Tuvalet ve temizlik alışkanlıkları, insan sağlığı açısından son derece önemlidir. Bu alışkanlıkların olumlu bir biçimde kazanılması da, çocuğun bu ilk temizlik gereksinmelerinin karşılanması sırasında aldığı izlenimlerle ilgilidir. Bunun yanı sıra yemek yeme alışkanlıklarının ve diğer alışkanlıkların kazanılmasında olduğu gibi temizlik ve tuvalet alışkanlığının kazanılmasında da olgunlaşmanın önemli bir rolü vardır.
Tuvalet alışkanlığı; 2-3 yaşlarından önce gerçekleşemeyen, ebeveynler tarafından çocuğa kazandırılması zor bir alışkanlıktır. Tuvalet eğitimi ise, bu alışkanlığın kazandırılmasında geçen süreçtir. Tuvalet eğitiminin verilebilmesi için çocuğun belirli özelliklere sahip olması gerekmektedir. İlk olarak uygun yaşta olması gerekmektedir. Uygun yaş her çocuk için farklıdır. Bazı çocuklar 18. ayda bu beceriyi kazanırken bazıları da 24. ayda bu beceriyi kazanmaktadırlar. Bu özellikler dikkate
61
alınmadan başlanılan tuvalet eğitimi genellikle başarısızlıkla sonuçlanmaktadır. Tuvalet eğitimine başlanırken çocuğun mesane kontrolü ne düzeyde, bedensel ve zihinsel gelişimi ne durumda bunlara çok dikkat edilmelidir. Mesane kontrolü; çocuğun tuvaletinin geldiğini hareketleri ya da söz ile ifade etmesidir. Bedensel hazırlık; el ve parmak koordinasyonu çeşitli objeleri kavrayabilecek düzeyde olması, legoları takıp çıkarması gibi davranışları göstermesidir. Tuvalet eğitimine başlarken çocuğun zihinsel gelişiminin de uygun düzeyde olması gerekir. Eğer çocuk yüzündeki organları gösterebiliyor, basit işleri taklit edebiliyor, bir objeyi bir başka yere doğru bir şekilde yerleştirebiliyorsa bu çocuğun tuvalet eğitimi için hazır olduğu söylenebilir. Zihinsel gelişimin etkisi büyüktür. Çünkü tuvalet eğitimi bir bedensel kontroldür. Bunun için de beyin ile güçlü bir ilişkisi vardır (Konya, 2007: 13-14).
Anneler, cinsiyet eğitiminde en büyük yanlışlığı çocuğa tuvalet alışkanlığı kazandırmaya çalışırken yaparlar. Çocuğun altını temizlemekten ve bez değiştirmekten kurtulmak için baskı uygularlar. Bu baskıya uymayan çocuğu ayıplayarak, tehdit ederek, korkutarak veya ceza vererek amaçlarına ulaşmaya çalışırlar. Başvurdukları bu araçlar fıtrata ve çocuk onuruna aykırı olduğu için işleri daha da zorlaşır. Normal olarak bir çocuk, fiziksel ve zihinsel gelişimine paralel olarak, tuvalet kontrolünü gündüzleri 2-3 yaşlarında, geceleri 4-5 yaşlarında kazanabilir. Bundan önce yapılacak zorlamalar çocuğu güç durumda bırakır (Doğan, 2005: 103-104).
Çocuğunuzun tuvalet eğitimine hazır olması onun IQ’ sunu, sizin ebeveynlik başarı seviyenizi ya da ailenizin sizi iyi yetiştirdiğini göstermez. Kısaca çocuğunuzun fiziksel ve ruhsal olarak bu süreç içinde neler olup bittiğini anlayacak ve kontrol edecek olgunluğa erişmiş olması gerekmektedir. Eğer bu noktadan önce tuvalet eğitimine başlarsanız bu büyük bir ihtimalle işe yaramayacaktır. Fiziksel olgunluk iç kasları kontrol etme yeteneğinin kazanılmasıyla başlar. Bu olgunluk da ancak 1,5 yaşında mümkündür. Kontrol yeteneğinin gelişmesi ise tam olarak çocuğun bağırsak hareketlerini ya da idrarını önceden hissedebilmesine bağlıdır. Ayrıca merkezi sinir sisteminin de olgunlaşması gerekir. Sıradan bir çocuk, ortalama 28 aylık olmadan önce tam olarak tuvalet alışkanlığı edinemez. Kız çocuklar 2 yaşında eğitilirken, erkek çocuklar 3 yaşından önce veya hemen sonra eğitilemezler (Lansky, 1999: 6-8).
62
Tuvalet alışkanlığı, çocuğun tuvaletini kendi isteğiyle tutabilme ve bırakabilme becerisini geliştirmesidir. Bu nedenle tuvalet alışkanlığının kazanılması için çocuğun belirli bir yaşa ve olgunluk düzeyine ulaşması gerekmektedir. Belirli bir yaşla ifade edilmek istenilen sabit bir yaş değildir. Tuvalet alışkanlığı yaşı bireysel farklılıklar, aile tutumu, fiziksel koşullar gibi faktörlerde dikkate alındığında ortalama iki buçuk yaştır. Bu yaşa yaklaşıldığında araştırmalar tuvalet alışkanlığı kazanma oranının arttığını ortaya koymaktadır (Bilgin vd., 2005: 112).
Tuvalet eğitimi, zamanı ve biçimi doğru seçilmediği taktirde, çocuk ve aile için bir sorun kaynağı olur. Kısa sürede doğru ve sağlıklı tuvalet eğitimi verebilmek için çocuğun fizyolojik ve psikolojik gelişimi dikkatlice takip edilmelidir (Baldık, 2005: 235-697).
Örneğin, fiziki kontrolün kurulamadığı, çocuğun henüz çamaşırını çıkarıp giymeyi başaramadığı, tek başına bir yerden başka bir yere gidemediği, kendine tuvalet iskemlesine veya küçücük çocuk ilavesi yapılmış tuvaletlere oturamadığı aylar, eğitime başlamak için erkendir. Öte yandan gecikmiş bir tuvalet eğitimi ile gece gündüz farklı eğitimlerin yapılması, ileri yaşlarda altını ıslatan ve tuvalet problemi olan çocukların ortaya çıkmasına zemin hazırlar (Baldık, 2005: 235-697-698).
Çocukta iki yaşından itibaren (bazılarında üç yaşından itibaren) hazır olduğuna dair işaretler aramaya başlanmalıdır. Başlıca işaretler mevcutsa, çocuk muhtemelen tuvalet eğitimine hazır demektir. Eğer;
* Size yüz ifadeleriyle veya sözlerle "gitmesi gerektiğini" belirtiyorsa
* "Islak", "kuru", "lazımlık" ve "gitmek" gibi tek kelimelik ifadeler kullanabiliyor ve bu ifadeleri anlayabiliyorsa
* Taklitçi davranışlar gösteriyorsa
* Islak ve kirli bezlerden rahatsız oluyorsa
* En az iki saat süreyle kuru kalabiliyor ve kısa bir uykudan sonra kuru uyanabiliyorsa
* Esnek külotunu aşağı yukarı çekebiliyorsa * Sizi memnun edememekten endişe duyuyorsa
63
* Altını ıslattığında utanıyorsa (ıslak külotlar utanç vericidir)
* Tuvaleti geldiğini size söylüyorsa (Tuvaleti veya lazımlığı kullanarak sizi memnun etmek isteyen çocuğunuzun bu davranışı yerleştirmesi için bu başarısını övün.)
* Lazımlığı ya da yetişkin tuvaletini kullanıp kullanamayacağını soruyorsa! Çocuk tuvalet eğitimine hazırdır (Lansky, 1999: 13).
Küçük çocukluk döneminde anne-çocuk arasındaki çatışmanın nedenlerinden biri tuvalet eğitimidir. Erken ve aşırı baskı uygulanarak yapılan tuvalet eğitimi çocukta duygusal gelişim bozukluklarına neden olabilir.
* Çocuğun bedensel gelişimi, tuvalet alışkanlığını kazanabilecek seviyede olmalıdır. Genellikle tuvalet kontrolü, gündüz 2-3, gece 4-5 yaşlarda kazanılabilmektedir.
* Çocuğun altını kirlettiğini bildirmesi, rahatsızlık hissi, bezinin değiştirilmesini istemesi gibi belirtiler, tuvalet eğitiminin zamanının uygunluğuna işaret olarak kabul edilir.
* Tuvalete oturtma seanslarında baskı ve ısrarcı olunmamalı, başarı halinde ödüllendirme yoluna gidilmelidir.
* Tuvalet eğitimini başaramayan çocuklarda, eğitime bir müddet ara verildikten sonra tekrar başlanılmalıdır.
* Çocuğu tuvalete oturtma seanslarında, sıkılmaması ve kendini rahat bırakması için ilgisini çekecek oyuncaklar kullanılmalıdır (Taşçı, 2003: 60-61).