yıra ‚uzaklaşmak‛, DS VII: 2481 ıramak [ıraklaşmak, ıralmak,

ıraşmak] ‚1. uzaklaşmak, uzamak, ara açmak‛ (Isp., Brd., Dz., Çkr., To.,

Gr., Nğ., Kn., Şarkışla-Koyulhisar-Sivas)

Yıradın kardaş yıradın48

Elde kalmadı iradın Bu dünyada bekâr öldün Mahşere kaldı muradın

(Âşık Talibî Coşkun, Kardaş Acısı, Kaya, 2013: 186)

Clauson, Eski Türkçe yıra- ‚uzaklaşmak‛ (ED 957a) fiilinin ıra- fiili- nin ikincil biçimi olduğunu ifade etmektedir. Sözcük Eski Türkçede ıra- (ED 198a-b) ve yıra- olmak üzere iki biçimde de görülmektedir. Kar. yıra- ‚uzaklaşmak‛ DLT 972, Osm. ıra- ‚ay.‛ YTS 110, Tuv. ıra- TuvTS 57, Hak.

ıra- ‚ay.‛ HakTS 204.

2.32. yumuş49 _{‚iş‛, DS XI: 4318 yumuş [yümüş] ‚iş, hizmet buyruğu‛}

(Af., Ay., Ks., To., Gr., Gaz., Sv. ve çevresi, Yz., Krş. ve çevresi, Ky., Nğ., Kn., İç. <)

Fukarayı kim kayırır Her gelen yumuş buyurur Fakirhaneden ayırır Del’ettirir bu yoksulluk

(Âşık Talibî Coşkun, Yoksulluk, Kaya, 2013: 129)

48 _{Talibî’nin küçük kardeşi Mehmet Çavuş’un ölümü üzerine yaktığı ağıttır (Kaya, 2013: 185).} 49 _{yumuş hlk. ‚iş, hizmet buyruğu‛ (TüS 1998: 2471b).}

Her Yönüyle Sivas Uluslararası Sempozyumu 81

Eski Türkçe yumuş (< *yum- 2) ismi harfiyen ‚dönen, tekrarlanan, yi- nelenen şey‛ (ED 938b) anlamındadır. Sözcüğün asıl anlamı ise ‚yapıla- cak iş‛tir. Sözcük, daha sonra anlam genişlemesi ile ‚iş, bir işin parçası‛ anlamında kullanılmıştır. Kar. yumuş ‚iki veya daha fazla adam arasında- ki haberleşme, haber götürüp getirme‛ DLT 988, Kıp. yumuş ‚hizmet, va- zife‛ KıpTS 330, Osm. yumuş ‚iş, hizmet, görev, ödev‛ YTS 252, Az. yumuş ‚bir nesne veya bir kimsenin yaptığı iş‛ AzTS 3675, Trkm. yumuş ‚iş, ödev, görev‛ TrkmTS 710, Öz. yumuş ‚iş‛ UzED 291, Kum. yumuş ‚emir, iş‛ KumTS 400, Kaz. jumıs ‚iş, hizmet‛ KazTS 187, KrçMlk. cumuş ‚hiz- met, iş‛ KrçMlkTS159, Kır. cumuş ‚hizmet, iş‛ KırTS 233, Kum. yumuş ‚iş, emir‛ KumTS 400.

SONUÇ

• ‚Sivas Ağzında Eski (Arkaik) Öğeler: Âşık Veysel ve Âşık Talibi Coş- kun Örneği‛ başlıklı bu bildiride, Sivas ağzındaki arkaik öğeler Âşık Veysel ve Âşık Talibi’nin şiirlerinde tespit edilen eski öğelerle sınırlan- dırılmıştır. Toplam 32 eski öğe tespit edilmiştir. Bu eski / arkaik söz- cükler şunlardır: bekit-, bele-, belek, bıldır, bile, dağarcık, değme, eğin, et- (<

eyt-), ev-, gen, giyit-, göğerçin, ırak, kov-, kuz, od, onul-, sav, tez-, tamu, tor, uğürle-, uğürlen-, ulat-, ütül-, üz-, yad, yazı, yumuş, yet-, yıra-.

• Yapılan bu çalışma sonrasında Clauson’un tek örnek (hapax) olarak belirttiği Eski Türkçe ügrüg ‚çocuk için beşiği sallama‛ (ED 113a) söz- cüğünün de tek örnek olma özelliğini Sivas ağzında tespit edilen uğür-

le- (< ügrüg +le-) ‚yavaşça sallamak‛ sözcüğü ile kaybettiği de belir-

lenmiştir.

• Derleme sözlüğünde yer almayan ya da burada tespit edilen anlam- lar dışında başka anlamlar taşıyan aşağıdaki sözcüklerin Derleme sözlüğünde yer alması da bu çalışmanın Derleme sözlüğüne küçük bir katkısıdır. Bu sözcükler şu şekilde sıralanabilir: bile ‚birlikte, be- raber‛, değme ‚her, herhangi, giyit- ‚giydirmek‛, kov- ‚takip etmek, yakalamaya çalışmak‛, od ‚ateş‛, ulat- ‚kaynaştırmak‛.

• Bu bildiri ile Âşık Veysel Şatıroğlu ve Âşık Talibî Coşkun gibi iki de- ğerli halk ozanının eserlerinden yola çıkılarak Sivas ağzının eski ve özellikle Türkçe öğeler barındırma açısından önemli bir yere sahip olduğu da gösterilmiştir.

KISALTMALAR

Af.: Afyon, Alt: Altayca, AltTS: bk. Naskali, E. G.; Duranlı M., Ama.:

Amasya, Ank.: Ankara, ay.: aynı, Az.: Azerbaycan Türkçesi, AzTS: bk. Al- taylı, S., bk.: bakınız, Bo.: Bolu, Brd.: Burdur, Brs.: Bursa, Bşk.: Başkurtça,

BşkTS: bk. Özşahin, M., Bt.: Bitlis, CC: Codex Cumanicus, bk. Argunşah

& Galip, Çağ.: Çağatayca, Çkr.: Çankırı, Çr.: Çorum, DLT: Divanu Luga- ti’t Türk bk. Ercilasun & Akkoyunlu, DS: Derleme Sözlüğü, Dz.: Denizli,

ED: bk. Clauson, G., esk.: eskimiş, Gag. Gagavuzca, GagTS: bk. Gaydarci,

G. A. vd., Gaz.: Gaziantep, Gm.: Gümüşhane, Gr.: Giresun, Hak.: Hakas- ça, HakTS: bk. Naskali, E. G. vd., harf.: harfi harfine, Hat.: Hatay, hlk.: halk ağzında, Hrz.: Harezm Türkçesi, IrkB: Irk Bitig, Isp.: Isparta, İç.: İçel,

İz.: İzmir, Kar.: Karahanlı Türkçesi, Kaz.: Kazakça, KazTat.: Kazan Tatar-

cası, KazTatS: bk. Öner, M., KazTS: bk. Koç, K., KE: Kıṣaṣü’l-Enbiyā, bk. Ata, A. 1997, Kıp.: Kıpçakça, KıpTS: bk. Toparlı, R. vd., Kır.: Kırgızca,

KırTS: bk. Yudahin K. K., KKlp.: KaraKalpakça, KKlpRS: bk. Baskakov,

N. A. 1958, KKS: bk. Çulha, T., Kn.: Konya, Kr.: Kars, KrçMlk.: Karaçay- Malkar Türkçesi, KrçMlkTS: bk. Tavkul, U., krş.: karşılaştırınız, Ks.: Kas- tamonu, Kum: Kumukça, KumTS: bk. Pekacar, Ç., Mğ.: Muğla, Mn.: Ma- nisa, Moğ.: Moğolca, MTS: Moğolca-Türkçe Sözlük bk. Lessing, F., Muh.: bk. Battal, A., NevS: bk. Kaçalin, M., NF: Nehcü’l-Ferādis, Nğ.: Niğde,

Or.: Ordu, Orh.: Orhun Türkçesi, Osm.: Osmanlıca, Öz.: Özbekçe, Rz.: Ri-

ze, Sm.: Samsun, Sn.: Sinop, SUyg.: Sarı Uygurca, Sv.: Sivas, ŞHD: Şiban Han Divânı, bk. Karasoy, Y., TMEN: bk. Doerfer, G., To.: Tokat, Tr.: Trab- zon, Trkm.: Türkmence, TrkmTS: bk. Tekin, T. vd. TS: Tarama Sözlüğü,

TSa: bk. Vasiliev, Y., TT: Türkiye Türkçesi, Tuv.: Tuvaca, TuvTS: bk. Arı-

koğlu, E., Klara K., TuW: bk. Ölmez, M., TüÖzS: bk. Yusupova, N., TüS: Türkçe Sözlük, Ur.: Urfa, Uyg.: Uygurca, UzED: bk. Dirks, W., Yak.: Ya- kutça, Vn.: Van, YakRS: bk. Sleptsov, P. A., YTS: Yeni Tarama Sözlüğü,

YUTS: bk. Necip, E. N., YUyg. Yeni Uygurca, Yz.: Yozgat, Zn.: Zonguldak KAYNAKÇA

Altaylı, Seyfettin. Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, C. III, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2018.

Argunşah, Mustafa, Güner, Galip. Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul, 2016. Arıkoğlu, Ekrem, Kuular, Klara. Tuva Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara,

2003.

Ata, Aysu. Nasırü’d-Din Bin Burhanü’d-Din Rabguzi Kısasül’l-Enbiya (Peygamber Kıssaları) I, Giriş-Metin-Tıpkıbasım, II Dizin, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1997.

Her Yönüyle Sivas Uluslararası Sempozyumu 83

Ata, Aysu. Nehcü’l-Ferādīs Uştmahlarnın Açuk Yolı, Cennetlerin Açık Yolu, III Dizin- Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1998.

Ata, Aysu. ‚Derleme Sözlüğü’nde Geçen En Eski Türkçe Kelimeler I‛, Türkoloji Der- gisi, C. XIII, S. 1, Ankara, 2000: 67-99.

Ata, Aysu. ‚Derleme Sözlüğü’nde Geçen En Eski Türkçe Kelimeler II‛, Türkoloji Dergisi, C. IV, S. 1, Ankara, 2002: 5-17.

Ayazlı, Özlem. Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Sözvarlığı, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2016.

Baskakov, N. A. Karakalpaksko-russkiy slovar’, Gosudarstvennoe Izdatel’stvo Inost- rannıx i Natsional’nıx Slovarey, Moskva, 1958.

Battal, Aptullah. İbni-Mühennā Lūgati, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1997.

Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Cla- rendon Press, Oxford, 1972.

Çulha, Tülay. Karaycanın Kısa Sözvarlığı, Dil ve Edebiyat Dizisi 6, İstanbul, 2006. Dırks, William. Uzbek English Dictionary, The Central Asian Heritage Group, 2005. Doerfer, Gerhard. Türkische und mongolische Elemente im neupersischen II. Wiesbaden,

1965.

Ercilasun, Ahmet B., Akkoyunlu, Ziyat. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti-t-Türk Giriş- Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, 3. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2018. Gaydarci, G. A., Koltsa, E. K., Pokrovskaya, L. A., Tukan, B. P. Gagauz Türkçesinin

Sözlüğü. (Ed. N. B. Baskakov), (Çev. İsmail Kaynak, A. Mecit Doğru), Kül- tür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991.

Gharıb, B. Sogdian Dictionary: Sogdian-Persian-English, Tehran, 1995.

Kaçalin, Mustafa Sinan. Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2011.

Kara, Funda. ‚Sivas Ağzında Kullanılan Eski Türkçe Kelimeler‛, Cumhuriyet’in 80. Yılında Sivas Sempozyumu Bildirileri (15-17 Mayıs 2003), Sivas, 2003: 597-613.

Karasoy, Yakup. Şiban Han Divânı (İnceleme-Metin), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilim- ler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü, Türk Dili Bilim Dalı, Doktora Tezi, 1989.

Kaya, Doğan. Âşık Veysel, Akçağ Yayınları, Ankara, 1991. Kaya, Doğan. Âşık Talibî Coşkun, Buruciye Yayınları, Sivas, 2013.

Koç, Kenan, Baynıyazov, Aybek, Başkapan Vehbi. Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara, 2003.

Korkmaz, Zeynep. Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2007. Lessıng, Ferdinand D. Moğolca-Türkçe Sözlük, (Çev. Günay Karaağaç), Türk Dil Ku-

rumu, Ankara, 2003.

Malov, Sergey Yefimoviç. Yazık jyoltıh uygurov: slovar i grammatika, Alma-Ata, 1957. Naskali, Emine Gürsoy, Duranlı Muvaffak. Altayca-Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu,

Naskali, Emine Gürsoy, Butanayev, Viktor, İsina, Almagül, Şahin ErdaL, Şahin Liai- san, Koç Aylin. Hakasça-Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000. Necip, Emir Necipoviç. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Çev. İklil Kurban, Türk Dil Ku-

rumu, Ankara, 1993.

Ölmez, Mehmet. ‚Çağataycadaki Eskicil Öğeler Üzerine‛, Mustafa Canpolat Armağa- nı, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu, (Yay. A. Ata, M. Ölmez) Ankara, 2003: 135-142.

Ölmez, Mehmet. Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistandaki Eski Türk Yazıtları, Me- tin-Çeviri-Sözlük, Ankara: BilgeSu Yayınları, 2012.

Ölmez, Mehmet. Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen, Tuvacanın Sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle, Wiesbaden, 2007. Öner, Mustafa. Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2009. Özşahin, Murat. Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2017. Pekacar, Çetin. Kumuk Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2011.

Shaw, Robert Barkley. Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, (Çev. Fikret Yıldırım), Türk Dil Kurumu, Ankara, 2014.

Sleptsov, P. A. Yakutsko-russkiy slovar′, Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva, 1972. Tavkul, Ufuk. Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000. Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet, Ceylan, Emine, Ölmez, Zühal, Eker, Süer. Türkmence-

Türkçe Sözlük, Simurg Yayınları, Ankara, 1995.

Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, 3. Baskı, İstanbul, 2003.

Tekin, Talat. Irk Bitig, Eski Uygurca Fal Kitabı, (Haz. Emine Yılmaz, Nurettin Demir), Türk Dil Kurumu, Ankara, 2013.

Tıetze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Simurg Yayınları, İstan- bul, 2002.

Toparlı, Recep, Vural, Hanifi, Karaatlı, Recep. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Ku- rumu, Ankara, 2007.

Toprak, Funda. ‚Sivas Ağzında Kullanılan Eski Türkçe Kelimeler‛, Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas Sempozyumu Bildirileri (15-17 Mayıs 2003) Sivas, 2003: 597-613. Türk Dil Kurumu. XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Topla-

nan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C. I, A-B, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1963. Türk Dil Kurumu. XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Topla-

nan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C. II, C-D, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1965. Türk Dil Kurumu. XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Topla- nan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C. III, E-İ, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1967. Türk Dil Kurumu. XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Topla- nan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C. IV, K-N, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1969.

Her Yönüyle Sivas Uluslararası Sempozyumu 85

Türk Dil Kurumu. XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Topla- nan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C. V, O-T, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1971. Türk Dil Kurumu. XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Topla- nan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C.VI, U-Z, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1972. Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü I, A, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1963.

Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü II, B, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1965. Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü IV, D, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1969. Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü V, E-F, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1972. Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü VI, G, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1972. Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü VII, H-İ, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1974. Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü IX, L-R, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1977. Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü X, S-T, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1978. Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü XI, U-Z, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1979. Türk Dil Kurumu. Türkçe Sözlük, A-J (Cilt I), K-Z (Cilt II), 9. Baskı, Türk Dil Kurumu,

Ankara, 1998.

Üşenmez, Emek. Eski Anadolu Türkçesinde Eski (Arkaik) Öğeler, Akademik Kitaplar, İstanbul, 2014.

Vardar, Berke. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual Yayınları, İstanbul, 2002.

Vasılıev, Yuriy. Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1995. Yudahın, K. K. Kırgız Sözlüğü, C. II, (Çev. Abdullah Taymas), Türk Dil Kurumu, An-

kara, 1998.