Hun Maden Sanatı

Çok kalabalık bir orduya sahip olan Hunlarının çok fazla silaha ve madeni eĢyaya ihtiyacı olması kaçınılmazdır. Bunun için madenlerin toplumda geniĢ çapta iĢlenip, değerlendirilmesi gerekir. Bu sebeple, madencilik yalnızca aile içinde kalmayan bir uğraĢı olmalıdır. Devletin mesleki eğitim ile ilgilenmiĢ olması muhtemeldir.144

Motun, Hun-yü, Ch‟ü-shih, Ting-ling, K‟e-kun ve Hsing-li adlı Türk boylarını hakimiyetine almıĢtı. Kuzeye yapılan bu seferler yalnızca geriyi emniyete almak değil, ayrıca maden yataklarını ele geçirmek için yapılmıĢ olma ihtimalini de

141

Mehmet ÇeribaĢ, a.g.m., s.114.

142 _{L. N. Gumilev, Eski Türkler, s. 91-92.} 143 _{Ġbrahim Kafesoğlu, a.g.e., s.321.}

144 _{Sıddık Ünalan, Hakan Öztürk, “Ġslamiyet‟ten Önce Türklerde Eğitim ve Öğretim”, Fırat}

taĢır.145

AnlaĢıldığı üzere maden kaynakları Hunlar için son derece ehemmiyet taĢımaktaydı. Çünkü silah üretimlerini bu maden kaynaklarından sağlıyorlardı.

Türk maden sanatının en erken örnekleri altın, gümüĢ, demir, bronz gibi madenlerden ve bunların alaĢımından imal edilmiĢ nesnelerdir. Üzerinde çeĢitli maden ve süsleme tekniklerinin uygulandığını gördüğümüz bu eserler-plakalar, gündelik eĢyalar, sancak veya çadır alemleri, tören kazanları, silahlar-çeĢitli tiplerde, boyutlarda ve farklı fonksiyonları karĢılayacak Ģekilde yapılmıĢlardır. Bu eserlerin üzerindeki tasvirler genellikle hayvan tasvirleridir.

Proto Türk ve Hun devrindeki Türk maden sanatının en güzel örnekleri, St. Petersburg-Hermitage Müzesinde bulunan ve Çar I. Petro‟nun (1689-1725) emriyle Orta ve Ġç Asya‟nın kurganlarının bir bölümünden toplanan madeni eserlerden meydana gelmektedir. Bu eserler mücevherler, kemer tokaları, altın plakalar gibi çeĢitli sanat eĢyalarında ibaret olup, değiĢik sembolik anlamlara sahip, aslan, kaplan, geyik, kartal, at gibi hayvan figürlerini veya hayvan mücadele sahnelerini içermektedir.

Pazırık kurganlarından ve diğer kurganlardan çıkarılan eserler de oldukça önemlidir. ÇeĢitli maden teknikleriyle iĢlenmiĢ kılı, hançer, bıçak gibi çoğu hayvan baĢlı veya hayvan tasvirleriyle süslü silahlar ön plandadır. Ayrıca Tagar-TaĢtık kültürlerinde oldukça yaygın olan gönder ucuna takılan madeni hayvan tözlerinin önemi de devam etmektedir. Bunların bir bölümü çadır alemleri biçiminde olup çadırın tepesine takılıyordu. Bu dönemdeki kılıçlar, sonraki yüzyıllardaki Türk kılıçlarının ve yatağan tipi silahların prototiplerini teĢkil etmektedir. Mezarlarda eğri kılıçların yanı sıra, düz kılıçlar da çıkarılmıĢtır. Ok uçları ve yay da en çok karĢılaĢılan silahlardandır. Öte yandan at koĢum takımlarına iliĢkin parçalar, çeĢitli madeni kaplar ve takılar da bu kurganlardan çıkarılan önemli madeni eserlerdir. Bunun dıĢında madeni plaka halinde eserler ve kemer tokaları çoğu zaman hayvan üslubuna uygun tasvirlerle bezenmiĢlerdir.

145

Radloff‟a göre, madeni eserlere ait bilgiler ve örnekler Altaylar‟da demir devrinde daha da artarak devam etmiĢtir. Bu dönemdeki eserler de hayvan takımı süsleri, gemler, keltler, kesici aletler, silahlar, kumaĢ veya meĢin üzerine dikilen, küçük dört köĢe demir parçalarından oluĢan zırhlar, ziraat aletleri, süs eĢyaları hayvansal ve bitkisel süslerle birlikte ele alınmıĢtır. Bitkisel unsurların gittikçe arttığı gözlenmektedir.146

Ordos Bronzları ve Çin‟deki Hun buluntuları, Hun madenciliği açısından ayrı bir öneme sahiptir. Bu konuya bir göz atalım:

Hunların çok erken dönemlerden itibaren madeni eriterek eĢya yaptıkları bilinmekte olup, Çin‟in kuzey ve kuzeydoğusunda yer alan Ġç Moğolistan, Ning-hsia, Kansu, Liaoning, Chilin, Sha‟an-hsi ve Shan-hsi gibi eyaletlerde, Moğolistan, Sibirya, Kırgızistan gibi ülkeleri kapsayan çok geniĢ bir coğrafi alanda Hunlara ait madeni eĢya kalıntıları arkeolojik kazılar sırasında gün yüzüne çıkarılmıĢtır.147

ĠĢte geniĢ bir bölgeye yayılmıĢ olan Hun buluntu merkezlerinden çıkarılan kalıntıların büyük bir çoğunluğu, bronzdan yapıldığı ve daha çok Ordos bölgesinde ele geçirildiği için, “Ordos Bronzları” adı ile tanınmıĢtır. Ordos Bronzları daha çok “hayvan üslubu” Ģeklinde yapılmıĢtır. Söz konusu bölgede ortaya çıkarılan Hun eĢya kalıntıları kaplan, geyik, at, koyun ve kurt gibi hayvanların kendi aralarındaki mücadelelerini tasvir ettikleri için bu tür Hun kalıntılarına bilim aleminde Hayvan Üslubunda yapılmıĢ Ordos Bronzları adı verilmiĢtir.148

Hun silahları ve aletleri hakkında bilgiyi Ordos örneklerinden edinmekteyiz, Hunların eski anavatanında olan yerlerde günümüzde, birçok çeĢit kama, bıçak, keski, balta, Turna Gagası baltası, Ko mızrağı, iğneler, mızrak, ok uçları ve sopa baĢı gürz gibi ve daha birçok alet bulunmuĢtur.149

Son zamanlarda Ordos bronz aletleri arasında silahlar oldukça fazladır. Bunlar arasında; kama, ok ucu, mızrak, bıçak, turna gagası baltası, zincirli gürz,

146

YaĢar Çoruhlu, a.g.e., s. 139-142.

147 _{Eyüp SarıtaĢ, a.g.e., s. 50.} 148 _{Aynı eser, s. 81.}

sopalı gürz, balta, iğne ve keski bulunur. Ana olarak kullanılan silahların baĢlıcası kama ve ok uçları gibi iki kategoridir. Shih-chi Hun monografisi gibi edebi kaynakta Hunlarla ilgili olarak “at sürmekten sonra yeryüzünde en güçlü Ģey kavisli yaylar olabilir… o uzun silah ok-yay, kısa silah da bıçaktır” denilmektedir. Ayrıca çok miktarda Ko mızrağı, mızrak bulunmuĢtur. Çin ovasında karĢılaĢılan, bronz devrine ait, Hun Bozkır Milleti‟nin karakterini taĢıyan, az miktarda uzun saplı gaga biçimli vuruĢ silahı kazma (gaga tarzı balta vb. isimlerle anılır) ile de karĢılaĢılır. Ek olarak görülmektedir ki, Erken Dönem Hun Bozkır Milletine ait olan ana silah yakın dövüĢ için kama ve uzun mesafe için ok-yaydır. Ayrıca tarımcı Çin halkının tecrübelerine dayanarak kanca, gagalama baltası, gibi delici türde uzun saplı silahları da kullanmayı öğrenmiĢlerdir.150

Erken devir Türk sanatına rastladığımız madeni eserlerin diğer iki önemli gurubunu Minusinsk eserleri ile Ġç Moğolistan‟ın Ordos bölgesindeki eserler meydana getirmektedir. Ordos bronz eserleri, Türk sanatı ile Çin sanatı arasındaki iliĢkileri ortaya koyması bakımından da ayrıca önemlidir. Ordos‟taki baĢlıca bronz Hun eserleri Ģunlardır: 1- Çakılar ve küçük bıçaklar, 2- Baltalar ve kazmalar, 3- Zincirler, 4- KaĢıklar ve süs eĢyaları, 5- Kaplar, 6- Kamalar ve Hançerler, 7- Tokalar, 8- Diskler ve düğmeler, 9- At vb. hayvan figürleri, 10- Ġğneler ve diğer takma süsler, 11- Geyik ve deve resimleri, 12- Koyun ve keçi resimleri, 13- Argali koyunu figürleri, 14- Öküz ve öküz baĢı figürleri, 15- Et yiyici hayvanlar ve domuz resimleri, 16- Yırtıcı kuĢların baĢları ve kirpi resimleri.151

Çin bilim adamları ise Ordos Bronz Kültürü‟nü oluĢturan kalıntıları 8 gruba ayırmaktadırlar:

1. Bronz bıçaklar 2. Kısa bronz kılıçlar 3. Bronz baltalar

150

Yang-tse Meng 杨泽蒙, Yüan-tsu-te Ch’ing-su/O-erh-tuo-Ssu Ch’ing T’ung Ch’i远祖的倾诉-鄂

尔多斯青铜器 (The Remote Ancestor’s Story/Ordons Bronzeware), Nei Meng-ku Ta-Hsüueh Ch‟u

pan-shih 内蒙古大学出版社( Inner Mongolia University Press), Hu-ho-hao-t‟e 呼和浩特(Hohhot) 2008, s. 38-39.

151

4. Bronz ok uçları

5. Bronz at koĢum takımları 6. Bronz süs eĢyaları

7. Bronz aynalar

8. Bronzdan yapılmıĢ ev eĢyaları

Biz çalıĢmamızda sadece ilk dört grubu teĢkil eden savaĢ aletlerini ele alacağız.

Çin Ġç Moğolistan Otonom Bölgesi‟ndeki Hun buluntuları Ordos bölgesi dıĢında dünyaca tanınmıĢ Hsi-kuo-pan 西溝畔 olmak üzere, Wu-lan-ch‟a-pu 烏蘭察 布, He-lin-ke-erh 和林格爾, Chi-ning 集宁, Hohot 呼和浩特 ve Pao-t‟ou 包頭 Ģehirlerinde pek çok Hun kalıntıları keĢfedilmiĢtir.

Ġç Moğolistan‟da çıkarılan bronzdan yapılmıĢ eĢyaların büyük çoğunluğunu geyik, koyun, at, kartal, kaplan ve kurt gibi vahĢi ve evcil hayvan olarak tasvir edilmiĢ eĢyalar oluĢturmaktadır. Hunların kendi üretimleri olan bu kalıntılar aynı zamanda onların konar-göçer hayvancılık hayat tarzını benimsediğini ve bronzdan geniĢ çapta üretim yaptığını ortaya koymaktadır. Zaten günümüze kadar devam eden kazılar sırasında bronzun yanı sıra demir, ahĢap ve deriden yapılmıĢ arkeolojik kalıntıların yaygın olarak bulunması da Hunların ekonomik ve günlük yaĢantıları hakkında bize fikir edinecek kadar malumatlar sunmaktadır.152

Liaoning 遼 寧 eyaletinde de 500‟den fazla Hun mezarı açılmıĢtır. Bu mezarlardan çıkartılan bronz ve demirden yapılmıĢ kılıç ve kamalar Hunlara özgü özellikler taĢımaktadır. Ele geçirilen pek çok eĢya da hayvan üslubunda imal edilmiĢtir. 1960 yılında Hsi-feng ilçesi yakınında yer alan Hsi-kou-pan‟da bir Hun subayına olduğu tespit edilen bir Hun mezarından oklar ile 1000‟den fazla ok uçları çıkarılmıĢtır. Oklar ise daha çok bambudan imal edilmiĢ olup ağaçtan yapılmıĢ

152

olanları da mevcuttur. Ayrıca bronz ve demirden yapılmıĢ toplam 48 adet mızrak uçları da ele geçirilmiĢtir.153