Yamanlarda Semahların Değişimi ve Dönüşümü

Çalışmanın ikinci bölümünde ‘Alevi Müzik Uyanışı’ başlığında, Alevi cemlerinde ibadetin en önemli öğesi olan semahların, kırsal ve kentsel ortamda geçirdiği değişimden bahsedilmişti. Bu bölümde semahın uyanış koşullarında geçirdiği değişim, Yamanlar Cemevi örneğinde ele alınmaktadır.

147

Yüzyıllarca kapalı toplum olarak yaşamlarını sürdürmüş olan Alevi toplulukları, ibadetlerini de gizli bir şekilde yapmışlardır. Dolayısıyla ibadetin diğer öğeleri gibi cemdeki semahlar da yalnız Aleviler tarafından görülürdü. Kırsal alanda geleneğin ve ibadetin içinde yaşayarak öğrenilen semahlar kentsel ortamda kurslarda öğrenilmeye başlanmıştır. Yamanlar bölgesi Alevi göçmenleri de semahları Yamanlar Cemevi’nin semah kurslarında öğrenirler. “Kırsaldan kente göç eden Alevi aileleri, semah kurslarını çocuklarının Alevi kültürüyle tanışmalarını sağlayan bir şans ve önemli bir olanak olarak görür” (Erol 2010b:382). Bu yüzden kentte doğup büyüyen Alevi çocuklarının da Alevi kültürünü tanıyıp öğrenmesi ve cemde semah dönebilmeleri için Cemevi’nin açtığı semah kursları büyük önem taşır.

Yamanlar Cemevi’nde gençler ve çocuklar olmak üzere iki farklı gruba, sürekli değişen hocalar tarafından semah kursu verilir. Bu değişkenliğin sebebi semah hocalarının iş yaşamları, öğrenim hayatları ya da evlilik durumları ile ilgilidir. Bu sebepten dolayı dernek yöneticileri her yıl farklı gençlerin semah kurslarında öğretmenlik yaparak, dernekte aktif olarak görev almalarına karar vermiştir.

Cemevi’nin semah hocalığını yapan Ebru Bülbül tayininin çıkması ile doğuya öğretmenlik yapmaya gittiği için semah hocalığından ayrılmak zorunda kalmıştır. Onun yerine semah ekibinin yetenekli üyelerinden Alev Şahin çocuklara, Özcan Gülem ise gençlere semah hocalığı (2010 -2011) yapmaya başlamıştır. Yamanlarda Tunceli, Malatya, Çorum, Maraş vb. gibi birçok ilden göç etmiş farklı Alevi topluluğu bir arada yaşar. Hepsinin kendi yörelerine ait figürler içeren semahları arasındaki farklılıkların kaldırılması semah kursları ile sağlanır. Böylece kent ortamındaki semahlar Aleviler tarafından yeniden inşa edilmeye başlar. Bu süreç içinde semahların “otantik” yapısının korunması hedeflense de, kentte yeniden inşa edilen semah, aslından farklı figürleri de içerir.

Cemevi’ndeki semah kursları Cemevi’nin zakirleri eşliğinde yapılmaktadır. Çocuklar ve gençler için düzenlenen her iki semah kursunda da zakirler semaha eşlik ederler. Diğer bir deyişle, semahların öğretilmesi sırasında kayıtlı malzeme (cd, kaset, video vb. gibi) yerine canlı icra tercih edilir. Bu tercihin sebebi, provalar

148

sırasında ortaya çıkan aksaklıkların kolay bir şekilde giderilmesinin yanında, canlı icra ile semah dönülmesinin semahçılar üzerinde yarattığı olumlu etkidendir. Böylece semah grubu üyeleri kendilerine cemde zakirlik yapacak kişilerle çalışarak, cemde dönecekleri semahların provasını yapmış olurlar. Bu durum semahçılarla zakirler arasındaki uyumu pekiştirecek bir etki yaratır.

Zakirlerin müzik pratiklerinden bahsederken, yaratılarında ozanların sözlerine sadık kaldıkları, sözlerin farklı ezgilerle seslendirildiği konusuna değinilmişti. Bölgedeki semah hocalarından Özcan Gülem de yeni bir semah oluştururken, ozanların sözlerinde hiçbir değişiklik yapmamakla birlikte, figürlerde değişiklik yaptıklarını, yöresel semahlardan bir sentez yaparak yeni semahlar oluşturduklarını ifade eder. Bunu yaparken de iki farklı yol izlediklerini söyler

Yeni bir semah öğreteceğimiz zaman o yöreye ait semah görüntülerini internetten izleriz. O görüntüler içinden bize uygun olan figürleri alırız ve oluşturduğumuz semahta kullanırız. Ya da o yörede yaşamış ve yörenin semahını iyi bilen bir kişiden yardım aldığımız da olur. O bize semahı dönerken biz de figürleri öğrenerek, kendi semahımıza uyarlarız

(Görüşme:18-12-2010).

Gülem, semahların öğrenilmesinde bayanların dansa olan eğilimlerinin ve esnekliklerinin payının büyük olduğunu vurgulayarak, semah ekibindeki bu durum ile ilgili şu yorumları yapar; “bayanlar daha esnek ve daha hevesli oldukları için,

kurstaki bayan sayısı daha fazladır. Dolayısıyla semahı daha kolay öğrenirler”

(Görüşme:18-12-2010). Böylece semah kurslarında ibadet olarak kabul edilen semahın stilize olarak sahnelenmesi modernleşmenin bir sonucu olarak kabul edilebilir. Başka bir deyişle, ritüel ortamı dışında üzerinde çalışılan ve yeniden biçim verilen bir semah ile karşı karşıya kalınır. Bu aslında her türlü etnik ya da dinsel topluluğun dansı için geçerlidir. Tıpkı devlet eliyle ya da sivil toplum kuruluşları eliyle gerçekleştirilen eğitimler ya da kurslarla ortaya çıkan durum ile aynıdır. Yani yerel bağlamında hala varlığını sürdüren halk dansları ile Türk halk oyunları adı altında konservatuarlarda ya da başka devlet ve özel kurumlarda yapılan pratiklerin birbirinden farklı olmasında olduğu gibi.

Modernize/stilize edilmiş bu semahlar, Yamanlarda ‘Gösteri Semahı’ olarak adlandırılır ve cem dışı ortamlarda dönülür. Anma etkinlikleri, Aşure günü gibi cem

149

dışı ortamlarda dönülen bu semahlar, daha çok bir performans gibi algılanarak bir izler kitle karşısında sergilenir. Gösteri semahlarında semahçıların sayısı cemde dönülen semaha göre daha fazladır. Genellikle sekiz ya da on kişi tarafından dönülen semahlardaki kişi sayısının fazla olması semahın gösteri amaçlı olmasındandır. Bu ortamlarda semah kurslarında yetişen, genç erkek ve kızlardan oluşan semah grubu özel kostümleri ile semah dönerler. Bu durum kent ortamındaki semahın yeniden inşasına dayanır. Semahçılar giydikleri kostümlerin hareket kabiliyetlerini arttırdığı ve cemde kimin semah döneceğini belli olmasını sağladığı için giydiklerini ifade ederler. Kostümleri yeşil şalvar, kırmızı uzun gömlek, bellerine ve başlarına taktıkları kırmızı banttan oluşur. Yeşil renk Hz. Muhammed’i, kırmızı da Hz. Ali’yi ifade eder. (Bkz. EKLER, Fotoğraf No.9).

Cemdeki en önemli ibadet aracı olarak görülen semahın kostüm giyilerek dönülmesi, semahın stilize edilerek öğretilmesi, semaha kent ortamında estetik bir anlam yüklendiğinin de göstergesidir. Zakir Ali Aşan’ın konuyla ilgili sözleri de gösteri semahlarında yaşanan estetik kaygıyı yansıtır:

Cemde dönülen semahlar şekle bağlı değildir. Herkes içinden geldiği gibi elini kolunu hareket ettirir. Gösteri semahında durum farklıdır. Mesela dört erkekle dört bacı birlikte semah yaparlar. İzleyenlere güzel görünsün diye hepsi de aynı kol hareketlerini yaparlar (Görüşme: 25-11-2010).

Gösteri semahlarının aksine, cemlerde dönülen ‘Kırklar Semahı’nın her ne kadar estetik kaygı güdülmeden dönüldüğü söylense de, yine de bir stilizasyon içerir. ‘Kırklar Semahı’ Yamanlarda dört genç tarafından dönülür. Semah hocası Özcan Gülem neden dört kişi semah döndüklerini şöyle açıklar:

Kırklar Semahını iki kız iki erkek dönüyoruz. Çünkü orada Kırklar’ı temsil ediyoruz. Her birimiz on kişiyi temsil ediyoruz. Çünkü bildiğiniz gibi cemler kalabalık oluyor. Meydanda kırk kişiyi tamamlayamayacağımız için ancak dört kişi dönebiliyoruz (Görüşme:18-12-2010).

Dört kişiden oluşan semah grubunun özel kostümleriyle semah döndükleri cemlerin dışında, Yamanlar Cemevi dedesi Hamza Dede tarafından Muharrem ayı süresince yapılan sohbetlerde dönülen semahlar, kırsal cemleri andıran bir görüntü sergiler. Dedenin topluluğu semah dönme konusundaki motive edici konuşmaları

150

sonucunda kadın, erkek, genç, yaşlı ve çocukların da katıldığı semahlar, belli stilizasyondan uzak, içlerinden geldiği gibi ve gündelik kıyafetlerle dönülmüştür. Ayrıca semah ekibi cem dışında döndükleri gösteri semahlarını da, dedenin izniyle, bu toplantılarda dönmüşlerdir (Bkz. EKLER, Fotoğraf No. 10).

Yamanlar Cemevi’nde farklı dedelerin yaptığı cemlerde de semaha ilişkin şu gözlemler elde edilmiştir; Malatya Yöre ceminde Cemevi’nin semah ekibi kostümlerle semah döndükten sonra, dedenin semah dönmek isteyenleri davet etmesi üzerine topluluktakiler semah dönmeye kalkmışlardır. Erzurum Yöre ceminde de öncelik kostümlü genç semahçılarındı. Daha sonra dedenin herkesi semaha davet etmesi ile beş tane yaşlı kadın gündelik kıyafetlerle semah dönmüşlerdir. Çorum ve Tokat Yöre ceminde ise iki kadın iki erkekten oluşan dört yaşlı gündelik kıyafetlerle semah dönmüştür (Bkz. EKLER, Fotoğraf No. 11).

Görüldüğü gibi kent ortamında özel kostümlerle, belli bir eğitimden geçmiş kişiler tarafından dönülen semah, canı isteyenin katıldığı bir ritüel olmaktan çıkarak temsili bir hal almıştır. Yöre cemlerinden bazılarında hem kostümlü genç semah ekibi üyeleri, hem de günlük kıyafetleri ile yaşlılar semah dönmüştür. Bu durum şöyle açıklanabilir: Cemi yürüten dedeler kentsel ortama adaptasyonlarının göstergesi ve gereği olarak semah ekibinin kostümlü semahlarından sonra, geleneğin içinde semah dönmeyi öğrenenlere de bir fırsat vererek onları meydana davet etmiştir. Bu durum dedelerin kendi geleneklerine bağlılığının ve kültürel belleklerini yaşatma isteklerinin göstergesi olarak algılanabilir.