Bu model, En Küçük Kareler yönteminin uygulanması ile tahmin edilir. Tahmin edilen a’lar βi’lere ait denklem sisteminde yerine konularak βi’ler tahmin edilir ve başlangıçtaki sonlu gecikmesi dağıtılmış model (2) tahmin edilmiş olur. Böylece çok sayıda gecikmeli değişken arasındaki çoklu doğrusal bağlantı sorunu çözülmüş olur (Tarı, 2005:267).
Almon modelinin tahmin edilebilmesi için gecikme uzunluğu (k) ve çok terimli derecesi (m)’nin tespit edilmesi gerekir. Ancak (k) ve (m)’nin belirlenmesi araştırmacının öngörüsüne kalmıştır. Modelde uygun gecikme için Akaike Bilgi Kriteri (AIC) ve Schwarz Bayesian Kriteri (SBC) kullanılır. En küçük AIC ve SBC değerini veren model en uygun modeldir.
2.LİTERATÜR TARAMASI
Bir malın üretim miktarı ile fiyatı arasındaki ilişkiyi analiz edebilmek için çeşitli modeller geliştirilmiştir. Almon ve Koyck Modeli, en sık kullanılan modellerdir. (Koutsoyiannis, 1989:296-320).
Türkiye’de Almon modeli kullanılarak tarımsal ürün ve fiyat ilişkisini inceleyen çalışmalar mevcuttur. Yurdakul (1998) tarafından “Pamuk Üretimi İle Pamuk Fiyatı Arasındaki İlişkinin Ekonometrik Analizi: Koyck-Almon Yaklaşımı”, Dikmen (2006) tarafından “Koyck-Almon Yaklaşımı İle Tütün Üretimi ve Fiyat İlişkisi”, Çetinkaya (2012) tarafından “Türkiye’nin Son On Yıllık Buğday Üretimdeki Miktar-Fiyat İlişkisinin Ekonometrik Analizi: Koyck–Almon Tekniği”, Doğan ve Gürler (2013) tarafından “Gecikmesi Dağıtılmış Ekonometrik Modelin Seçilmiş Bir Tarım Ürünü Üzerine Uygulanması (Kuru Soğanda Almon Modeli Örneği)” ve Doğan ve ark. (2014) tarafından “Üretim Fiyat İlişkisinde Almon Polinomial Tekniği Yaklaşımı (Samsun İli Çeltik Örneği)” isimli çalışmalar yapılmıştır.
Ancak hayvansal ürün üretimi ve fiyat ilişkisini inceleyen sınırlı sayıda çalışma mevcuttur. Çelik (2015) tarafından “Koyck ve Almon Gecikme Modeli ile Manda Sütü Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Analizi”, Çelik (2015) tarafından “Koyck Ve Almon Gecikme Modeli İle Koyun Sütü Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Analizi: Türkiye Örneği” isimli çalışmalar yapılmıştır. Kırmızı et üretim ve fiyat ilişkisi üzerine Almon modeli ile henüz bir çalışma yapılmamıştır. Hayvansal ürünlerin üretim ve pazarlama dönemleri arasındaki gecikme dikkate alındığında, gecikme uzunluğunun tarımsal ürünlerin üretim ve pazarlama dönemlerinden daha uzun olduğu görülecektir. Bundan dolayı hayvansal bir ürün olan kırmızı et üretim ve fiyat ilişkisi, gecikmesi dağıtılmış bir model olarak düşünülmüş ve Almon modeli ile analiz edilmiştir.
3.UYGULAMA 4.1.Verilerin Oluşturulması
Türkiye’de kırmızı et üretimi hesaplamalarına; koyun, keçi, sığır ve manda eti dahil edilmektedir. Çorum kırmızı et üretimi yıllık verileri 1991 yılından 2009 yılına kadar düzenli
olarak TUİK’te yer almasına rağmen 2009 yılından sonra TUİK’te il bazında kırmızı et üretim rakamlarına yer verilmemiştir. Analiz 1994-2014 dönemini kapsadığı için eksik yıllara ait verilerin başka türlü tamamlanma imkanı bulunmadığından zaman serileri analizi ile öngörü çalışması ile eksik verilerin tamamlanması yoluna gidilmiştir.
Eksik verilerin tamamlanmasında basit yöntemlerden karmaşık algoritmalara kadar farklı yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemler; model tabanlı olabileceği gibi, herhangi bir modele dayanmaksızın tamamen istatistiki yöntemlere de dayalı olabilir (Çilingirtürk ve Altaş, 2010:75). Model tabanlı eksik veri tamamlama yöntemlerinde ise zaman serileri kullanılmaktadır (Wasito, 2003:9). Zaman serisi analizi kullanılarak verilerin zamana bağlı olarak hareketi yakalanır ve eksik verilerin değerleri tahmin edilebilir (Seker, 2015:25).
Çalışmada eksik olan 2010-2014 dönemi verileri için model oluşturularak zaman serileri analizi uygulanmış ve elde edilen öngörü değerleri Tablo 5’de verilmiştir.
Tablo 5: Çorum Kırmızı Et Üretimi Öngörü Değerleri (Ton)
Yıllar 2010 2011 2012 2013 2014
Kırmızı Et Üretimi Öngörü Değerleri 6151.134 6476.422 6811.010 7154.898 7508.088
Kırmızı et fiyatları ise TUİK verilerinden derlenmiş olan Türkiye geneli sığır eti fiyatlarıdır. İnceleme dönemi boyunca sürekli artış eğilimi gösteren kırmızı et fiyatlarına, önlenemeyen yükselişi nedeniyle 2016 yılı itibariyle tavan fiyat politikası uygulanmaya başlanmıştır. Ancak bu tavan fiyat politikası analizin inceleme dönemini kapsamamaktadır.
Türkiye sığır eti fiyatları Şekil 1’de, Çorum kırmızı et üretim miktarı Şekil 2’de verilmiştir. 0 4 8 12 16 20 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14
Türkiye Sığır Eti Fiyatları (kg/TL)
4,000 5,000 6,000 7,000 8,000 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14
Şekil 2: Çorum Kırmızı Et Üretim Miktarı (Ton)
Şekil 1’e göre Türkiye’de kırmızı et fiyatlarının 1994 yılından itibaren sürekli yükselen bir seyir gösterdiği görülmektedir. 2011 yılından 2014 yılına kadar da azalan bir seyir göstermektedir. Bu durum kırmızı et üretimi ile tüketimi arasındaki dengesizlikten kaynaklanmaktadır.
Şekil 2’ye göre Çorum kırmızı et üretim miktarı 1994 yılından günümüze kadar sürekli dalgalı bir seyir izlemiştir. Dönem dönem artan kırmızı et üretim miktarı 1996, 1999, 2002, 2003, 2005, 2006, 2008 ve 2009 yıllarında sert düşüş göstermiştir.
4.2.Almon Modelinin Uygulanması
Çalışmada kullanılacak eksik veriler tamamlandıktan sonra Almon modeli ile değişkenler arasındaki analiz yapılabilecektir. Kırmızı et üretim fiyat ilişkisinin, gecikmesi dağıtılmış modellere uygun olup olmadığını belirlemek için, değişkenler arasındaki korelasyon ilişkisine bakılmıştır. Değişkenler arasındaki korelasyon katsayısı -0.072865 olarak hesaplanmış ve yapılan diğer çalışmalardaki katsayılara nazaran son derece düşük çıktığı görülmüştür. Almon modelinin uygulanabilmesi için öncelikli olarak kırmızı et fiyatlarının gecikmeli değerleri AIC ve SCI kriterlerine göre 6 olarak tespit edilmiştir.
Tablo 6. Akaike Bilgi Kriteri (AIC)’ne Göre Gecikme Uzunluğu Değerleri
Lag AIC SC 0 1 2 3 4 5 6 23.77599 21.61337 21.95387 22.12205 21.18044 20.66877 17.95666* 23.87040 21.89659 22.42590 22.78289 22.03010 21.70724 19.18394*
Bu durumda kırmızı et fiyatlarının kırmızı et üretimine olan etkisi 6. yıldan sonra sıfır olmaktadır. Belirlenen gecikme uzunluğuna göre kırmızı et üretimi ile fiyatı arasındaki ilişki en küçük kareler yöntemi (EKK) kullanılarak modelin derecesi m=2 kabul edilerek “Z” değerlerini içeren eşitlik, eşitlik (9)’daki gibi tahmin edilmiştir.
(8)
(9)
4,000 5,000 6,000 7,000 8,000 9,000 10,000 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14
Çorum Kırmızı Et Üretim Miktarı (Ton)
Şekil 2: Çorum Kırmızı Et Üretim Miktarı (Ton)
Şekil 1’e göre Türkiye’de kırmızı et fiyatlarının 1994 yılından itibaren sürekli yükselen bir seyir gösterdiği görülmektedir. 2011 yılından 2014 yılına kadar da azalan bir seyir göstermektedir. Bu durum kırmızı et üretimi ile tüketimi arasındaki dengesizlikten kaynaklanmaktadır.
Şekil 2’ye göre Çorum kırmızı et üretim miktarı 1994 yılından günümüze kadar sürekli dalgalı bir seyir izlemiştir. Dönem dönem artan kırmızı et üretim miktarı 1996, 1999, 2002, 2003, 2005, 2006, 2008 ve 2009 yıllarında sert düşüş göstermiştir.
4.2.Almon Modelinin Uygulanması
Çalışmada kullanılacak eksik veriler tamamlandıktan sonra Almon modeli ile değişkenler arasındaki analiz yapılabilecektir. Kırmızı et üretim fiyat ilişkisinin, gecikmesi dağıtılmış modellere uygun olup olmadığını belirlemek için, değişkenler arasındaki korelasyon ilişkisine bakılmıştır. Değişkenler arasındaki korelasyon katsayısı -0.072865 olarak hesaplanmış ve yapılan diğer çalışmalardaki katsayılara nazaran son derece düşük çıktığı görülmüştür. Almon modelinin uygulanabilmesi için öncelikli olarak kırmızı et fiyatlarının gecikmeli değerleri AIC ve SCI kriterlerine göre 6 olarak tespit edilmiştir.
Tablo 6. Akaike Bilgi Kriteri (AIC)’ne Göre Gecikme Uzunluğu Değerleri
Lag AIC SC 0 1 2 3 4 5 6 23.77599 21.61337 21.95387 22.12205 21.18044 20.66877 17.95666* 23.87040 21.89659 22.42590 22.78289 22.03010 21.70724 19.18394*
Bu durumda kırmızı et fiyatlarının kırmızı et üretimine olan etkisi 6. yıldan sonra sıfır olmaktadır. Belirlenen gecikme uzunluğuna göre kırmızı et üretimi ile fiyatı arasındaki ilişki en küçük kareler yöntemi (EKK) kullanılarak modelin derecesi m=2 kabul edilerek “Z” değerlerini içeren eşitlik, eşitlik (9)’daki gibi tahmin edilmiştir.
(8)
(9)
“Z” değerleri tahmin edildikten sonra değerleri aşağıdaki gibi elde edilmiştir.
(10) 200.120 260.880 321.640 373.772 417.276
değerleri elde edildikten sonra Almon modeli aşağıdaki gibi elde edilmiştir.
(11)
Almon model sonuçlarına göre, fiyatlarda hiçbir değişiklik yokken üretim ton olarak gerçekleşmektedir. Cari dönemde fiyattaki 1 TL’lik artış, üretimi ton, 1 dönem önceki fiyatlardaki 1 TL’lik artış üretimi ton, 2 dönem önceki fiyattaki 1 TL’lik artış üretimi ton, 3 dönem önceki fiyattaki 1 TL’lik artış üretimi ton, 4 dönem önceki fiyattaki 1 TL’lik artış üretimi ton, 5 dönem önceki fiyattaki 1 TL’lik artış üretimi ton, 6 dönem önceki fiyatlardaki 1 TL’lik artış üretimi ton arttırmaktadır. Bu etki 6 yıl sürmekte olup 7. yılda sıfıra düşmektedir. 5.SONUÇ
Bu çalışmada, 1994-2014 dönemine ait kırmızı et üretim miktarı ile fiyatları arasındaki ilişki gecikmesi dağıtılmış modellerden Almon modeli ile analiz edilmiştir. Katsayıların ve bir bütün olarak modelin yüzde 10 önem seviyesinde anlamlı olduğu Almon modeli sonuçlarına göre, kırmızı et üretim miktarı geçmiş 6 yıldaki fiyatlardan etkilenmektedir. Analiz sonuçlarına göre t, t-1, t-2, t-3, t-4, t-5 ve t-6 yıldaki fiyatlar ile üretim miktarı arasında pozitif yönlü bir ilişki söz konusudur.
Kırmızı et fiyatında hiçbir değişme söz konusu değil iken kırmızı et üretim miktarı 8713.03 ton olarak gerçekleşmektedir. t yılı kırmızı et fiyatındaki bir birimlik değişme karsısında üretim miktarında 26.832 tonluk artma, 1 yıl önceki kırmızı et fiyatındaki bir birimlik değişme karsısında üretim miktarında 113.476 ton artma, 2 yıl önceki kırmızı et fiyatındaki bir birimlik değişme karsısında üretim miktarında 200.120 ton artma, 3 yıl önceki kırmızı et fiyatındaki bir birimlik değişme karşısında 260.880 ton artma, 4 yıl önceki kırmızı et fiyatındaki bir birimlik değişme karsısında üretim miktarında 321.640 ton artma, 5 yıl önceki kırmızı et fiyatındaki bir birimlik değişme karsısında üretim miktarında 373.772 ton artma, 6 yıl önceki kırmızı et fiyatındaki bir birimlik değişme karsısında üretim miktarında 417.276 ton artma olmuştur.
Sonuç olarak, serbest piyasa koşullarında kırmızı et fiyatları, kırmızı et üretim miktarını büyük ölçüde belirlemektedir.
Analizi”, 9. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi (3-5 Eylül 2015 /KONYA), 83-92.
Çelik, Ş. (2015). “Koyck Ve Almon Gecikme Modeli İle Koyun Sütü Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Analizi: Türkiye Örneği”, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi S:50, Temmuz – Ağustos 2015, 137- 149.
Çetinkaya, Ş. (2012). “Türkiye’nin Son On Yıllık Buğday Üretimdeki Miktar-Fiyat İlişkisinin Ekonometrik Analizi: Koyck–Almon Tekniği”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 4, 2012.
Çilingirtürk, A.M., Altaş, D. (2010). “Makro İktisat Verilerinde Kayıp Verilerin Regresyona Dayalı En Yakın Komşu “Hot Deck” Yöntemi İle Tamamlanması”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:25, Sayı:2, Yıl:2010, ss.73-83.
Dikmen, N. (2005). “Koyck - Almon Yaklaşımı İle Tütün Üretimi ve Fiyat İlişkisi”, VII. Ulusal Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu, İstanbul Üniversitesi, 26-27 Mayıs 2005.
Doğan, H.G., Gürler, A.Z. (2013). “Gecikmesi Dağıtılmış Ekonometrik Bir Modelin Seçilmiş Bir Tarım Ürünü Üzerine Uygulanması”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı:39, Sayfa:1-12.
Doğan vd., (2014). “Üretim Fiyat İlişkisinde Almon Polinomial Tekniği Yaklaşımı (Samsun İli Çeltik Örneği)”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, (2014) 31 (3), 50-56.
Lorcu, F., Bolat, B. A. (2012). “Türkiye’de Kırmızı İthal Et”, Hayvansal Üretim 53(1): 14-20, 2012.
Gujarati, N. D.,Porter, C. D. (2012). Temel Ekonometri, 5.baskı, Çev. Ümit Şenesen Gülay Günlük Şenesen, Literatür Yayınları:656, 2012 İstanbul.
Kutlar, A. (2005). Ekonometrik Zaman Serileri, Gazi Yayınları, 2005 Ankara.
Koutsoyiannis A. (1989). Ekonometri Kuramı, Verso Yayıncılık, Çevirenler: Ümit Şenesen ve Gülay Göktürk Şenesen, 1989 Ankara.
Recep Tarı. (2005). Ekonometri, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 3. Baskı, Kocaeli Üniversitesi Yayınları, 2005 Kocaeli.
Seker, S. E. (2015). Zaman Serileri Analizi (Time Series Analysis), YBS Ansiklopedi, v.2, is.4, Aralık 2015. Ünlüsoy, K. (2010). Rekabet Kurumu, Türkiye Kırmızı Et Sektörü Ve Rekabet Politikası, Ankara 2010.
Yurdakul, F. (1998). “Pamuk Üretimi İle Pamuk Fiyatı Arasındaki İlişkinin Ekonometrik Analizi: Koyck-Almon Yaklaşımı”, Çukurova Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Dergisi, Cilt 8, Sayı 1, 1998 Adana.
Wasito, I. (2003). “Least Squares Algorithms with Nearest Neighbour Techniques for Imputing Missing Data Values”, Doktora Tezi, University of London, 9-28, 2003.
ÇORUM’UN İLK İTHAL İŞÇİLERİ: NAM.RA’LAR