Yardımsever Olmak Değeri İle İlgili Bulgular 117 

Yardımseverlik, “Hayırseverlik, yardım etmekten hoşlanan kişi.” olarak tanımlanmıştır (Türkçe Sözlük, 2005:2134). Yardımseverliği, kişinin kendisi için istediğini başkası için de istemesi insanlara faydası olacak işlerde bulunması şeklinde tanımlamamız mümkündür. Türk örf ve âdetlerine baktığımızda geçmişten günümüze, birlikte iş görmeye ve insanların ihtiyaçlarına koşmaya çok önem verilmiştir. Muhtaç olanlara yardım etmek, açı doyurmak, yoksulu giydirmek, darda kalmışa el uzatmak bu milletin karakterine sinmiş güzel huylardandır. Gerek Milli Eğitim Genel Amaçlarına gerekse gerekse programlardaki kazanımlara baktığımızda insanlara yardım etme insanların dertleriyle dertlenmeye bir hayli önem verildiğini görürüz. Mesnevilerde de insanlara yardım etmenin önemi üzerinde durulmuştur. Bu bakımdan mesnevilerin Milli Eğitim müfredatında hedeflenen kazanımlara yönelik birçok unsur barındırdığını söylememiz mümkündür. Aşağıdaki beyitlerde bu durum şu şekilde işlenmektedir:

Nefsi dûn itme bülend it himmeti

Kişinüñ himmetle artar rütbeti (İskendername 3180)

Nefsini alçaltma himmetini alî tut, kişinin himmetle makamı mevkisi artar. Nefsini alçaltma, yardımını insanlara olan ihsanını yüksek tut, demekle beyitte kişinin insanlara yardım etmesiyle ihsanıyla toplumda büyük sayılacağına değinilmektedir. Kişinin rütbesinin artması maddi anlamda makam, mansıptan ziyade, kişilerin gözünde manevi olarak derecesinin artacağını belirtmek içindir. Bu, Spranger’ın değer sınıflamasında sosyal değerlerle birlikte ele alınabilecek bir durumdur. Spranger sosyal değerde “toplumsal ve bireysel ilişkiler ve bu ilişkilerde yönelimleri kapsar. Başkalarını sevme, yardım etme ve bencil olmama esastır. En yüksek değer insan sevgisidir. Bu insan sevgisini, insanlara sunar. Nazik ve sempatiktir, bencil değildir.” (Güngör, 2000: 84-85) ifadesiyle bu tip yardımlaşma gibi değerlerin sosyal bir değer olabileceği yorumunu çıkarmamız mümkündür.

Diğer beyitler aşağıdaki gibidir:

Kişi her ne bulsa himmetden bulur

Kimse himmet kadri nedür ne bilür (İskendername 1969)

Kişinin başına ne gelse yardımdan gelir, yardım etmenin kıymetini herkes nerden bilecektir.

Şeh didi kişide çün himmet ola

Gözine bu çoh didügüñ az gele (İskendername 4865)

Şah dedi kişide eğer himmet olursa, bu çok denilenler gözüne az görünür. Kişide çün ola himmetden eser

Ulu iş aña görinür muhtasar (Mantıku’t-tayr4882)

Mesnevilerde Bulunan Ahlaki Değerlere Ait Genel Değerlendirme  

Mesnevilerde ahlaki değerler başlığı altında tespit edilen değerleri:” adil olma, büyük sözü dinlemek, cehaletin olumsuz sonuçları, cimri olmamak, doğruluk, dünyaya bağlanmamak, edepli olmak, fedakârlık, gıybet etmemek, hased, hırslı olmamak, hilm, ilim, iyilik, kanatkarlık, kibir, komşuluk hakkı, kötü alışkanlıklar, kötü arkadaş edinmeme, onursuzluk, övünmemek, iki yüzlü olmamak, sabırlı olma, sözünde durma, şehvetin esiri olmamak, vefalı olmak, yalan söylememek, yardımsever olmak” şeklinde ifade etmemiz mümkündür. Genel olarak mesnevilere baktığımızda daha çok toplumsal hayatta insanların yaşamını kolaylaştırıp insanların birbiriyle olan ilişkilerini tanzim eden değerlerin mesnevilerde daha fazla yer aldığını görmekteyiz. Ayrıca seçtiğimiz mesnevilerin kendine has özelliklerinin olması, önem verdiği değerlerin de değişmesine sebep olmuştur. Örneğin İskendername mesnevisinde daha çok yönetimle ilgili değerlere rastlanırken, Mantık’ut-Tayr mesnevisinde nefsi eğitmenin önemi ile ilgili değerlere rastlanmıştır. Garipname mesnevisinde dini değerler, Süheyl-ü Nevbahar mesnevisinde ise büyük sözü dinlemek vb. evrensel değerler daha fazla karşımıza çıkmaktadır.

Bu bölümde mesnevilerde işlenen değerlerin, hangi davranış kalıplarıyla yansıtıldığı ele alınacaktır.

Adil olma değeri şu davranışlar ile beyitlere yansıtılmıştır:

Devlet yönetiminde adil davranma, adalete önem verme, adalete başvurma, adaletin yerini bulmasını sağlama, adam kayırmama, adalete aykırı işlere karşı çıkma, insanlar arasında ayrım yapmama, hakkın yerini bulacağını bilme ve buna uygun davranma, insanlar arasında adaleti sağlama.

Büyük sözü dinleme değeri şu davranışlar ile beyitlere yansıtılmıştır:

Aile büyüklerine önem verme, davranışlarda büyüklere danışma, kendinden büyüklere saygı gösterme, anaya ataya hürmet etme, ulu olmak istersen büyüklere hoş söz söyle, aileye karşı vefalı olmak gerekir, gerçek dostun anan atandır, cennet anaların ayakları altındadır.

Cimri olmamak değeri beyitlere şu şekilde yansıtılmıştır:

Mal mülkü paylaş, nimeti ölene kadar bekletme, cimrilerin malı yılana döner, cimri olanın yüzünden ve sözünden iğrenilir, cömert olana Allah rahmet eder, eli açığın işleri bağlı kalmaz

Doğruluk değeri beyitlerde şu şekilde yansıtılmıştır:

Doğruluğu her şeye tercih etme, yalan söylemeyi bilmeme, yalancının sözüne inanmanın kötü sonuçlar doğurduğunu anlama, yalanı suçların en ağırı olarak görme, yalana herkesin karşı durması gerektiğine inanma, mesleğini dürüstçe yapma, yalancılığı hile olarak görme, dürüst insanlara güvenileceğini bilme, insanların göründükleri gibi olmaları gerektiğine inanma, ihanet etmeme, faziletin varlığına inanma, dürüst bir hayat sürme gayesinde olma, verilen söze bağlılık gösterme, hatasını itiraf etme, ahde vefa gösterme, yaptıklarını inkâr etmeme, geçimini sağlamada dürüstlüğe önem verme, yalanı bir hastalık gibi görme, doğru yoldan ayrılmama.

Edepli olma değeri beyitlerde şu şekilde yansıtılmıştır:

Edepsiz kimseler halka sıkıntı verirler, gerçek büyüklük edep sahibi olmakla olur, edepsizler toplumda hakir görülür, edepsiz kimselerle oturmamak gerekir, edepsizlik tamiri olmayan bir hastalıktır.

Fedakârlık değeri beyitlerde şu davranışlar ile yansıtılmıştır:

Kişinin kendi zevklerinden vazgeçip başkalarını düşünmesi, kendi ne istiyorsa halka da onu istemesi ve fedakâr olması.

Gıybet değeri beyitlerde şu davranışlar ile yansıtılmıştır:

Gıybet eden kimseler kadın gibidirler, kimsenin arkasından konuşmamak gerekir, gıybet etmek kişinin tanrıya ulaşmasını engeller.

Haset değeri beyitlerde şu davranışlar ile yansıtılmıştır:

Kıskançlık nefsin kötü isteklerine yardım eder, kişide kıskançlık yoksa kişi doğruyu bulur, kıskançlık olan bir gönülde rahat yoktur, kıskançlık ve cimrilik kötü davranışlardır.

Hilm değeri şu davranışlar ile metinlere yansıtılmıştır:

Kaderde yazılana razı olma, hataları bağışlama, hakkını helal etme, art niyet taşımayan kimselerin kırıcı davranışlarını nazikçe belirtme, çocukların uygunsuz davranışlarına aldırmama, affedici olma, eğitimde sabırlı ve hoşgörülü olma, hoşgörünün temelinde sevginin var olduğunu bilme, cahillerin davranışlarına öfkelenmeme.

İlim ve Bilimsellik değeri şu davranışlar ile metinlere yansıtılmıştır:

Bilimde ilerlemenin toplum açısından önemini kavrama, bilgi çeşitleri, bilimsel tutum içinde olma, bilimsel çalışmaları özveriyle sürdürme, bilimsel gelişmelerin insanlık açısından önemini bilme, bilimsel bilgiyi günlük yaşama aktarma, bilimsel eserlerde dili düzgün kullanmanın gerekliliğini savunma, bilimsel çalışmalarda geleceğe hizmet etme amacı taşıma.

Kibirli olmamak değeri şu davranışlar ile beyitlere yansıtılmıştır:

Kibri terk edip tevazu sahibi olmak gerekir, kibirlilik lâin olan şeytanın huyudur, “kibir sahipleri Allah’ın katından kovulur, toplum içinde kendini çok fazla övme, kibr ile yürümemek gerekir, kibirli insanları toplum sevmez.

Komşuluk değeri şu davranışlar ile beyitlere yansıtılmıştır:

Tuz ekmek hakkı önemli bir kavramdır, kötü komşudan kaçınmak gerekir, kişi komşusunu kendisinden uzaklaştırmamalıdır, insanın komşusu kendisinin aynasıdır.

Kötü arkadaşlıklardan kaçınmak değeri şu davranışlar ile beyitlere yansıtılmıştır:

Cahil, kötü kimseleri dost edinmemek gerekir, edepsiz kimselerle oturmamak gerekir, kötü arkadaş insanın mülkünü berbat eder, kişi vefasız kötü arkadaşlardan uzak durmalıdır.

Sabır değeri şu davranışlar ile beyitlere yansıtılmıştır:

“Sabrın sonu selamettir.” ilkesiyle hareket etme, derdinden şikâyet etmeme, sabrı tavsiye etme, Allah’tan gelene sabretme, vatan topraklarının sabırla kazanıldığını bilme, “Sabreden derviş muradına ermiş.”, Hz. Eyüp’ün sabrıyla anılması, gönül

derdine sabretme, “Gülü seven dikenine katlanır.”, hastalıklara tahammül gösterme, sabrın zor bir erdem olması, sevginin sabrı kolaylaştırdığını kavrama.

Sözünde durmak değeri şu davranışlar ile beyitlere yansıtılmıştır:

Sözünde sadık olmayan kimse devlete layık değildir, sözünde durmayı kendine düstur edinmek gerekir, sözünde duran insanların uğuna can verilir.

Vefalı olmak değeri şu davranışlar ile beyitlere yansıtılmıştır:

Vefasızdan vefa umulmaz, vefasız kimseler insanı mutsuzluğa iter, vefasızlar itten daha beterdir, vefalı kimselerin padişah katında değeri artar, vefasızın sözü yel gibidir. Büyük kimselere vefalı olmak gerekir.

Yalan söylememek değeri şu davranışlar ile beyitlere yansıtılmıştır:

Yalan söz söylemektense ölmek daha iyidir, yalan söz söylemek iki dilliliktir, kimin işi yalancılıksa kimse onun doğrusuna da inanmaz, doğru sözlülerin kıymeti çok olur, doğru sözlü kişi mert olur, salihlerin yalan söylemesi toplumdan dışlanmalarına sebep olur.

Yardımsever olmak değeri şu davranışlar ile beyitlere yansıtılmıştır:

Hastalara yardım etme, yaşlılara yardım etme, yardım isteğine cevap verme, tecrübeleriyle yol göstermeye çalışma, komşuluk ilişkilerinde yardımlaşmaya önem verme, zor durumda kalanlara yardım etme, başkalarının işini kolaylaştırmak için çalışma, kimsesizlere, yoksullara ve muhtaçlara yardım etme, hayırlı işi kolaylaştırma, maddî ve manevî yardımdan kaçınmama, hiçbir yardımı küçümsememe, hayat kurtarma, elden gelen yardımı esirgememe, yardıma yardımla karşılık verme, zor durumda kalan hayvanlara yardım etme, eğitim gönüllüsü olma, paylaşımcı olma.

4.2. MESNEVİLERDE GEÇEN ESTETİK DEĞERLER İLE İLGİLİ