı, işsizlik, yoksulluk, eğitim sisteminin bozukluğu ve buna benzer birçok etken, çocuk istihdamının hızla artmasına neden olmaktadır88. Bunun yanında 1980’li yıllardan itibaren küreselleşmenin etkisi ile de ülkeler arasındaki uçurum daha da derinleşmesi, mevcut sorunları daha da arttırmıştır89.
Çocuklar, evde, tarlada, küçük ve orta ölçekli işletmelerde ve sokaklarda çalıştırılırken, bu durumun ekonomik, sosyal, siyasal ve toplumsal nedenleri göz ardı edilmemelidir90. Çocuk çalıştırılmasının nedenleri incelenirken, sosyo-ekonomik durum da mutlaka ortaya konulması ve çeşitli boyutlarının da ele alınması gereklidir91.
I. EKONOMĐK NEDENLER
Çocukların ve gençlerin çalıştırılmasının temeli ekonomik nedenlere dayanmaktadır. Bu durum özellikle gelişmekte olan ülkelerde daha yaygındır. Endüstri Devrimi’nin ilk zamanlarında çocuklar küçük vücut yapıları nedeniyle bazı çalışma alanlarında tercih edilmişlerdir. Fakat bugün çocukların ve gençlerin çalıştırılmalarının temelinde ekonomik anlamdaki gereksinimler yatmaktadır. Ailelerin ekonomik gücünün yeterli olmadığı durumlarda çocukların ve gençlerin aile ekonomisine katkıda bulunmaları için çalışmaları zorunlu olmaktadır. Yapılan çeşitli araştırmalarda da çalışan çocukların ve gençlerin yüzde 90’nından fazlasının çalışma amacının gelir elde etmek olduğu ifade edilmektedir92. Çocuk çalıştırılmasının ekonomik nedenleri arasında işgücü piyasasındaki yapısal değişim, gelir dağılımı, işsizlik ve yoksulluk sayılabilir.
88 ILO, Employers the in Fight Against Child Labour: Report on the Inter-Regional Conference on Sharing Experiences and Lessons Learnt on Child Labour Đstanbul Turkey 27-28 September 2007. International Labour Organization (ILO), Turkey, 2007, s. 11.
89 SAPANCALI, Küreselleşme, s.19. 90
Đsmail BAYER, Bülent PĐYAL, “Çocuk Đşgücü: Değerlerimizi Koruyalım, Geleceği Destekleyelim”, Mercek Dergisi. Yıl: 2, Sa: 6, MESS Yayınları, Đstanbul, 1997, s. 133.
91 CHP
26