E. MADEN VE DEMĠRCĠLĠK
6. Silahların Yapım ve Süsleme Teknikleri
Maden ocaklarından cevher olarak çıkarılan madenler, ilk iĢlemlerinden sonra çeĢitli kalınlıkta teller veya plakalar haline getirilmiĢtir. Bu Ģekildeki madenler demir ustalarının elinde silah yapımına uygun Ģekilde iĢlemlerden geçirilmiĢtir. Madenlerin silah yapımı için kullanılmasında baĢlıca iki teknik uygulanmıĢtır. Bunlardan birincisi dövme tekniği ikincisi ise döküm tekniğidir.
Dövme tekniği: Adından da anlaĢılacağı üzere madeni plaka, tel veya
Ģeridin dövülerek Ģekillendirilmesidir. Günümüzde bile Anadolu‟da demir ve bakır iĢleyen küçük atölyelerde bu teknik kullanılmaktadır. Sert ağaçtan ahĢap bir kütük üzerine yerleĢtirilen çeĢitli boyuttaki örsler ve örsler üzerine madeni döverek Ģekil veren çekiçler bu teknikte kullanılan belli baĢlı araçlardır. Atölyedeki körüklü ocakta kızıl kor haline gelmiĢ bulunan maden parçası, uzun kollu bir kerpetenle tutularak örs üzerine getirilir. Sol el kerpeteni tutarken sağ el çekiçle madene Ģekil vermeye baĢlar. Yapılacak esere bağlı olarak büyük bir kütle dövülecekse, dövme iĢlemi örs baĢında karĢılıklı duran iki kiĢi tarafından yapılır. Dövme sırasında soğuyan maden, iĢlem bitinceye kadar yeniden ısıtılıp yumuĢatılarak dövmeye devam edilir. Hemen hemen bütün silahların yapımında dövme tekniği kullanılmıĢtır. Ancak her silahın yapımı
165
ayrı bir özellik gösterdiğinden ustalar da bu özelliklere göre kılıççı, kalkancı, temrenci, zırhçı gibi uzmanlıklara ayrılmıĢ olmalıdır.
Dövme tekniği ile elde edilen eserlerde herhangi bir standart göze çarpmaz. Zira ortaya çıkan eser, ustanın yılların verdiği tecrübesi, beden gücü, zekası görünüĢündeki zevkin karıĢmasının bir sonucudur ve her ustada mutlaka değiĢir.
Dövmede genelde iki usul kullanılmıĢtır. Çökertme ve yükseltme usulleri. Çökertme usulü madeni plaka ya da levhanın bir kütük üzerinde açımlı bir Ģeklin çukuruna uygun olarak içten çekiçle dövmek suretiyle Ģekillendirilmesidir. Bu iĢlem bir kalıp çukuru üzerinde yapılacağı gibi maharetli ustalar tarafından düz örslerde doğrudan çekiç darbeleri ile de yapılabilir. Yükseltme usulü ise daha çok köĢeli ve sivri Ģekiller elde etmek için uygulanan bir yöntemdir. Gerek çökertme ve gerekse yükseltme tekniği miğfer, kalkan, dizçek, kolçak, at alınlığı gibi silahların yapımında çokça kullanılmıĢtır.166
Döküm Tekniği: Bu teknik daha ziyade yumuĢak metaller için
kullanılmıĢtır. Erime noktası daha düĢük olan metaller yüksek ısıda sıvılaĢtırılarak kalıplara dökülüp soğutulmuĢ ve istenilen Ģekildeki silah elde edilmiĢtir. Biz bu tekniğin bazı ok temrenlerinde kullanıldığını tahmin ediyoruz. Çünkü Ģekil olarak dövme tekniğiyle yapılamayacak kadar zor ve karmaĢık yapıya sahip temrenler bulunmaktadır.
Madeni Parçaların BirleĢtirilmesi: Madenden yapılmıĢ ve birden fazla
parçalı silahlarda parçaları birbirine tutturmak veya bağlayabilmek için de çeĢitli yöntemlere baĢvurulmuĢtur. Bunlar birbirinden ayrılmaması gereken parçalar için perçin ve lehimleme iĢlemi, gerektiğinde ayrılacak parçalar için kayıĢlı tokalama iĢlemleridir.
Silahlarda genellikle lehimleme sistemi çarpma veya vurmaya karĢı dayanıklı olmadığı için kullanılmamıĢ, perçinleme daha çok tercih edilmiĢtir. Birbirine bağlanacak metal parçalar üzerinde, karĢılıklı olarak açılan deliklerden
166 T. Nejat Eralp, Tarih Boyunca Türk Toplumunda Silah Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğunda
tablasız kısımları içe gelecek Ģekilde geçirilen perçin çivilerinin uçları dövülerek metal üzerinde sıfır seviyeye getirilir. Birkaç yerde tekrarlanan bu iĢlemle iki parça birbirine bağlanmıĢ olur. Perçin çivilerinin malzeme dıĢında kalan tablaları daha sonra üzerleri süslenerek görünüme zenginlik kazandırılmıĢtır. BirleĢtirilen parçaların birbirlerinden kolayca kopmamaları için perçin çivisi olarak kullanılan metalin dokusunun, ya parçaların yapıldığı metalden, yahut daha güçlü bir dokuya sahip metalden yapılmasına dikkat edilmiĢtir. Kesici silahların kabza kısmının takılmasında, miğfer, zırh ve alınlıklarda perçin iĢlemine sıkça rastlanır.
Yalnız kullanılacağı zamanlarda birleĢtirilmesi gereken metal parçalar ise kayıĢlı toka, madeni toka, mandal gibi birleĢtiricilerle bağlanmıĢtır. Kullanım sonrası çıkarıp taĢıma gibi kolaylıkları vardır. Ġnsan ve hayvan zırhlarında, dizçek ve kolçaklarda, at alınlıklarında bağlama iĢlemleri hep bu yöntemle yapılmıĢtır.
Türk silahlarının yapımındaki iĢlevsel ustalığın yanı sıra süsleme sanatı yönünden de zengin örnekler sergilemektedir. Bu süslemelerde kullanılan bazı yöntemler Ģunlardır:
Çalma: Süslenecek metal zemin üzerinde, ucu küt çelik kalem vasıtası ile
düz veya kavisli çizgilerin açılması iĢlemidir. Bu usul ile metalden herhangi bir parça çıkartılmaz. Çizgi ve yivlerin açılacağı yerlerdeki maden, kalemin yürüdüğü çizgi boyunca çizginin sağ ve sol tarafına taĢar. Bu çapaklar sonra törpü ile alınır. Ġnce ve korlaĢtırılarak yumuĢatılan levha üstüne, yumuĢak bir zeminde yapılan çalıĢmada yiv ve çizgiler diğer yüzeyde de kabararak kendini gösterir.
Kazıma: Kazıma tekniği aĢağı yukarı çalma tekniğine benzemektedir. Farkı
kullanılan kalemin çelik uçlu ve keskin olmasıdır. Bu kalemlerle yapılan kazımada oyulan metal parçaları dıĢarı çıkar. Çizilen Ģekil çalma tekniğindeki gibi metal plakanın arka tarafına kabarmıĢ Ģekilde yansımaz. Motifler sadece kazınan tarafta gözükür. Kazıma tekniği, kakma tekniğinde gerekli yivlerin açılmasında da kullanılır.
Kabartma: Metal plakaların üzerine kabartma aletleri ve çekiç kullanılarak
çökertme veya alçak kabartma, yükseltme veya yüksek kabartma tekniğidir. Çökertmede desen veya motif çevresi çekiçlenerek zemin çökertilir ve süsleme
unsurları rölyef halinde zemin üstünde kalır. Yükseltme ise plaka yumuĢak bir zemin üzerinde içten çekiçlenerek yapılır. Bu teknikte iĢlenecek motif veya süslemenin türüne göre özel kalem veya aletler kullanılır.
Kalıpla Kabartma: Belli bir kabartma Ģeklimin birden fazla metal plakası
üzerinde uygulanması için kalıpla yapılan kabartma iĢlemidir. Bir bakıma teksir kalıbı diyebileceğimiz bu kalıplar iki türlü hazırlanabilir. Birincisi sert bir ağaç kütüğü kabartma formunda oyulur. Metalin dıĢ yüzeyi bu oyuk üzerine konularak çekiç ve yardımcı aletlerle Ģekil verilir. Ġkincisinde ağaç kütük üzerine çizilen form kenarları oyularak, Ģekil yükseltilir. Bu kez de metalin iç yüzeyi bu yüksek kabartma üzerine konularak dıĢtan Ģekillendirilir. Bu yöntemle ahĢap kalıplar deforme oluncaya kadar aynı motifleri metal plakalar üzerine geçirmek mümkündür. Kalıplar ağaç dıĢında metal döküm de olabilir. Ancak yumuĢak madenlerin yırtılma ihtimalini önlemek için sert ağaçtan ahĢap kalıplar tercih edilmiĢtir.
Kakma: Silahın yapıldığı maden üzerine kıymetli olan bir diğer madeni
yerleĢtirme tekniğidir. Bu tekniğin amacı silahın sade görünümünü zenginleĢtirerek güzelliğini sağlamak ve değerini arttırmaktır. Kakma tekniğine baĢta da belirtildiği gibi kazıma tekniği yer hazırlamaktadır. Kazıma tekniğiyle açılmıĢ yiv ve yuva kenarlarında biriken maden, yerleĢtirilen madenler üzerine yatırılarak hafifçe çekiçlenir ve daha sonra metal yüzeyi ile aynı seviyeye gelmesi için tesviye edilir. Kakma yapılan metal her zaman için metal yüzeyi ile aynı seviyede olmayıp kakma tekniğine uygun yöntemlerle belirli bir seviyede yükseltilebilir.
TaĢ YerleĢtirme: Özellikle kılıç, hançer gibi silahlar üzerinde değerli
taĢların yerleĢtirilmesini sağlayan tekniktir. TaĢ yerleĢtirme iĢlemi de iki usulde yapılır. Birincisi yerleĢtirilecek taĢ veya taĢların derinliği kadar zemin çökertilir. Çökertilen kısmın içerisine taĢ yerleĢtirildikten sonra zeminden taĢan metal taĢ çevresine kapatılır ve taĢ, maden içerisine gömülmüĢ olur. Yüzeyden çok hafif bir kabartma ile kendisini gösterir. Ġkincisi metal üzerine taĢ çapı kadar kesilen istenilen formdaki altın, gümüĢ veya bronz telden yuvalar lehimlenir. Bu yuvalar içerisine konulan taĢlar, yuvaların üst kenarları üzerinde bırakılan tırnaklar vasıtası ile zemine
bağlanır. Bu usul genellikle yüzük, küpe, kolye, gerdanlık gibi süs eĢyalarında uygulanır.167
Bu saymıĢ olduğumuz süsleme tekniklerinden baĢka aplike, mine, çakma, altın sıvama gibi baĢka baĢka teknikler de mevcuttur. Ancak bunlar silah üzerinde yok denecek kadar az uygulanmıĢtır.