Alevi Müzik Uyanışı Bağlamında Yamanlar Cemlerinin Dağar ve

Zakirlik cemdeki Oniki hizmet içinde en çok önemsenen hizmetlerden biridir. Cemde zakirlik görevini yapacak kişinin her şeyden önce iyi bir ahlaka sahip olması, topluluğa örnek olacak davranışlarda bulunması, kısacası ‘düşkün olmaması’ gerekmektedir. Hamza Dede zakirlik için şunları söyler:

Oniki hizmet içinde özellikle zakirler çok önemlidir. Onlar olmazsa cem olmaz. Onlar Aleviliğin öğretisini sazlarıyla anlatırlar. Bu yüzden görevleri büyüktür. Zakirlik hakikat kapısına ermek kadar kutsal bir görevdir. Bu yüzden zakirler duruşuyla, konuşmasıyla, ahlakıyla topluma örnek olmalıdırlar. Bana cem sırasında aniden bir şey olsa zakirler benim yerime cemi yürütecek kadar donanımlı olmalıdırlar (Görüşme:28-10-2010).

Değişim koşullarındaki zakirler de sorumluluklarının bilincindedirler. Görevlerini gereği gibi yerine getirmeye çalışırlar. Çalışmanın önceki bölümlerinde değinildiği gibi, Alevi topluluklarında dedeler cemlerde zakirlik de yaparlar. Böylece Alevi inanç ve kültürünü müzik yoluyla aktararak, bu geleneğin yeni nesle aktarılmasını ve yaşatılmasını sağlarlar. Yamanlar Cemevi dedesi Hamza Takmaz dede de yürüttüğü bazı cemlerde zakirlik de yapar. Dede Tunceli Dersim’lidir. Dolayısıyla cemde dedenin seslendirdiği deyiş ve düvaz imamlar, söz ve ezgi yapılarıyla kendi yöresinin özelliklerini taşır. Cemevi’nin genç zakirleri cem boyunca deyiş, düvaz imam ve semahları seslendirdikten sonra, Hamza Dede bağlamasını alarak kendi yöresine ait deyiş ve düvaz imamları seslendirir. Cemin sonunda da Kerbela Mersiyesini kendi yöresine ait ezgi ve serbest ritimle seslendirdikten sonra cem son bulur. Alevi çekirdek uyanış önderlerinin yeniden gündeme getirdiği kısa saplı (çöğür) bağlamanın çalış tekniğini babasından öğrenmiş

132

olan Hamza Dede, yine babasından öğrendiği müziksel tavırla, yöresel bir dağarla cemi yürütür. Cemde çalan genç zakirlerin icralarını ve dağarlarını beğenmekle birlikte yaptıkları müzikleri folklorik bulur, dolayısıyla kendi kültürel belleğini yaşatma isteğiyle müziksel yeniliklere pek ilgi göstermez.

Cemevi’nin genç zakirleri ise, modern koşullara eski kuşağa göre daha kolay adapte olmuşlardır. Dolayısıyla Alevi müzik uyanışıyla ortaya çıkan müzikal değişimler Yamanlardaki müzik pratiklerine de yansımıştır. Bu adaptasyon şu başlıklardadeğerlendirilebilir:

1.Genç zakirler kentte doğup büyüdükleri için yöresel bir bağımlılıkları yoktur. Böylece farklı yörelere ait türleri de rahatlıkla seslendirirler. Oysaki Hamza Dedenin gerek icrası gerekse dağarı kendi yöresini yansıtır. Ayrıca gençler bir deyişin sözlerini değiştirmeksizin, medyadan duydukları farklı ezgiler ile ya da kendi yarattıkları ezgiler ile de seslendirebilirler. Yeni duydukları deyiş, düvaz imam ve semahları da cemde seslendirirler. Bu da Alevi müzik uyanışının Yamanlardaki cemlere yansımasına bir örnektir.

2.Genç zakirler ihtiyaç hissettikleri zaman internetten nota indirerek, görüntüler izleyerek performanslarında kullanırlar. Hamza Dede ise interneti performansına destek amacıyla değil, Alevilik öğretisine ilişkin konularda kullanmayı tercih eder.

3.Günümüzde cem içinde erkeklerle birlikte kadınlara da zakirlik hakkı tanınmaktadır.

4.Genç zakirler farklı çalgılara ait çalım tekniklerini kullanmada daha esnektir. Örneğin gitar çalım tekniğinde kullanılan ‘arpej’, cemlerde kullanılan bir yeniliktir.

5.Genç zakirlerin müzisyenliği bir geçim kaynağı olarak algılayıp, cafe ve bar müzisyenliği ya da çalgı icracısı olma fikrine karşı farklı tutumları söz

133

konusudur. Sadık Haydar Akgül bu düşünceyi olumlu karşılarken, Yamanlar Cemevi’nin en deneyimli zakiri Ali Aşan, müzisyenliği para kazanılacak bir iş olarak değil, ibadet olarak algılar, türkü barlarda çalışmaya pek sıcak bakmaz. Çok kesin bir ifade ile bu düşünceyi reddetmese de, Alevi müziğinin özünden uzaklaşıp yozlaşacağı kaygısını taşır. Çünkü türkü barlarda düvaz imamların okunup semahların dönülmesini doğru bulmaz. Aslında Sadık da bu konuda Ali ile hemfikirdir. Sadece Alevi deyişlerinin kamusal ortamlarda seslendirilmesini tercih ederler.

Yamanlar Cemevi’nde sürekli zakirlik yapan Ali Aşan ve Sadık Haydar Akgül’ün cemevindeki deneyimlerine bakıldığında, Ali Aşan’ın bölgenin en deneyimli zakiri olduğu söylenebilir. Cemde seslendirdiği türlerin büyük bir bölümünü kendinden önce zakirlik yapıp işi gereği oradan ayrılmak zorunda kalan zakirden öğrenmiş, geri kalanını ise farklı müzisyenlerden ve internet ortamından edinmiştir. Sadık Haydar ise cemde seslendirdiği her şeyi Ali Aşan’dan öğrendiğini ifade eder. Ayrıca Uğur Bozbıyık ve Ali Sertan Özen’i de Ali Aşan yetiştirmiştir. Fakat Uğur ve Ali Sertan Özen öğrenci oldukları için derslerinden vakit buldukları zaman cemlere katılabilirler. Görüldüğü gibi her ne kadar internet ortamından her türlü nota, video ya da cd’ye ulaşılsa bile, Alevilikteki geleneksel müzik öğrenme pratiği olan usta-çırak ilişkisi hala devam etmektedir. Yamanlar Cemevi de bunun en güzel örneğidir.

Hangi zakirin hangi cemde çalacağı, zakirlerin iş ve ders durumuna göre belirlenir. Fakat cemlerde mutlaka deneyimli bir zakir bulunur. Özellikle Hızır cemi, Muharrem cemi gibi fazla katılımın olduğu cemlerde mutlaka deneyimli zakirler görev alır. Böylece kamuya açık olarak yapılan cemlerin niteliği korunarak, ortaya çıkabilecek aksaklıklar engellenmiş olur. Alevilikte gelenekselliğin korunduğu diğer bir müzik pratiği de yaratıcılığa ilişkindir. Alevi müziğinin en önemli öğesi, Alevi öğretisini anlatması ve yeni nesle aktarmasında kullanılan metindir. Bu yüzden Alevilikteki ozanların yazdığı sözler kutsal kabul edildiği için, sözlerde yapılacak en küçük bir değişiklik bile kabul edilemez. Ozanlardan devralınan sözler ister ezgilenmiş olarak genç kuşaklara aktarılsın, isterse sözler başka bir ozan tarafından

134

yeniden ezgilendirilsin, sözün sahibi, yani mahlası değişmez. Diğer bir deyişle, Pir Sultan Abdal’a ait dizeler, farklı müzikal bileşenlerle, farklı ozanların ezgileriyle kullanılsa da Pir Sultan Abdal mahlası kullanılır (Erol 2010a:121). Yamanlar zakirleri de Alevi müzik ve metin geleneğine ait bu kurala uygun davranırlar. Diğer bir deyişle ozanların sözlerinde ve mahlaslarında hiçbir değişiklik yapmadan yeni ezgiler yaratma yoluna giderler.

Günümüz ozanları Alevi öğretisinin temeli olan semah ve düvaz imamların metnini oluşturmaktan özellikle kaçınıp, daha çok deyişler konusunda yaratıcılıklarını kullanırlar. Yamanlar Cemevi zakiri Ali Aşan’la yapılan görüşmede, kendisinin deyişler yarattığı bilgisi alınmıştır. Yaratıcılığını kullandığı bu deyişleri Yamanlardaki cemlerde çalmakta bile temkinli olması, Alevi öğretisinde ozanlara ve yaratılarına verilen değeri ne kadar önemsediğinin, bu yüzden kendi yarattığı deyişleri cemde çalmayı ozanlara saygısızlık olarak kabul ettiğinin göstergesidir.

Bölgedeki cemlerde zakirlik görevi İzmir’de doğmuş ya da çocukluk döneminde İzmir’e göç etmiş genç zakirler tarafından yürütülmektedir. Cemevi’nin dedesi Hamza Takmaz dede bazen cemlerde zakirlik yapmakla birlikte, cemdeki zakirlik görevi çoğunlukla gençlere aittir. Hamza Dede kendi yöresel çalım tekniğini, ezgisel ve ritim kalıplarını kullanırken, kendi yörelerinin müzik geleneğinden uzak yaşayan genç zakirlerin müzik pratiklerinde kitle medyasının etkisi göze çarpar. Medyada gördükleri farklı çalım tekniklerini öğrenerek, kendi performanslarına dahil etmeye çalışırlar. Ayrıca medya sayesinde uyanış önderlerinin popüler dağarlarından öğrendikleri yeni deyiş, düvaz imam ve semahları da cemde seslendirirler.

Doğaçlamanın kural olduğu kırsal kesim Alevi müzisyenlerin pratiklerinde, zakir çok çeşitli tonal ve ritmik modeller yaratmada geniş bir etkinlik alanına sahiptir. 1990’lara gelindiğinde uyanış ikliminde yeniden formüle edilen cemler, yerel Alevi müziksel deneyimleriyle uyumlu bir müziksel çeşitliliğe dayandırılmıştır. Yerel Alevi topluklarının cem törenlerindeki müziksel pratikleri, giderek artan bir biçimde uyanışçı bir popüler dağarla yer değiştirmeye başlamıştır (Erol 2010a:54). Yamanlar Cemevi’nde de aynı durum söz konusudur. Alevilere ait kitle medyasından

135

Alevi izler kitlenin edindiği popüler dağar, Yamanlar Cemevi cemlerinde de seslendirilmektedir. Cemlerin vazgeçilmez türleri deyiş, düvaz imam ve semahlardır. Bazıları şunlardır:

1- Deyiş: “Karşıdan Görünen Ne Güzel Yayla” Pir Sultan Abdal mahlaslı olan deyiş Tolga Sağ, Erdal Erzincan, Musa Eroğlu ve Aşık Mahsuni Şerif tarafından seslendirilmiştir.

2- Deyiş: “Su Getirdim Gözlerimle Şah Sana Geldim” Seyit Hamza mahlaslı bu deyiş Sabahat Akkiraz tarafından seslendirilmiştir.

3- Deyiş: “Erenler cemime gireyim dersen” Dertli Divani, Erdal Erzincan, Sabahat Akkiraz tarafından seslendirilmiştir.

4- Deyiş: “Erenler cemine her can giremez” Şah Hatayi mahlaslı bu deyiş Tolga Sağ ve Erdal Erzincan tarafından seslendirilmiştir.

5- Düvaz imam: “Hata Ettim Hüda Yaktı Delili”, Şah Hatayi mahlaslı bu deyiş Erdem Şimşek ve ‘Bin Yılın Türküsü’ adlı projede farklı ezgilerle seslendirilmekle birlikte, Yamanlar zakirlerinin seslendirdiği ezgi “Ağıttan Umuda” projesinde seslendirilen ezgi ile aynıdır.

6- Düvaz imam: “Muhammed’i Candan Sev ki Ali'ye Selman Olasın”, Şah Hatayi mahlaslı bu deyiş Arif Sağ ve Tolga Sağ tarafından seslendirilmiştir. 7- Düvaz imam:“Hü, Hü Medet Allah” Derviş Muhammed’e ait bu düvaz imam

Dertli Divani tarafından seslendirilmiştir.

8- Düvaz imam: “Ol Kırkların Ceminde” adlı ‘Alevilikte cem’ adlı grup tarafından seslendirilmiştir. Ayrıca zakir Ercan Kılıç’ın sanal cd’sinde de yer almaktadır.

9- Mersiye: “Bugün Matem Günü Geldi” (Yamanlar zakirlerinin okuduğu şekli), Şah Hatayi mahlaslı bu mersiye Arif Sağ, Erdal Erzincan ve Sabahat Akkiraz tarafından seslendirilmiştir.

10- Semah: “Alçakta Yüksekte Yatan Erenler” Pir Sultan Abdal mahlaslı bu semah Arif Sağ’ın kayıt ve canlı icralarıyla popüler olmuştur.

Yukarıda adı geçen türler Yamanlar Cemevi’nde seslendirilenlerin yalnızca bazılarıdır. Hepsinin ortak özelliği Arif Sağ, Erdal Erzincan ve Sabahat Akkiraz gibi

136

çekirdek uyanış önderleri tarafından popülerize edildikten sonra Yamanlarda da seslendirilmeye başlamasıdır.