Trabzon Vilayetindeki Rum Okulları

Osmanlı İmparatorluğu içinde yaşayan Rumların fetihten önce ve sonra sıbyan mektepleri bulunmaktaydı. Kiliselere bitişik bulunan bu kurumlarda temel dini eğitim verilmiştir. Fetih sonrası Trabzon’da tıpkı diğer Osmanlı şehirleri gibi dini müsamaha gösterilerek Gayrimüslim halkın inanç kadar eğitim alanında da özgür kalmaları sağlanmıştır.529

Trabzon’da bulunan Rumlar mahalle mekteplerinin yanı sıra, papazların denetiminde olmak üzere manastırlarda da eğitimlerini sürdürmüşlerdir.530

Trabzon’da Rumlara ait bilinen ilkokulun kuruluşu 1682 yılında Trabzon kökenli Sevastos Kyminitis’in doğduğu kente geri dönüşüne kadar uzanır. Tek bir öğretmenden ibaret bu okul adayı, metropolitin makamı olan Aya Yorgi Kilisesi’nde, Trabzon’u ziyaret eden keşişlerin kullanması için zengin bir Rum’un birkaç yıl önce Sümela Manastırı’na bağışladığı bir evde kurulmuştur. Bu şekilde başlayan Rum öğrencilerin eğitim tarihi din vesayeti altında sürüp gitmiştir. XVIII. yüzyılın başlarında zaten sayıları az olan okumuş Rumlar ve Rum eğitimciler Bükreş ve İstanbul’daki daha kârlı ve prestijli olan okulları tercih etmiş bunun üzerine de Trabzon metropoliti birkaç başarısız

524 Demirel, “Belgelerin Diliyle İngiliz Konsolos Raporlarına Göre Trabzon ve Çevresi (1899-1907)”, s. 487.

525

Münir Aktape “19.Yüzyılda Trabzon Vilayeti ve Giresun Üzerine Gözlemler”, Osmanlı İmparatorluğunda İktisadi

ve Sosyal Değişim, Turhan Kitabevi, Ankara, 2000, s.195.

526

Piyale, a.g.e., s. 35.

527

Başkaya, Tek Parti Döneminde Trabzon’da Eğitim Faaliyetleri (1923-1950), s. 52.

528

Nuri Durucu, “Trabzon Kuyumculuğu”, UKHAD, 1 (3), Trabzon, 2015, s. 138.

529

Albayrak, “19. Yüzyılda Trabzon’da Azınlık ve Yabancı Okullar”, s. 416.

530

girişim ardından şehirdeki gençlerin eğitimini civardaki manastırların keşişlerine emanet etmiştir.

531

1778 yılında Rum okulunu yeniden canlandırmak amacıyla, Bükreş’teki okuldan Trabzon kökenli bir hoca olan Kandilis Trabzon’a yollanır. Kandilis kiraladığı bir evde Rum gençlere bir müddet eğitim verdikten sonra yöre derebeyi Temeloğlu ile kavgaları ve Rum seçkinler arasındaki çatışmalardan dolayı şehri terk etmiştir. Takip eden yıllarda Rumlar yılmadan okullarını işler hale getirmek için Rusya, Atina gibi şehirlerden eğitmen getirmişlerdir. 1853 yılında kapanan okulun yerine özel bir ticari okul açılmıştır. Yüzyılın sonuna gelindiğinde Trabzon’da 800 erkek, 400 kız Rum öğrenci barındıran ve 35 eğitimci istihdam eden bir okul hinterlandı oluşturulmuştur.532

Trabzon Vilayetinde hizmet veren Rum okulları şunlardır:

Kemerkaya Rum Koleji: Trabzon’a bağlı Merkez Hos (Çimenli) Köyü halkından Kyminitis

adlı bir Rum tarafından 1682 yılında Kemerkaya Mahallesi’nde533

yaptırılan ve uzun yıllar hizmet veren okuldur. Binası 1898 yılında Rumlar tarafından yıkılıp yeniden inşa ettirilmiştir.534

Kolej 1902 yılında yeniden öğretime başlamıştır.535

İlk, orta ve lise seviyelerinde öğretim yapan okulun 1902 yılında ilkokul seviyesinde 358, ortaokul seviyesinde 298 ve lise seviyesinde ise 126 olmak üzere toplam 782 öğrencisi bulunmaktaydı. Okulda öğretilen dersler ise Tarih, Coğrafya, Kimya, Matematik, Fizik, Almanca, Rusça, Fransızca gibi derslerdir. Söz konusu okulda, gündüzlü ve geceli öğretim yapılmakla birlikte, burada okuyan öğrencilerin yatılı ve fakir aile çocuklarından herhangi bir ücret talep edilmemiş, zenginlerden ise bir miktar aidat alınmıştır. Kemerkaya Rum Koleji,⁵³⁶ Kurtuluş Savaşı’na kadar varlığını sürdürmüş, savaş yıllarında askeri maksatla kullanılmış, 1923–1924 öğretim yılında da Zağnos’ta eski Rüştiye binasında öğretime devam eden Trabzon Darülmuallimin Mektebi, Rum Koleji’nin binasına taşınmıştır. 537

531

Yerasimos, “XIX. Yüzyılda Trabzon Rum Cemaati”, s.288.

532

Yerasimos, a.g.e., s. 289, 296.

533

Eski öğretmen okulu, sonraki yıllarda Fatih Eğitim Fakültesi ve şimdi de Kanuni Anadolu Lisesi’nin bulunduğu binada yapılan okul, uzun yıllar kullanılmış, 1898 yılında Rumlar tarafından yıktırılarak bugünkü şekliyle yeniden yaptırılmıştır. Binanın 15.000 altın liraya mal olduğu, bu paranın 2000 altınını dört Rum tüccarın verdiği, diğer kısımlarının ise yine Rumlar arasında bağış yoluyla toplandığı, inşaat malzemelerinin ise her türlü gümrük vergisinden muaf olarak yurt dışından getirildiği belirtilmektedir. Bkz. Albayrak, “19. Yüzyılda Trabzon’da Azınlık ve Yabancı

Okullar”, s. 417.

534 Giritli Sırrı Paşa, “Sırrı Paşa’nın Trabzon Lisesi Mektupları”, s. 17

535

Albayrak, Trabzon’da Rus-Ermeni-Rum Mezalimi (1914-1918), s. 226-227.

536

İngiliz elçi Biliotti’nin ifadesiyle bu okul, 1778 yılında bir tamir görmüştür. Okula İskenderiye’den bir hoca getirilmiş fakat şehrin havasının nemli olmasından dolayı sağlık sorunları yaşayan hoca dayanamayarak şehri terk etmiştir. Bu durum Trabzon’daki okulun eski önemini kaybetmesine yol açmış ve öğrenci sayısı yıllar geçtikçe azalmaya başlamıştır. Yabancı hocaların iklim şartları sebebiyle bu okulu tercih etmemeleri kolejde yerli Rum öğretmenlerin ağırlık kazanmasına sebep olmuş ve okuldaki eğitim kalitesi düşmüştür. Bkz. Okuyan, a.g.e., s.158.

537

Jimnasyum Mektebi: Trabzon’da açılan bir diğer Rum Mektebi olan Jimnasyum Mektebi’nin

kuruluş tarihi hakkında net bir bilgi mevcut değildir. Ancak İngiliz elçisi Biliotti’nin ifadesi, okulun açılış tarihinin 1885’ten kısa bir süre önce olduğu yönündedir.538

Bu tarihte Mektep, üçü yüksek Grek çalışmalarına yönelik toplam altı bölümden oluşmaktadır. Bu mektebe devam eden öğrencilerden yıllık iki lira öğrenci harcı alınmakta, tüm Rum Okulları’nı idare eden müdürün yanı sıra, Jimnasyum Mektebi’nde 8 adet öğretmen, 170 kadar da öğrenci bulunmaktaydı. Okulun müdürü yılda 240 lira maaşla çalışırken, öğretmenler ise 30 ila 80 lira arasında maaş almaktaydılar. Jimnasyum Mektebi’nin bulunduğu binada erkek öğrenciler için ayrı bir okul bulunmakta ve bu okulda alınan eğitim altı kategoriye ayrılmaktaydı. Burada bulunan 360 öğrenci, altı öğretmenden eğitim alıyordu.539

Bu okulun ortaokul (Rüşdi) derecesinde olduğu tahmin edilmektedir.⁵⁴⁰

Trabzon Rum Kız Okulu: 1885 yılında şehirde yaşayan Rumlar tarafından açılan Trabzon

Rum Kız Okulu’nda eğitim iki kategoriye ayrılmıştır. Okulun binalarından birisi, kızlar için ilkokula dönüştürülmüştür. Öğrenci sayısı 250 olan bu okulda altı öğretmen görev yapmaktaydı ki bunların dört tanesi bayan öğretmendi. Bunların dışında bir de stajyer öğretmen görev yapmıştır.541

Manastır Okulları: Trabzon’da bulunan üç büyük Manastır’a bağlı köylerde de eğitim

faaliyetleri sürdürülmekteydi. Buna göre dini açıdan Vazelona Manastırı’na bağlı 20 köyde 14 okul, bu okullarda birer öğretmen ve toplam 1.025 öğrenci, Sümela Manastırı’na bağlı 15 köyde 15 okul, 17 öğretmen ve 1.213 öğrenci, Peristera Manastırı’na bağlı 11 köyde 9 okul, 10 öğretmen ve 523 öğrenci eğitim-öğretim ihtiyacını karşılıyordu. 1885 yılında Rumların, Trabzon’da bulunan eğitim kurumlarına yıllık gelir sağladıkları başlıca kaynaklardan elde edilen gelire bakıldığında; kilise gelirlerinden 250 lira, maddi durumu iyi olan öğrencilerden 600 lira, Rum vatandaşlarından alınan aidatlar 300 lira, İstanbul ve Bakü’deki zengin Rumlardan alınan 50 lira ile toplam 1.350 liraya ulaşılıyordu.542

Toplanan bu parayla Trabzon Vilayetindeki Rumlar eğitim öğretim faaliyetlerine devam etmekteydiler. Gönüllü halktan eğitim için ödenek toplanabilmesi Rumların eğitime verdiği önemi göstermektedir.

Trabzon’da Bulunan Diğer Rum Okulları: Trabzon’un değişik mahallelerinde beş öğretmenle

eğitime devam edilen üç Rum ilkokulu ve 50 kadar kız-erkek öğrencinin karma eğitim gördüğü iki de özel Rum Okulu bulunmaktaydı. Bugün Trabzon merkezde Kaledibi İlköğretim Okulu’nun eski binası bir Rum İlkokulu idi. 1885 tarihinde Trabzon’da Rum nüfusu 7200 civarında olup bu nüfusun 1042’si çeşitli okullarda eğitime devam etmekteydi. Rum öğrencilerin toplam Rum

538

Okuyan, a.g.e., s. 158.

539

Albayrak, “19. Yüzyılda Trabzon’da Azınlık ve Yabancı Okullar”, s. 418

540

Albayrak, Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Trabzon’da Rus-Ermeni-Rum Mezalimi (1914-1918), s. 229.

541

Okuyan, a.g.e., s. 159.

542

nüfusuna oranı % 14.47’dir.543

1902 yılında Kemerkaya Mahallesi’nde Rum Maarif Cemiyeti tarafından yapılan şimdiki Dumlupınar İlköğretim Okulu’nun yıkılan eski binasında açılan Kız Ortaokulu ile Zeytinlik Mahallesi’ndeki 55 mevcutlu erkek ortaokulu birleştirilerek karma bir öğretimle 1910 yılında, Ayvasıl Mahallesi’ndeki eski Ticaret Okulu’nun bulunduğu binaya taşınmıştır. Okulun bilinen en son öğrenci mevcudu ise 345’ dir. Bundan başka Rum azınlığa ait Tuzlu Çeşme’de 155 mevcutlu erkek, 65 mevcutlu kız ilkokulu, Sotka Mahallesi’nde de 80 mevcutlu erkek, 142 mevcutlu kız okulu bulunuyordu. Yine, Kemerkaya Mahallesi’nde bulunan Rum Metropolitliği tarafından idare edilen okulda 75, diğer mektepte ise 81 öğrenci bulunmakla beraber, şimdiki Boztepe İlkokulu da Rumlara ait düşkünler evi olarak kullanılıyordu.544

Sürmene Kazasında bulunan dokuz Rum köyünün tümünde ilkokul bulunmakla birlikte bu dokuz köyde toplam 460 Rum öğrenci eğitim görmekteydi. Ayrıca Sürmene’de Hellenic School adında genel bir Rum Okulu olmakla birlikte bu okulun öğrenci sayısı ise 50 kişi olarak tespit edilmiştir.545

1774 Küçük Kaynarca Antlaşması sonrasında Rus desteğini arkasına alan Rum toplumunda kendi devletlerini kurma fikri uyanınca Rum okulları bir nevi ön karakol konumuna gelmiş, militan yetiştiren kurumlara dönüşmüşlerdir. 546