C. ĠSLAM ÖNCESĠ TÜRK DEVLETLERĠNDE GĠYĠM-KUġAM
3. Uygurlarda Giyim-KuĢam
Uygurlarda giyecek maddeleri deri ve yünden yapılırdı. Bozkırda bez dokuma için kendir yetiĢtirirlerdi. Yünlü kumaĢ ve çeĢitli keçeler ihraç ederlerdi. Uygur Türkleri üzerlerine yünlü kumaĢ ve bezden iç çamaĢırı giyerlerdi. Tipik elbise örneği ise ceket-pantolon idi. Bu en iyi süvari kıyafeti idi. Bu kıyafet Türkler aracılığı ile dünyaya yayılmıĢtır. Ayağa çizme baĢa börk giyilirdi.116
Ermitaj (Hermitage) Müzesin‟deki Türk hassa birliklerini tasvir eden göz alıcı heykeller muhafaza edilmektedir. Bu heykeller VII. yüzyılın sonu veya VIII. yüzyılın baĢlarına ait olup üzerindeki silahların yapımında kullanılan maddeler VI. yüzyıldan esaslı farklılıklar göstermemektedir. Heykeller Turfan yakınlarındaki Tuyuk mezarında bulunmuĢtur. Turfan‟ın yakınlarında, eski Astana‟da da benzeri heykeller bulunmuĢtur. Piyade ve süvarilerin giyimleri aynı. Yani her ikisi de at üstünde gidiĢe uygun. Bu bize Türklerde piyadelerin savaĢçı bir grup olarak bulunmadığını gösteriyor. SavaĢ giysisi, yakası çeneye kadar uzanan uzun kaftandır. Bu kaftan bacağın yarısına kadar uzanır ve muhtemelen sol taraf yukarı kıvrılacağı için sağ taraftan tokalıdır. SavaĢçılar pars derisinden yapılmıĢ sarı siyah lekeli bir Ģalvardan baĢka, diz kapaklarına kadar uzanan yumuĢak ve siyah bir çizme giyiyorlardı ki, bunlar büyük bir ihtimalle bugün bile Tibet‟te ve Doğu Türkistan‟da kullanılan keçe çizmelerdi. Bu giysiler Tibetlilerinkine benzerlik arz ediyorsa da, Tibet giysilerinde belden aĢağı, yani kemerden aĢağı sarkan kısımların bulunması karakteristik bir özellik gösteriyor.117
Astana‟da Turfan Vahası‟nda 7. ve 8. yy‟a ait olduğu düĢünülen bir heykelcik figürü bulunmuĢtur. Bu sakallı adamın tasviri, Sincan halkının tipik baĢlığını taĢımaktadır ve siyah renktedir. Oldukça uzun kaftanının yakaları yoktur ve
115 Fikri Salman, “Göktürk Dönemi…”, s. 22.
116 Gülçin Çandarlıoğlu, Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü (Çin Kaynakları ve Uygur Kitabelerine
Göre), Ġstanbul, 2004, s. 44.
117
boyun kısmından bitiĢtirilmiĢtir. KumaĢının üstündeki Ģeritler, muhtemelen farklı bir renktedir ve kaftana kenar boyunca dikilmiĢtir. Beyaz renkte olduğuna dair izler mevcuttur.118
Erken dönem Türk kostümlerinin yeniden yapılandırılmasında sık sık detaylar renklendirilmiĢtir. Farklı materyallerin tasvirleri Turfan Vahasındaki ikinci Uygur kağanlığıyla bağlantılıdır (866‟dan Moğol istilasına kadar ve Moğol idaresi de dahil). Farklı yaĢ grupları, çeĢitli sosyal gruplar ve cinsiyetler de bu tasvirlerde temsil edilmektedir. Ancak göz önünde bulundurulması gereken bir durum, Uygurların Erken Türklerin düĢmanları oldukları ve bundan kısa bir periyod önce onlara vergi ödemek zorunda olduklarıdır. Bunun yanı sıra Uygurlar atalarının ġamanistlik dinlerini terk edip Maniheizm‟e geçmiĢlerdir ve ardından da Budizm‟i kabul etmiĢlerdir.119
Eski Uygur Ģehirleri harabelerinde bulunan sekiz ve dokuzuncu yüzyıllardan kalma Budist ve Maniheist duvar resimleri ile minyatürler Türk resminin bugüne kadar bilinen en eski örnekleridir. Bunlarda rahipler, vakıf yapanlar, müzisyenler tasvir edilmektedir. Kompozisyon sıralama halinde ve simetrik bir düzene göredir. Hükümdarlar ve asiller, Mani dinini kabul ediyorlarsa da halk Buda dinine bağlı kalıyordu. Az sayıda Nasturi Hristiyan vardı. Uygurların Budist resim sanatının en mühim abidesi Murtuk civarında Bezeklik'te bulunan mabettir.120
Bu mabetler bize Uygur giyim kuĢamı hakkında görsel bilgiler sunmaktadır.
1982 yılında keĢfedilen 79 numaralı Kumtura mağarası o tarihten itibaren temizlenmiĢtir. 70 cm yüksekliğindeki mağara Uygurlara aittir. Geleneksel giyimlerin çizildiği iki yer bulunmaktadır. GiriĢ kapısının solunda 5 kiĢi resmedilmiĢtir, bunlar diz çöker vaziyettedir ve biri çocuk, ikisi erkek, diğer ikisi de kadındır. Merkez platformun tabanında diz çöken bir çocuk ve ayakta bir kadın, bir erkek toplam 3 kiĢi resmedilmiĢtir. Uygur kostümleri araĢtırması açısından önemli bir yeri olan 79 numaralı Kumtura mağarası, duvar resimleri açısından Kuça‟daki en
118 Sergey A. Yatsenko, “Çin Sanatında… I”, s. 196. 119 Aynı makale, s. 185.
120
iyi korunmuĢ mağaradır. Burada 79 numaralı mağara ile Tun-huang mağaralarındaki giyimlerin kısmen karĢılaĢtırmasını yapacağız.
GiriĢin solundaki iki erkeğin yazılar ıĢığında Uygur olduklarını anlayabiliriz. Uygur giyimlerinin ana özelliği, çene altında bağlanan baĢlık, omuz üzerinde örgülü saç, yuvarlak boyunlu elbise, bıçak ve çakmaktaĢı çantası ile donatılmıĢ tokalı kemerdir. Bu tarz duvar resimleri Tunhuang ve diğer Doğu Türkistan mağaralarında da bulunmuĢtur. Örneğin Bezeklik‟teki 20 numaralı mağarada, ana holün sol duvarında 3 Uygur erkeğin resmi vardır. Üçünün de kıyafeti aynıdır ve Uygur aristokratı oldukları tahmin edilmektedir. Bir diğer örnek 31 numaralı Bezeklik mağarasıdır. Buda platformunun doğu kısmına resmedilmiĢ bir erkeğin sağ tarafında bulunan yazıdan bu Uygur kiĢinin de asil kanlı olduğu anlaĢılıyor. Benzer giyiĢi tipleri birkaç duvar resminde daha mevcuttur. Çene altında bağlanan baĢlık, omuz üzerinde örgülü saç, yuvarlak boyunlu elbise, dar kollar ve tokalı kemerler o dönem için oldukça Ģıktı ve Uygur aristokratları tarafından yaygın olarak uzun süre kullanıldığı sonucuna varabiliriz.121
(Bkz. Figür 20)
Ögel‟in aktardığına göre, Maniheizm'in Uygurlar tarafından kabul ediliĢinden iki asır sonra gelen Çin seyyahları, Turfan‟daki Uygurların bile hala göçebe hayatı yaĢadıklarını kaydetmektedirler. 122
Bu bilgiler doğrultusunda Uygurların saray giysilerinden baĢka, bozkır giyimini giydiklerini tahmin edebiliriz. Yani Hunlardan beri süregelen giyim tarzı halk arasında hala kullanılmaktaydı.
Bezeklik Uygur Budist tapınağı 9‟da yeĢil elbiseli ressam bir ressam tasviri bize Uygur giyim-kuĢamı hakkında önemli detaylar vermektedir. Bu giyim tarzı Gök-Türk dönemi giysileriyle çok benzerlik göstermektedir. Ressam soğ tarafı, sağ tarafın üzerine kapanan bir çapan giymiĢtir. Çapanın yakası açık ve sola doğru katlanmıĢtır. Kaftanın içine ince yuvarlak yakalı bir entari giymiĢtir. Çapanın kolları dardır ya da bol tarafı kolun içine sıkıĢtırılmıĢtır. Belinde tokalı sade bir kur bulunmaktadır. Gök-Türk heykellerinde gördüğümüz kurlarla benzerlik göstermektedir. (Bkz. Figür 21)
121 Yen Shen, “Conventional Donor Costume of Cave 79 of Kumtura Grottoes”, Asian Social Science,
Vol. 5, No. 1, January 2009, s. 138-139.
122
9 numaralı Bezeklik Budist tapınağındaki bir baĢka duvar resmi de “karakuĢ” denen efsanevi kuĢlar kıralı Garuda‟nın bir çocuk kaçırırken kement ile yakalanmasını tasvir eden duvar resmidir. Buradaki alp karakterinin giyim kuĢamı net bir Ģekilde gözükmektedir. Kırmızı renkle boyanmıĢ bir çapan giyen alp kollarını dirseklerine kadar sıvamıĢtır. Resimden anlaĢıldığı üzere çapanın sağ tarafı üstte olacak Ģekilde kapatılmıĢtır. Ancak alpin sırtı dönük olduğu için yaka Ģekli gözükmemektedir. Belinde siyah ince bir kemer olmakla beraber kemerin sağ-arka tarafına balta benzeri bir alet sıkıĢtırmıĢtır. Çapanının sol tarafını sıyırmıĢ olduğundan çizmenin üst tarafında bol bir pantolon olduğu da göze çarpmaktadır. Diz kapağının üstüne kadar beyaz renkte boyanmıĢ bir çizme tasvir edilmiĢtir. Çizme koncunun ön tarafı uzundur ve üst kısmında siyah Ģerit bulunmaktadır. Çizmenin iç kısmında boydan boya dikiĢ çizgisi görülmektedir. Bu giyim tarzı asırlardır süregelen Türk giyim-kuĢam adetinden farklılık göstermemektedir. (Bkz. Figür 22)
Yine bir Uygur duvar freskosunda yüksek mertebeli bir Uygur beyi tasviri yer almaktadır. Son derece süslü bir kumaĢtan yapılmıĢ elbise giymiĢtir. Elbise yuvarlak yakalı olup yakaları ortada birleĢmektedir. Kolları ise uzun olup bilek üzerinde birikmiĢtir. Bu Uygur beyinin sarkıntılı kuru çok dikkat çekicidir. Kurunda altı tane kayıĢ ve çok sayıda madeni levha bulunmaktadır ve yine Gök-Türk dönemi taĢ heykellerinde de sık karĢılaĢtığımız ufak kese kemerin sol tarafına asılmıĢtır. Elbisenin alt kısmında, sağ tarafta bir yırtmaç bulunmaktadır. Bu yırtmaçtan diz altına kadar uzanan bir çizme olduğu gözükmektedir. (Bkz. Figür 23)
Murtuk‟ta bulunmuĢ bir duvar resminde Uygur savaĢçının uzun kollu kaftanı ile ok atıĢı resmedilmiĢtir. Kompozit biçimli yayını yukarı doğru yönelten savaĢçı atıĢ için yayını germiĢtir. SavaĢçını üzerinde uzun diz seviyesine kadar uzanan bir çapan bulunmaktadır. Kolları dal çapanın belini, iki defa sarılmıĢ ve sağ tarafından bağlanmıĢ bir kemer tutmaktadır. KuĢağının hemen ön tarafına kama gibi bir cisim sıkıĢtırmıĢtır. Ayaklarında da ön tarafı uzun, arka tarafı kısa konçlu çizme bulunmaktadır. Yine benzer bir duvar resminde iki Uygur beyi görülmektedir. Ġkisi de uzun çapan ve uzun çizme giymiĢtir. Çağanları sol tarafa kapanmaktadır. Son tasvirimizde de bir Uygur seyisi bulunmaktadır. Atın yanında elinde kılıçla resmedilen seyis yine yakası açık uzun bir çapan giymiĢtir. Sağ eliyle belindeki
kemeri tutmaktadır. Altına bolca bir pantolon giymiĢtir ve pantolonun paçasını bağlamıĢtır. Ancak diğer resimlerdekilerden farklı olarak ayaklarına uzun çizme yerine, ayakkabı giymiĢtir. (Bkz. Figür 24)